Үлкен Арлан (лат. Canіs Major) — аспандағы танымал шоқжұлдыздардың бірі.
Үлкен Арлан | |
лат. Canis Major (і. с. Canis Majoris) | |
Қысқартылуы | CMa |
---|---|
Символы | Үлкен Арлан |
Тура көтерілуі | 6h 07m бастап 7h 22m дейін |
Еңістігі | −33° бастап −11° дейін |
Ауданы | 380 кв. градус |
Ендіктерде көрінуі | +57° бастап −90° дейін |
Ең жарық жұлдыздары (көрінерлік жұлдыздық шама < 3m) | |
| |
Метеор ағындары | |
жоқ | |
Көршілес шоқжұлдыздар | |
Ортаққордағы санаты: Canis Major |
Қазіргі белгілі 88 шоқжұлдыздың, Птолемей анықтаған 48 шоқжұлдыздың қатарында. Үлкен Арлан шоқжұлдызынің, сондай-ақ жерде көрінетін тұрақты жұлдыздардың ең жарық жұлдызы — Сүмбіле болып, ол 1,46 көрінерлік жұлдыздық шамада жарқырап көрінеді. (Әрине, ғаламшарларды қоссақ айды айтпағанда Шолпан жұлдызы ең жарық көрінетін жұлдыз есептеледі.) Сүмбіле сондай-ақ әйгілі Қысқы аспан үшбұрышының да бір бұрыш нүктесі есептеледі.
Үлкен Арлан шоқжұлдызындағы негізгі жұлдыз — Сүмбіле жерден қарағандағы ең жарық жұлдыз ғана емес, жерге өте жақын тұрақты жұлдыз болып та табылады, ол жерге 8.6 жарық жылы қашықтықта орналасқан. Оның грекше мағынасы "өрттей ыстық" болып, Жерорта теңізі айналасында ол негізінен жазғы ыстық көтерілетін мезгілде аспанға көтерілетіндігіне қатысты. Ол кезді ежелгі Гректер "Ит күні" деп атаған, өйткені тек құтырған ит қана осындай ыстықта далада қаңғырып жүре алады деп, бұл жұлдызды "ит жұлдызы" атаған. "Тазы" сөзі осыдан шыққан.
Шоқжұлдыз туралы аңыз
Әрине, бұл атау тек ит қана жүре алатын ыстыққа ғана қатысты емес, онда тағы тарихи мифологиялық сенім негізі де бар. Тазының әу бастағы аты Лелап (Laelaps – Λαῖλαψ) делінеді. Лелап ұстамаған аңы қалмаған, ешбір аң қашып құтыла алмайтын тазы болған.
Әңгіме былай өрбиді:
Кефал (Cephalus) от құдайы Гефест мен Афина қаласын салушы Кекропстің (Cecrops) қызы Герсадан (Herse)туған ұл. Ол бүкіл грекке танымал аңшы, өз әйелі Прокриданы (Procris) өте жақсы көрген екен. Прокрида Афина патшасы Эрехтейдің (Erechtheus) қызы болатын.
Бақытқа қарсы, бұл көңілді отбасыға үшінші жақ килігеді, ол Таңсәрі құдайы Аурора (римше Аурора, грекшесі: Эос) Кефал аздырып көңіл қосады да, одан астыртын үш ұл туады. Сонда да Кефал өз әйелін сағына берген соң Аурора оның Прокриданың қасына қайтуып баруына жол қояды, бірақ олардың отбасына қарғыс айтады. Таңсәрі құдайы Аурора Кефалдың келбетін өзгертіп, оған өз әйелінің адалдығын тексеруді бұйырады. Сонымен сандырақ арқылы сандырақты тексеру сөзсіз сандырақ туғызады, Прокрида келбетін өзгерткен өз күйеуіне ақыры көңілін аударады. Сол кезде күйеуі Кефал қайта өз қалпына келеді де, ұялған әйелі Прокрида орманға қашып кетеді. Ол сонда аңшылар құдайы Артемиданың ілесушісі болады. Артемида оған мүлтіксіз тиетін найза мен ешбір аңды құтқармайтын тазы (Лелап (Laelaps) береді.
