Мына мақаланы не бөлімін Моңғол шапқыншылығы дегенмен біріктіруге ұсынылған. () |
Моңғол мемлекетінің құрылуы
XII ғасырдан бастап Моңғол тайпалары қазіргі кең-байтақ Моңғол жерін мекендеді. Жері Орталық Азиядан Байқал көліне, Енисей және Ертіс өзенінен Гоби құмына дейін созылып жатты. Моңғол жерінде Моңғол, татар, керей, найман және меркіт тайпалары өмір сүрген. XII ғасырдың екінші жартысында және көлінің жағасын тата (орыс деректерінде «татар» атауымен белгілі) тайпасы мекен еткен. Олардың батысында көлінде керей, олардан батыста, Алтай тауының етегінде наймандар қоныстанған. Онон өзені бойында, татар тайпасы жерінің солтүстігінде Моңғолдар көшіп-қонып жүрген. Моңғол жерінде тұрған тайпалар ежелден мал бағумен, аң аулаумен айналысқан. 1155 жылы Есугей баһадүр отбасында ер бала дүниеге келеді. Есугейдің руы қият, ал әйелі руының қызы болған. Есугей баһадүр 1155 жылы татар тайпасына шабуыл жасап, Темучин атты батырын қолға түсіреді. Сол жылы дүниеге келген баласының есімін Темучин деп қояды. Жастайынан қиындық көріп өскен Темучин өте қайратты және өжет болып өседі. Темучин ер жеткен кезде Моңғол тайпасының керейіт, меркіт және татар тайпаларымен ұзаққа созылған соғысы басталды. Моңғолдар 1203 жылы керейлерді, одан кейін татарлар мен меркіттерді жеңеді. Содан керейіттер мен меркіттер батысқа көшіп кетуге мәжбүр болады. Олар қазіргі қазақ даласына қоныстанады. 1204-1205 жылы өзінің көрші тайпаларын жеңіп, жерін кеңейте түседі.
1206 жылы көктемде өзенінің бойында Моңғол тайпаларының құрылтай жиыны болып, Темучинді ақ тудың аясында хан деп жариялайды. Осы жиында Темучиннің ата-анасы қойған атын өзгертіп, Шыңғысхан деп атайды. Шыңғысхан бүкіл Моңғол тайпаларының басшысы болады. XIII ғасырдың басында Шыңғысхан Сібір халықтарының жері мен Қытай елін жаулап алып, құрды. Шыңғысханның Қытайға жорығында Жалайыр тайпасынан шыққан ұлы колбасшы (1170-1223) ерен ерлігімен көзге түсті. Шыңғысхан батысқа аттанғанда Мұқалиды өзінің орнына Солтүстік Қытайдың билеушісі етіп қалдырған. Оған деген ең жоғарғы атақ берген. «Го ван» - ұлы кінәз, қазіргі генералиссимус атағын білдіреді.
Моңғол мемлекетінің саяси құрылымы. Моңғол империясын Шыңғыс ұрпақтары биледі. Ең жоғарғы әміршісі болды. Ұлы хан мемлекет басшысы ретінде әскери заң шығаруға және әкімшілік билік жүргізуге құқылы болды. Моңғол империясының саяси өмірінде Шыңғыс ұрпақтарының жалпы империялык жиналысы - құрылтай (хурилтай, хурилта) зор рөл атқарды. Құрылтай ресми түрде жоғарғы өкімет билігінің жоғары органы болды, құрылтайда ірі әскери мөселелер, ішкі саясат, Шыңғыс ұрпақтары арасында өлкелерді бөлу мәселелері шешіліп отырды. Құрылтайда хан жариялау және оны салтанатты түрде таққа отырғызу рәсімдері жасалды. Құрылтайды шақыру мерзімі күні бұрын белгіленіп, үлыстарға хабаршы жіберу арқылы жария етілді. Құрылтай көктемде шакырылды. Құрылтай іс жүзінде Шыңғыс ұрпақтары әскербасыларының және азаматтық әкімшілік басшылары қабылдаған шешімдерін бекітті. Империя әміршісінің билігін шектемеді. 1259 жылы Мөңке қаған өлгеннен кейін жалпыМоңғолдық құрылтайлар шақыру тоқтатылды. Моңғол империясында құрылтайдың орнына ақсүйектер кеңесі шақырылып түрған. «Кеңес» сөзінің екінші мағынасы «той» дегенді білдірген. «Тойға» Шыңғысханның ұрпақтары, әскербасылар, билеушілер мен есімі елге белгілі әйелдер де қатысты. Тойдың негізгі мақсаты өзара қырқыстарға жол бермеу болды. 1269 жылы осындай басқосу Талас өңірінде өтті.