Қатты өкінген Кефал өз әйелін орманнан табады және екеуі өткенді ұмытысып, қайтадан бақытты тұрмыс кешіре бастайды. Ол әйелінің найзасын алып, тазы Лелапты ертіп, орманда ғашықтық әндер айтып аң аулаумен болады. Оның әнінің мағынасын түсінбеген бір Афиналық Прокридаға барып күейі Кефал орманда періштелермен сайран салып жүр деп өсек жеткізеді. Шын екен деп сеніп қалған Прокрида орманға жүгіріп барғанда күйеуі аң екен деп оған найза лақтырады. Сөйтіп Прокрида тіл тартпай өледі.
Әйелін оқыс өлтіргеніне қатты қапаланған Кефал Афинадан кетіп, жеті қабат қақпасы бар Фивы (Thebes) қаласына келеді. Онда ол Амфитрионға көмектесіп ешкім ұстай алмайтын қу түлкі Теуместі (Tevmess) ұстамақшы болады. Ол түлкі Теңіз құдайы Посейдон Фивылықтарды жазалау үшін жіберген түлкі екен. Ол ай сайын олардың бір ұл баласын жеп кетіп отырыпты. Кефал түлкіге әйелінің ешбір аң қашып құтыла алмайтын аң иті Лелапты (Laelaps) жібереді. Ал, оның алдындағы түлкі ешбір аң иті ұстауы мүлде мүмкін емес түлкі болатын. Бұл парадокске басы қатқан Зевс екі хайуанды олар қуалай-қаша бастағанда Теуместі тасқа айналдырып жіберіпті, ал Лелапты аспанға көтеріп шоқжұлдызға айналдырыпты. Үлкен Арлан шоқжұлдызы осылай пайда болыпты.
Кефал кейін Амфитрионмен бірге телебоямилықтарға қарсы соғысқа қатысып, жеңіске жетуге үлкен ерлік көрсетеді. Соғыстағы ерлігі үшін оған бір арал сыйға беріліп, ол арал "Кефалиния" (Κεφαλλονιά,Kefalonia,ағыл: Cephalonia) деп аталыпты. Кефалиния аралы күні бүгінге дейін солай аталады. Ол өзі де сол аралда қартаяды. Кефал сондай-ақ батырлығына айласы сай Итака патшасы, Лаэрттің ұлы арғы атасы есептеледі.
Бұл ертегінің тағы бір нұсқасы былай айтылады:
Таңсәрі құдайы Аурора(Aurora, грекше Эос) жас аңшы Кефалға ғашық болып қалып, түрлі амалды түгел қолданса да оның көңілін бұра алмайды. Кефал өзінің жас әйелі Прокридагы әрқашан бұл періштеден артық көреді. Соңында Аурора қатты қапаланып, былай дейді: «Жоғал, ұятсыз екі аяқты пенде! Өз әйеліңе арқандала бер! Бірақ бір күні оны көргенде қатты өкінетін боласың» дейді.
Кефал үйіне келген соң бұрынғыдай әйелімен бақытты тұрмыс кешіре береді. Оның әйелі аңшылар құдайы Артемиданы (Artemis) қатты құрметтейді. Артемиде оған аң аулағанда қолданатын тазы Лелап пен бір найза береді. Прокрида тазы мен найзаны Кефалға береді. Оның тазысы әлемдегі ең тез қуатын тазы екен. Ол орманда әлемдегі ең тез қашатын түлкінің соңына түсіп енді жете бергенде екеуі де бірдей тасқа айналып кетеді. Өйткені бұл ең тез екі хайуанды жаратушы Құдайлар олардың бірінің жеңіліс табуын қаламаған екен. Ал, Артемида берген найзаның жамандық, сор әкелетіні жазымыш екен. Әдетте Кефал аң аулап шаршағанда көлеңкеге келіп желге терін құрғатады екен. Кейде ол көлеңкеде отырып: "кел, үлбіреген Аурора, жұмсақ самал періштесі, менің денемдегі терді құрғат" дейді екен. Мұны естіген әлдекім оны Аурорамен сөйлесіп отыр деп түсініп, Прокридаға өсек жеткізеді. Прокрида шын деп сеніп қалады да, екінші күні астыртын Кефалға білдірмей ілесіп шығып, Кефал демалатын жердің мағына жасырынады. Кефал аң аулап шаршағанда тағы да көлеңкеге барып, Аурораны шақырады. Мұны естіген Прокрида ауыр күрсінеді. Оның күрсінген дауысын естіген Кефал оны аң деп ойлайды да найзасын лақтырады. Найза еш мүлт кетпей Прокридаға қадалады. Ол жүгіріп барып Прокриданы құшақтайды. Өлім алдында көзін зорға ашқаш Прокрида: "өтінемін, егер мені шын сүйген болсаң, менің соңғы тілегімді орындашы, ешқашан мынау сұрқия самалмен үйленбеші" дейді. Сөйтіп ол Кефалдың құшағында жан тапсырады.
Арғаспан денелері
Арғаспан денелері (Deep sky object, DSO)— астрономиялық арнаулы атау. Ол аспанда күн жүйесі (ғаламшар, коммета, серік жұлдыз) және тұрақты жұлдыздардан тысқары аспан денелері. Андромеда Галактикасы (М31), Аңшы шоқжұлдызындағы М42 тұмандығы қатарлыларды айтпағанда олар көзге түсе бермейді. Арғыаспан денелеріне Үйіржұлдыз, Тұмандықтар, Галактикалар, Қосаржұлдыздар жатады.
Тазыда өте жарық арғаспан денесі жоқ. Тек Тазының оңтүстігіндегі 4градус жерде M41(NGC2287)атты үйіржұлдыз бар, ол 4.6 шамадағы Тарқақ үйіржұлдыз есептеледі. Ол жер шарынан 2300 жарық жылы қашықтыққа орналасқан. Онда айқын түрде көк түс, сары түс және қоңыр түс байқалады.
Үлкен Арлан ергежейлі галактикасы кейін байқалған, Құс жолын айналып қозғалатын болуы мүмкін делінеді. ол туралы таласты пікірлер әлі бар.
Үлкен Арлан ергежейлі галактикасы
(The Canis Major Dwarf Galaxy (CMa Dwarf), немесе Canis Major Overdensity (CMa Overdensity)) — миллиардтаған тұрақты жұлдыздардан құралған, бірақ Алып қызыл жұлдыздар негізгі санды ұстайтын галактика. Ол соншылық тәртіпті, жинақы галактика еместігі байқалады. Дегенмен Құс жолы жүйесіне жақын, Күн жүйесінен тек 25 000 жарық жылы қашықтыққа орналасқан. Ал, Құс жолы жүйесі өзегінен 42 000 жарық жылы қашықтықта қозғалады. Оның пішіні негізінен болып, ондағы саны құс жолына ұқсайтын Мерген ергежейлі сфероидалды галактикасына қарайлас.
Бұл галактиканы 2003 жылы Франция, Италия, Англия, Австралия астрономдарының ұйымдасқан халықаралық тобы байқады. Құс жолын үш рет айналған Бұғы шоқжұлдызы (Monoceros) алқасына талдау жасаған ғалымдар осы галактиканы ашады. Жерге ең жақын галактика болса да, Құс жолы табағының артына жайласып, қою тұрақты жұлдыздар, газдықтар, жұлдыз аралық шаң-тозаңдар қымтап тұрғандықтан байқалуы қиындаған. Сосын көлемінің шағындығы да кеш байқалуына себеп болыпты.