Моңғол мемлекетінің саяси құрылымы
(«Жаса») - XIII ғасырдың басында Моңғол мемлекеті мемлекет баскару үшін ортақ, жазбаша баянды етілген күкықтық нормалар мен заң ережелерін бекітті. Зандар мен ережелердің жиынтығы Шыңғысханның «Ұлы ясасы» деп аталды. Ясаның талабын орындамаған хан тұқымының мүшелері қатаң жазаланатын болды. Моңғол хандары «Ясаны» ел басқаруда үзақ жылдар бойы басшылыққа алып отырды. Алайда «Ясаның» қағидалары жергілікті халықтың әдет-ғұрпы мен құқығына сәйкес келмейтін еді. Осының негізінде «Яса» заңын талап етушілер мен оны орындауға тиіс карапайым халық арасында қақтығыстар болып тұрды.
Шыңғысханның Қазақстан, Орта Азия және Кавказ жерін жаулап алуы
Шыңғысхан Қытайды жаулап алғаннан кейін, батыс елдерге бірнеше рет саудагерлер мен елшілерін жіберіп, барлау жүргізе бастайды. Жетісу өңіріне Моңғолдар 1211 жылы келіп кіреді. 1216 жылы Жошы бастаған қалың қол керейлерді бағындыру үшін Торғай даласына дейін барады. Осы жорығында Моңғол әскерлері тұңғыш рет Мұхаммед хорезмшах әскерлерімен соғысады. 1218 жылы Орта Азияға Шыңғысхан сауда керуенін жібереді, олар Отырар қаласына келген кезде саудагерлерден күмәнданып, олардың бәрін өлтіруге бұйрық береді. Бұл хабарды естіген Шыңғысхан Орта Азияға 200 мың әскермен жорыққа аттанады. 1219 жылы Ертіс өзенінің бойында әскерлерін тынықтырып, Балқаш көлінің оңтүстігі - Жетісу арқылы Отырар каласына жақындай түседі. Қалаға жақындағанда Шыңғысхан әскерлерін бірнеше түменге бөледі. (Он мың әскер бір түмен деп аталған). Отырар қаласын алуға Үгедей мен қалдырады. Жошы қалған түмендерімен Сыр өзенінің төменгі ағысындағы Жент және Янгикент қалаларын алуға аттанады. Шыңғысхан кіші баласы Тулуймен (Төлей) Бұхара қаласына жүріп кетеді. 1219 жылдың күзінде Моңғол әскерлері Отырар қаласына келеді. Отырар өмірі Ғайырхан 20 мың әскерімен қаланы қорғауға дайындалады. Отырарды қоршап алған Моңғол әскерлері бірнеше ай бойына қаланы ала алмайды. Алты айға созылған соғыстан кейін Отырар қаласы құлайды. Моңғолдар қала халқын қырып, қаланы жермен-жексен етеді.Заманында Отырар қаласы қазақ жеріндегі ең ірі қалалардың бірі болған. Бұл жерде ғұлама ойшыл, данышпан ғалым Әбу Насыр әл-Фараби туған. Қаланың орны күні бүгінге дейін сақталып, Қазақстан ғалымдары жыл сайын археологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп келеді. "Отырардың күйреуі" атты түсірілді. Көптеген зерттеулердің нәтижесінде ғылыми кітаптар жазылды. Отырар қаласы құлағаннан кейін 1220 жылы Шағатай мен Үгедей Бұхара жолында Шыңғысхан әскерлеріне қосылып, Орта Азия қалаларын жаулап ала бастайды.
Моңғол шапқыншылығы басталғанда қазақ даласында, Орта Азия жерінде феодалдык бытыраңқылық күшейіп келе жатқан болатын. Шыңғысхан Хорезм мемлекетін де жеңіп, өзіне бағындырды. Бұхара, Самарқан қалаларының халқы ерлікпен корғанып, қарсылық көрсетті. Хорезм астанасы Үргеніштің түрғындары жеті ай бойына ерлікпен қорғанды. Шыңғысхан бастаған Моңғол-татар әскерлері 1220 жылдың мамыр айында бүкіл Мауараннахр аймағын өзіне бағындырды. 1221 жылы Мерв, Хорасан қалаларын алып, Орта Азияны өзіне каратты, 1221 жылы көктемде Шыңғысхан Өмудария өзенінен өтіп, Ауғанстан мен Солтүстік Үнді жеріне барады. XIII ғасырда Қазақстан мен Орта Азия жерінде Моңғол-татар үстемдігі орнайды. Қырғын соғыс пен ұзақ жылдарға созылған езгі жергілікті халықты күйзеліске ұшыратты.
Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Шыңғысхан жіберген әскерлер Кавказға аттанады. Солтүстік Ираннан кейін Моңғол-татар әскерлері Әзірбайжан жеріне кіреді. Жолындағы , , қалаларын жаулап алады. қаласы қатты қарсылық көрсетеді. Армян-грузин әскерлерін жеңіп, Жебе мен Сүбедей әскерлері Дағыстан арқылы Дербент қаласына келіп, Солтүстік Кавказ жеріне аяқ басады. Осы жерде қыпшақтармен кездеседі. 1223 жылы 31 мамырда Қалқа өзенінің жағасына шығып, орыс даласына жақындайды. Қалқа өзенінің бойында Моңғолдарға орыс-қыпшақ әскерлері біршама қарсылық көрсетеді. Бірақ орыс жеріндегі феодалдық бытыраңқылық орыс әскерлерінің бірігіп соғысуына кедергі болады. Орыстардың қыпшақтармен келісе алмауы салдарынан Қалқа өзенінің бойында Моңғол-татар әскері жеңіске жетеді. 1225 жылы Шыңғысхан өзінің астанасы Қарақорымға келеді. 1226 жылы Таңғұт патшалығына жорық жасайды. Бұл жорықта Шыңғысхан ірі жеңіске жетіп, Таңғұт патшасын өзіне бағындырады. Жорықтан қайтып келгеннен кейін аң аулап жүргенде аттан құлап, мертігеді. Сол жығылғаннан тұра алмаған Шыңғысхан 1227 жылы 72 жасында дүние салады. Өзінің көзі тірісінде айтып кеткеніндей, баласы Үгедей таққа отырады. 1235 жылы Қарақорымда болған құрылтай жиналысы ендігі шабуылды батысқа қарай бастауға, жаңа жерлерді бағындыруға шешім қабылдайды. Жорықты бастау Жошының баласы Батуға (Батый) тапсырылады. Көп кешікпей 1236 жылы Батудың Орыс жеріне жорығы басталады.
Дереккөздер
- Орта ғасырлардағы дүние жүзі тарихы. - Алматы: Атамұра,2007.ISBN 9965-34-625-9
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — тарих бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Myna makalany ne bolimin Mongol shapkynshylygy degenmen biriktiruge usynylgan Mongol memleketinin kuryluyMongol dominiondary XII gasyrdan bastap Mongol tajpalary kazirgi ken bajtak Mongol zherin mekendedi Zheri Ortalyk Aziyadan Bajkal koline Enisej zhәne Ertis ozeninen Gobi kumyna dejin sozylyp zhatty Mongol zherinde Mongol tatar kerej najman zhәne merkit tajpalary omir sүrgen XII gasyrdyn ekinshi zhartysynda zhәne kolinin zhagasyn tata orys derekterinde tatar atauymen belgili tajpasy meken etken Olardyn batysynda kolinde kerej olardan batysta Altaj tauynyn eteginde najmandar konystangan Onon ozeni bojynda tatar tajpasy zherinin soltүstiginde Mongoldar koship konyp zhүrgen Mongol zherinde turgan tajpalar ezhelden mal bagumen an aulaumen ajnalyskan 1155 zhyly Esugej baһadүr otbasynda er bala dүniege keledi Esugejdin ruy kiyat al әjeli ruynyn kyzy bolgan Esugej baһadүr 1155 zhyly tatar tajpasyna shabuyl zhasap Temuchin atty batyryn kolga tүsiredi Sol zhyly dүniege kelgen balasynyn esimin Temuchin dep koyady Zhastajynan kiyndyk korip osken Temuchin ote kajratty zhәne ozhet bolyp osedi Temuchin er zhetken kezde Mongol tajpasynyn kerejit merkit zhәne tatar tajpalarymen uzakka sozylgan sogysy bastaldy Mongoldar 1203 zhyly kerejlerdi odan kejin tatarlar men merkitterdi zhenedi Sodan kerejitter men merkitter batyska koship ketuge mәzhbүr bolady Olar kazirgi kazak dalasyna konystanady 1204 1205 zhyly ozinin korshi tajpalaryn zhenip zherin kenejte tүsedi 1206 zhyly koktemde ozeninin bojynda Mongol tajpalarynyn kuryltaj zhiyny bolyp Temuchindi ak tudyn ayasynda han dep zhariyalajdy Osy zhiynda Temuchinnin ata anasy kojgan atyn ozgertip Shyngyshan dep atajdy Shyngyshan bүkil Mongol tajpalarynyn