Оны байқаған астрономдар 2MASS сандық шамаларына анализ және анықтау жасап, инфрақызыл сәуленің газдар мен тозаңдар жағынан жұтылмайтынына негізделіп байқаған екен. Осы техникаға сүйеніп, ғалымдар Тазыдағы М тұрақты жұлдыздары арасындағы осы галактиканың құрылымын айқындады: ол біршама кең және доғалау пішінде болып келеді.
Ғалымдардың мөлшерлеуінше, Үлкен Арлан ергежейлі галактикасы Құс жолының жойқын тартылыс күшінде сүйреленуде. Оның негізгі бөлігі тіпті галактикадан ажырап кеткен көрінеді. Тартылыс күшінің жеміруінен ондағы тұрақты жұлдыздар Құс жолын айналатын тұрақты жұлдыздар ағынына айналған көрінеді. Демек, оның құрылымы күрделі, ішкі-сыртқы қайшылығы (Әуелгі ерекшелігі мен Құс жолының тартылысы ортасындағы қайшылық) асқынған.
Үлкен Арлан ергежейлі галактикасына байланысы бар Шар тәрізді үйіржұлдыздар NGC 1851、NGC 1904、NGC 2298 және NGC 2808 қатарлылар. Олардың бәрі Құс жолы жағынан тартылыс күші жеміруіне ұшыраған қалдықтар. NGC 1261 да жақын орналасқан Үйіржұлдыз есептеледі, бірақ оның жылдамдығының өзгеше болғандықтан, бұл үйіржұлдызға тән емес делінуде.
Үлкен Арлан ергежейлі галактикасында Тарқақ үйіржұлдыздар да бар. Олар Dol 25 және H18 қатарлылар. Бәлкім АM2 де қамтылуы мүмкін. Бұл тарқақ үйіржұлдыздар ергежейлі галактика тартылыс күшінің жойқын әсерінде ергежейлі галактика табағындағы материялар жасай бастайды.
Үлкен Арлан ергежейлі галактикасына жүргізілген зерттеулер галактиканың өз жолы бойындағы, өз өсіп жетілуіндегі жолыққан ұсақ галактикаларды жұтып алатыны туралы пікірді растады. Кезекте Құс жолы өз басымдығына сай аталған галактиканы ұсақ серік галактика ретінде галактика табағының бетінде айналдыруда.
Yazan Momany қатарлы кісілер 2MASS сандық шамасына талдау жасап, ергежейлі галактиканың мәніне күдікпен қарады. Бұл деректер бойынша Үлкен Арлан шоқжұлдызының жоғары тығыздыққа ие аймағы галактика табағының бұлтиып шыққан өңірі екен. Дегенмен, Үлкен арланның жоғары тығыздық өңіріне қатысты мәселелер әлі де шешілмеген таласты тақырып есептеледі.
Негізгі жұлдыздар
Жұлдыз аты | Қазақша | ағылшынша | ағылшынша мағынасы | жұлдыз шамасы | |
α Үлкен Арлан | Сүмбіле | Sirius | Тазы/Ыстық | -1.44 | |
β Үлкен Арлан | Мырза | Murzim / Mirza | Күзетші | 1.98 | |
γ Үлкен Арлан | Арлан | Muliphein / Isis | Серт | 4.11 | |
δ Үлкен Арлан | Сауыр | Wezen | Салмақ | 1.83 | |
ε Үлкен Арлан | Үлбір | Adhara | Қыз | 1.50 | |
ζ Үлкен Арлан | Жартас | Furud | ғаріп | 3.02 | |
η Үлкен Арлан | Үшкіл | Aludra | Бойжеткен | 2.45 | |
κ Үлкен Арлан | - | - | - | 4.36 | |
ν3 Үлкен Арлан | Шұбар | - | - | 4.42 | |
ξ1 Үлкен Арлан | - | - | - | 4.34 | |
ο1 Үлкен Арлан | Ен | - | - | 3.89 | |
Үлкен Арлан 15 | - | - | - | 4.82 | |
Үлкен Арлан 17 | - | - | - | 5.80 |
Дереккөздер
- [[Қазақ Энциклопедиясы] 9 том
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Үlken Arlan lat Canis Major aspandagy tanymal shokzhuldyzdardyn biri Үlken Arlanlat Canis Major i s Canis Majoris ҚyskartyluyCMaSimvolyҮlken ArlanTura koterilui6h 07m bastap 7h 22m dejinEnistigi 33 bastap 11 dejinAudany380 kv gradus 43 oryn Endikterde korinui 57 bastap 90 dejinEn zharyk zhuldyzdary korinerlik zhuldyzdyk shama lt 3m Sirius a CMa 1 46m e CMa 1 5m d CMa 1 84m b CMa 1 98m h CMa 2 45mMeteor agyndaryzhokKorshiles shokzhuldyzdarҚoyanOrtakkordagy sanaty Canis Major Қazirgi belgili 88 shokzhuldyzdyn Ptolemej anyktagan 48 shokzhuldyzdyn katarynda Үlken Arlan shokzhuldyzynin sondaj ak zherde korinetin turakty zhuldyzdardyn en zharyk zhuldyzy Sүmbile bolyp ol 1 46 korinerlik zhuldyzdyk shamada zharkyrap korinedi Әrine galamsharlardy kossak ajdy ajtpaganda Sholpan zhuldyzy en zharyk korinetin zhuldyz esepteledi Sүmbile sondaj ak әjgili Қysky aspan үshburyshynyn da bir burysh nүktesi esepteledi Sүmbile Үlken Arlan shokzhuldyzyndagy negizgi zhuldyz Sүmbile zherden karagandagy en zharyk zhuldyz gana emes zherge ote zhakyn turakty zhuldyz bolyp ta tabylady ol zherge 8 6 zharyk zhyly kashyktykta ornalaskan Onyn grekshe magynasy orttej ystyk bolyp Zherorta tenizi ajnalasynda ol negizinen zhazgy ystyk koteriletin mezgilde aspanga koteriletindigine katysty Ol kezdi ezhelgi Grekter It kүni dep atagan ojtkeni tek kutyrgan it kana osyndaj ystykta dalada kangyryp zhүre alady dep bul zhuldyzdy it zhuldyzy atagan Tazy sozi osydan shykkan Shokzhuldyz turaly anyzTazy Әrine bul atau tek it kana zhүre alatyn ystykka gana katysty emes onda tagy tarihi mifologiyalyk senim negizi de bar Tazynyn әu bastagy aty Lelap Laelaps Laῖlaps delinedi Lelap ustamagan any kalmagan eshbir an kashyp kutyla almajtyn tazy bolgan Әngime bylaj orbidi Kefal Cephalus ot kudajy Gefest men Afina kalasyn salushy Kekropstin Cecrops kyzy Gersadan Herse tugan ul Ol bүkil grekke tanymal anshy oz әjeli Prokridany Procris ote zhaksy korgen eken Prokrida Afina patshasy Erehtejdin Erechtheus kyzy bolatyn Aurora zhәne Kefal Bakytka karsy bul konildi otbasyga үshinshi zhak kiligedi ol Tansәri kudajy Aurora rimshe Aurora grekshesi Eos Kefal