basshysy bolady XIII gasyrdyn basynda Shyngyshan Sibir halyktarynyn zheri men Қytaj elin zhaulap alyp kurdy Shyngyshannyn Қytajga zhorygynda Zhalajyr tajpasynan shykkan uly kolbasshy 1170 1223 eren erligimen kozge tүsti Shyngyshan batyska attanganda Mukalidy ozinin ornyna Soltүstik Қytajdyn bileushisi etip kaldyrgan Ogan degen en zhogargy atak bergen Go van uly kinәz kazirgi generalissimus atagyn bildiredi Mongol memleketinin sayasi kurylymy Mongol imperiyasyn Shyngys urpaktary biledi En zhogargy әmirshisi boldy Ұly han memleket basshysy retinde әskeri zan shygaruga zhәne әkimshilik bilik zhүrgizuge kukyly boldy Mongol imperiyasynyn sayasi omirinde Shyngys urpaktarynyn zhalpy imperiyalyk zhinalysy kuryltaj huriltaj hurilta zor rol atkardy Қuryltaj resmi tүrde zhogargy okimet biliginin zhogary organy boldy kuryltajda iri әskeri moseleler ishki sayasat Shyngys urpaktary arasynda olkelerdi bolu mәseleleri sheshilip otyrdy Қuryltajda han zhariyalau zhәne ony saltanatty tүrde takka otyrgyzu rәsimderi zhasaldy Қuryltajdy shakyru merzimi kүni buryn belgilenip үlystarga habarshy zhiberu arkyly zhariya etildi Қuryltaj koktemde shakyryldy Қuryltaj is zhүzinde Shyngys urpaktary әskerbasylarynyn zhәne azamattyk әkimshilik basshylary kabyldagan sheshimderin bekitti Imperiya әmirshisinin biligin shektemedi 1259 zhyly Monke kagan olgennen kejin zhalpyMongoldyk kuryltajlar shakyru toktatyldy Mongol imperiyasynda kuryltajdyn ornyna aksүjekter kenesi shakyrylyp tүrgan Kenes sozinin ekinshi magynasy toj degendi bildirgen Tojga Shyngyshannyn urpaktary әskerbasylar bileushiler men esimi elge belgili әjelder de katysty Tojdyn negizgi maksaty ozara kyrkystarga zhol bermeu boldy 1269 zhyly osyndaj baskosu Talas onirinde otti Mongol memleketinin sayasi kurylymy Zhasa XIII gasyrdyn basynda Mongol memleketi memleket baskaru үshin ortak zhazbasha bayandy etilgen kүkyktyk normalar men zan erezhelerin bekitti Zandar men erezhelerdin zhiyntygy Shyngyshannyn Ұly yasasy dep ataldy Yasanyn talabyn oryndamagan han tukymynyn mүsheleri katan zhazalanatyn boldy Mongol handary Yasany el baskaruda үzak zhyldar bojy basshylykka alyp otyrdy Alajda Yasanyn kagidalary zhergilikti halyktyn әdet gurpy men kukygyna sәjkes kelmejtin edi Osynyn negizinde Yasa zanyn talap etushiler men ony oryndauga tiis karapajym halyk arasynda kaktygystar bolyp turdy Shyngyshannyn Қazakstan Orta Aziya zhәne Kavkaz zherin zhaulap aluyShyngyshan Қytajdy zhaulap algannan kejin batys elderge birneshe ret saudagerler men elshilerin zhiberip barlau zhүrgize bastajdy Zhetisu onirine Mongoldar 1211 zhyly kelip kiredi 1216 zhyly Zhoshy bastagan kalyn kol kerejlerdi bagyndyru үshin Torgaj dalasyna dejin barady Osy zhorygynda Mongol әskerleri tungysh ret Muhammed horezmshah әskerlerimen sogysady 1218 zhyly Orta Aziyaga Shyngyshan sauda keruenin zhiberedi olar Otyrar kalasyna kelgen kezde saudagerlerden kүmәndanyp olardyn bәrin oltiruge bujryk beredi Bul habardy estigen Shyngyshan Orta Aziyaga 200 myn әskermen zhorykka attanady 1219 zhyly Ertis ozeninin bojynda әskerlerin tynyktyryp Balkash kolinin ontүstigi Zhetisu arkyly Otyrar kalasyna zhakyndaj tүsedi Қalaga zhakyndaganda Shyngyshan әskerlerin birneshe tүmenge boledi On myn әsker bir tүmen dep atalgan Otyrar kalasyn aluga Үgedej men kaldyrady Zhoshy kalgan tүmenderimen Syr ozeninin tomengi agysyndagy Zhent