azdyryp konil kosady da odan astyrtyn үsh ul tuady Sonda da Kefal oz әjelin sagyna bergen son Aurora onyn Prokridanyn kasyna kajtuyp baruyna zhol koyady birak olardyn otbasyna kargys ajtady Tansәri kudajy Aurora Kefaldyn kelbetin ozgertip ogan oz әjelinin adaldygyn tekserudi bujyrady Sonymen sandyrak arkyly sandyrakty tekseru sozsiz sandyrak tugyzady Prokrida kelbetin ozgertken oz kүjeuine akyry konilin audarady Sol kezde kүjeui Kefal kajta oz kalpyna keledi de uyalgan әjeli Prokrida ormanga kashyp ketedi Ol sonda anshylar kudajy Artemidanyn ilesushisi bolady Artemida ogan mүltiksiz tietin najza men eshbir andy kutkarmajtyn tazy Lelap Laelaps beredi Prokridanyn olimi zhәne Lelap Қatty okingen Kefal oz әjelin ormannan tabady zhәne ekeui otkendi umytysyp kajtadan bakytty turmys keshire bastajdy Ol әjelinin najzasyn alyp tazy Lelapty ertip ormanda gashyktyk әnder ajtyp an aulaumen bolady Onyn әninin magynasyn tүsinbegen bir Afinalyk Prokridaga baryp kүeji Kefal ormanda perishtelermen sajran salyp zhүr dep osek zhetkizedi Shyn eken dep senip kalgan Prokrida ormanga zhүgirip barganda kүjeui an eken dep ogan najza laktyrady Sojtip Prokrida til tartpaj oledi Әjelin okys oltirgenine katty kapalangan Kefal Afinadan ketip zheti kabat kakpasy bar Fivy Thebes kalasyna keledi Onda ol Amfitrionga komektesip eshkim ustaj almajtyn ku tүlki Teumesti Tevmess ustamakshy bolady Ol tүlki Teniz kudajy Posejdon Fivylyktardy zhazalau үshin zhibergen tүlki eken Ol aj sajyn olardyn bir ul balasyn zhep ketip otyrypty Kefal tүlkige әjelinin eshbir an kashyp kutyla almajtyn an iti Lelapty Laelaps zhiberedi Al onyn aldyndagy tүlki eshbir an iti ustauy mүlde mүmkin emes tүlki bolatyn Bul paradokske basy katkan Zevs eki hajuandy olar kualaj kasha bastaganda Teumesti taska ajnaldyryp zhiberipti al Lelapty aspanga koterip shokzhuldyzga ajnaldyrypty Үlken Arlan shokzhuldyzy osylaj pajda bolypty Kefal kejin Amfitrionmen birge teleboyamilyktarga karsy sogyska katysyp zheniske zhetuge үlken erlik korsetedi Sogystagy erligi үshin ogan bir aral syjga berilip ol aral Kefaliniya Kefallonia Kefalonia agyl Cephalonia dep atalypty Kefaliniya araly kүni bүginge dejin solaj atalady Ol ozi de sol aralda kartayady Kefal sondaj ak batyrlygyna ajlasy saj Itaka patshasy Laerttin uly argy atasy esepteledi Bul erteginin tagy bir nuskasy bylaj ajtylady Kefal men Aurora Tansәri kudajy Aurora Aurora grekshe Eos zhas anshy Kefalga gashyk bolyp kalyp tүrli amaldy tүgel koldansa da onyn konilin bura almajdy Kefal ozinin zhas әjeli Prokridagy әrkashan bul perishteden artyk koredi Sonynda Aurora katty kapalanyp bylaj dejdi Zhogal uyatsyz eki ayakty pende Өz әjeline arkandala ber Birak bir kүni ony korgende katty okinetin bolasyn dejdi Kefal үjine kelgen son buryngydaj әjelimen bakytty turmys keshire beredi Onyn әjeli anshylar kudajy Artemidany Artemis katty kurmettejdi Artemide ogan an aulaganda koldanatyn tazy Lelap pen bir najza beredi Prokrida tazy men najzany Kefalga beredi Onyn tazysy әlemdegi en tez kuatyn tazy eken Ol ormanda әlemdegi en tez kashatyn tүlkinin sonyna tүsip endi zhete bergende ekeui de birdej taska ajnalyp ketedi Өjtkeni bul en tez eki hajuandy zharatushy Қudajlar olardyn birinin zhenilis tabuyn kalamagan eken Al Artemida bergen najzanyn zhamandyk sor әkeletini zhazymysh eken Әdette Kefal an aulap sharshaganda kolenkege kelip zhelge terin kurgatady eken Kejde ol kolenkede otyryp kel үlbiregen Aurora zhumsak samal perishtesi menin denemdegi terdi kurgat dejdi eken Muny estigen әldekim ony Auroramen sojlesip otyr dep tүsinip Prokridaga osek zhetkizedi Prokrida shyn dep senip kalady da ekinshi kүni astyrtyn Kefalga bildirmej ilesip shygyp Kefal demalatyn zherdin magyna zhasyrynady Kefal an aulap sharshaganda tagy da kolenkege baryp Aurorany shakyrady Muny estigen Prokrida auyr kүrsinedi Onyn kүrsingen dauysyn estigen Kefal ony an dep ojlajdy da najzasyn laktyrady Najza esh mүlt ketpej Prokridaga kadalady Ol zhүgirip baryp Prokridany kushaktajdy Өlim aldynda kozin zorga ashkash Prokrida otinemin eger meni shyn sүjgen bolsan menin songy tilegimdi oryndashy eshkashan mynau surkiya samalmen үjlenbeshi dejdi Sojtip ol Kefaldyn kushagynda zhan tapsyrady Argaspan deneleriM41 NGC2287 Argaspan deneleri Deep sky object DSO astronomiyalyk arnauly atau Ol aspanda kүn zhүjesi galamshar kommeta serik zhuldyz zhәne turakty zhuldyzdardan tyskary aspan deneleri Andromeda Galaktikasy M31 Anshy shokzhuldyzyndagy M42 tumandygy katarlylardy ajtpaganda olar kozge tүse bermejdi Argyaspan denelerine Үjirzhuldyz Tumandyktar Galaktikalar Қosarzhuldyzdar zhatady Tazyda ote zharyk argaspan denesi zhok Tek Tazynyn ontүstigindegi 4gradus zherde M41 NGC2287 atty үjirzhuldyz bar ol 4 6 shamadagy Tarkak үjirzhuldyz esepteledi Ol zher sharynan 2300 zharyk zhyly kashyktykka ornalaskan Onda ajkyn tүrde kok tүs sary tүs zhәne konyr tүs bajkalady Үlken Arlan ergezhejli galaktikasy kejin bajkalgan Қus zholyn ajnalyp kozgalatyn boluy mүmkin delinedi ol turaly talasty pikirler әli bar Үlken Arlan ergezhejli galaktikasyESO 489 056 ergezhejli galaktikasy 16 mln zharyk zhyly shalgajda Қaktygys oryn algan boluy mүmkin The Canis Major Dwarf Galaxy CMa Dwarf nemese Canis Major Overdensity CMa Overdensity milliardtagan turakty zhuldyzdardan kuralgan birak Alyp kyzyl zhuldyzdar negizgi sandy ustajtyn galaktika Ol sonshylyk tәrtipti zhinaky galaktika emestigi bajkalady Degenmen Қus zholy zhүjesine zhakyn Kүn zhүjesinen tek 25 000 zharyk zhyly kashyktykka ornalaskan Al Қus zholy zhүjesi ozeginen 42 000 zharyk zhyly kashyktykta kozgalady Onyn pishini negizinen bolyp ondagy sany kus zholyna uksajtyn Mergen ergezhejli sferoidaldy galaktikasyna karajlas Bul galaktikany 2003 zhyly Franciya Italiya Angliya Avstraliya astronomdarynyn ujymdaskan halykaralyk toby bajkady Қus zholyn үsh ret ajnalgan Bugy shokzhuldyzy Monoceros alkasyna