zhәne Yangikent kalalaryn aluga attanady Shyngyshan kishi balasy Tulujmen Tolej Buhara kalasyna zhүrip ketedi 1219 zhyldyn kүzinde Mongol әskerleri Otyrar kalasyna keledi Otyrar omiri Ғajyrhan 20 myn әskerimen kalany korgauga dajyndalady Otyrardy korshap algan Mongol әskerleri birneshe aj bojyna kalany ala almajdy Alty ajga sozylgan sogystan kejin Otyrar kalasy kulajdy Mongoldar kala halkyn kyryp kalany zhermen zheksen etedi Zamanynda Otyrar kalasy kazak zherindegi en iri kalalardyn biri bolgan Bul zherde gulama ojshyl danyshpan galym Әbu Nasyr әl Farabi tugan Қalanyn orny kүni bүginge dejin saktalyp Қazakstan galymdary zhyl sajyn arheologiyalyk kazba zhumystaryn zhүrgizip keledi Otyrardyn kүjreui atty tүsirildi Koptegen zertteulerdin nәtizhesinde gylymi kitaptar zhazyldy Otyrar kalasy kulagannan kejin 1220 zhyly Shagataj men Үgedej Buhara zholynda Shyngyshan әskerlerine kosylyp Orta Aziya kalalaryn zhaulap ala bastajdy Mongol shapkynshylygy bastalganda kazak dalasynda Orta Aziya zherinde feodaldyk bytyrankylyk kүshejip kele zhatkan bolatyn Shyngyshan Horezm memleketin de zhenip ozine bagyndyrdy Buhara Samarkan kalalarynyn halky erlikpen korganyp karsylyk korsetti Horezm astanasy Үrgenishtin tүrgyndary zheti aj bojyna erlikpen korgandy Shyngyshan bastagan Mongol tatar әskerleri 1220 zhyldyn mamyr ajynda bүkil Mauarannahr ajmagyn ozine bagyndyrdy 1221 zhyly Merv Horasan kalalaryn alyp Orta Aziyany ozine karatty 1221 zhyly koktemde Shyngyshan Өmudariya ozeninen otip Auganstan men Soltүstik Үndi zherine barady XIII gasyrda Қazakstan men Orta Aziya zherinde Mongol tatar үstemdigi ornajdy Қyrgyn sogys pen uzak zhyldarga sozylgan ezgi zhergilikti halykty kүjzeliske ushyratty Orta Aziyany zhaulap algannan kejin Shyngyshan zhibergen әskerler Kavkazga attanady Soltүstik Irannan kejin Mongol tatar әskerleri Әzirbajzhan zherine kiredi Zholyndagy kalalaryn zhaulap alady kalasy katty karsylyk korsetedi Armyan gruzin әskerlerin zhenip Zhebe men Sүbedej әskerleri Dagystan arkyly Derbent kalasyna kelip Soltүstik Kavkaz zherine ayak basady Osy zherde kypshaktarmen kezdesedi 1223 zhyly 31 mamyrda Қalka ozeninin zhagasyna shygyp orys dalasyna zhakyndajdy Қalka ozeninin bojynda Mongoldarga orys kypshak әskerleri birshama karsylyk korsetedi Birak orys zherindegi feodaldyk bytyrankylyk orys әskerlerinin birigip sogysuyna kedergi bolady Orystardyn kypshaktarmen kelise almauy saldarynan Қalka ozeninin bojynda Mongol tatar әskeri zheniske zhetedi 1225 zhyly Shyngyshan ozinin astanasy Қarakorymga keledi 1226 zhyly Tangut patshalygyna zhoryk zhasajdy Bul zhorykta Shyngyshan iri zheniske zhetip Tangut patshasyn ozine bagyndyrady Zhoryktan kajtyp kelgennen kejin an aulap zhүrgende attan kulap mertigedi Sol zhygylgannan tura almagan Shyngyshan 1227 zhyly 72 zhasynda dүnie salady Өzinin kozi tirisinde ajtyp ketkenindej balasy Үgedej takka otyrady 1235 zhyly Қarakorymda bolgan kuryltaj zhinalysy endigi shabuyldy batyska karaj bastauga zhana zherlerdi bagyndyruga sheshim kabyldajdy Zhorykty bastau Zhoshynyn balasy Batuga Batyj tapsyrylady Kop keshikpej 1236 zhyly Batudyn Orys zherine zhorygy bastalady DerekkozderOrta gasyrlardagy dүnie zhүzi tarihy Almaty Atamura 2007 ISBN 9965 34 625 9Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul tarih bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi auystyru kazhet