taldau zhasagan galymdar osy galaktikany ashady Zherge en zhakyn galaktika bolsa da Қus zholy tabagynyn artyna zhajlasyp koyu turakty zhuldyzdar gazdyktar zhuldyz aralyk shan tozandar kymtap turgandyktan bajkaluy kiyndagan Sosyn koleminin shagyndygy da kesh bajkaluyna sebep bolypty Қus zholy galaktikasy Ony bajkagan astronomdar 2MASS sandyk shamalaryna analiz zhәne anyktau zhasap infrakyzyl sәulenin gazdar men tozandar zhagynan zhutylmajtynyna negizdelip bajkagan eken Osy tehnikaga sүjenip galymdar Tazydagy M turakty zhuldyzdary arasyndagy osy galaktikanyn kurylymyn ajkyndady ol birshama ken zhәne dogalau pishinde bolyp keledi Ғalymdardyn molsherleuinshe Үlken Arlan ergezhejli galaktikasy Қus zholynyn zhojkyn tartylys kүshinde sүjrelenude Onyn negizgi boligi tipti galaktikadan azhyrap ketken korinedi Tartylys kүshinin zhemiruinen ondagy turakty zhuldyzdar Қus zholyn ajnalatyn turakty zhuldyzdar agynyna ajnalgan korinedi Demek onyn kurylymy kүrdeli ishki syrtky kajshylygy Әuelgi ereksheligi men Қus zholynyn tartylysy ortasyndagy kajshylyk askyngan Үlken Arlan ergezhejli galaktikasyna bajlanysy bar Shar tәrizdi үjirzhuldyzdar NGC 1851 NGC 1904 NGC 2298 zhәne NGC 2808 katarlylar Olardyn bәri Қus zholy zhagynan tartylys kүshi zhemiruine ushyragan kaldyktar NGC 1261 da zhakyn ornalaskan Үjirzhuldyz esepteledi birak onyn zhyldamdygynyn ozgeshe bolgandyktan bul үjirzhuldyzga tәn emes delinude NGC 2207 e IC 2163 Үlken Arlan ergezhejli galaktikasynda Tarkak үjirzhuldyzdar da bar Olar Dol 25 zhәne H18 katarlylar Bәlkim AM2 de kamtyluy mүmkin Bul tarkak үjirzhuldyzdar ergezhejli galaktika tartylys kүshinin zhojkyn әserinde ergezhejli galaktika tabagyndagy materiyalar zhasaj bastajdy Үlken Arlan ergezhejli galaktikasyna zhүrgizilgen zertteuler galaktikanyn oz zholy bojyndagy oz osip zhetiluindegi zholykkan usak galaktikalardy zhutyp alatyny turaly pikirdi rastady Kezekte Қus zholy oz basymdygyna saj atalgan galaktikany usak serik galaktika retinde galaktika tabagynyn betinde ajnaldyruda Yazan Momany katarly kisiler 2MASS sandyk shamasyna taldau zhasap ergezhejli galaktikanyn mәnine kүdikpen karady Bul derekter bojynsha Үlken Arlan shokzhuldyzynyn zhogary tygyzdykka ie ajmagy galaktika tabagynyn bultiyp shykkan oniri eken Degenmen Үlken arlannyn zhogary tygyzdyk onirine katysty mәseleler әli de sheshilmegen talasty takyryp esepteledi Negizgi zhuldyzdarҮlken Arlan shokzhuldyzyZhuldyz aty Қazaksha agylshynsha agylshynsha magynasy zhuldyz shamasya Үlken Arlan Sүmbile Sirius Tazy Ystyk 1 44b Үlken Arlan Myrza Murzim Mirza Kүzetshi 1 98g Үlken Arlan Arlan Muliphein Isis Sert 4 11d Үlken Arlan Sauyr Wezen Salmak 1 83e Үlken Arlan Үlbir Adhara Қyz 1 50z Үlken Arlan Zhartas Furud garip 3 02h Үlken Arlan Үshkil Aludra Bojzhetken 2 45k Үlken Arlan 4 36n3 Үlken Arlan Shubar 4 4231 Үlken Arlan 4 34o1 Үlken Arlan En 3 89Үlken Arlan 15 4 82Үlken Arlan 17 5 80Derekkozder Қazak Enciklopediyasy 9 tom