Кеңес балетінің қалыптасуы

Орыс балетінің жаңа даму кезеңі Қазан төңкерісінен кейін басталды. Ол алғашқы жылдарында өзіне дейінгі балет өнерінің құнды жақтарын сақтай отырып, жаңа заман талабына сай репертуар жасаумен шүғылданды. Балет өнерінің белгілі шеберлері классикалық дәстүрдің тиімді жақтарын одан әрі дамытты. Жаңа мазмұн, тың тақырып іздеу барысында хореографияға "еркін би", "машина биі", "ритмопластикалық би", "дене шынықтыру биі"сияқты тың терминдер еніп, олар көптеген студияларда қойылып көрді.

Бұл салада А.А.Горский, Е.В.Гельцер, В.Д.Тихомиров, А.Я.Ваганова, Е.М.Люк, Е.П.Гердт және тағы басқа мол еңбек сіңірді. Олар классикалық қағидаларды берік ұстана отырып, тың тақырыпқа, ұлттық өрнек пен революциялық сюжетке баса назар аударды. Академиялық театр балетмейстерлері де игі ізденістерге жұмылып, өз қойылымдарында дәуір өзгерісін бейнелеуге ат салысты. Осы кезеңде біркатар балет туындылары жарық көрді. 1927 жылы тұңғыш көп актілі кеңес балеті — Р.М.Глиэрдің "Қызыл гүлі" ( Л. Лащилин, В.Тихомиров) дүниеге келді. "Яблочко" деп аталатын матрос биі көшпілік қаһармандық биінің тууына негіз болды. Бұл балеттегі кішкентай қытай қызы Тао Хоаның трагедиялық бейнесін Екатерина Гельцер жасады.
Драматургиялық жағынан жетілдірілген көп актілі балет жанры дамыды. Композиторлар (осы салада елеулі табысқа жеткен Б.В.Асафьев) классикалық әдебиет сюжеттеріне ден қойды. Осы бағытта балетмейстерлер Р.В.Захаров пен Л.М.Лавровский (Асафьевтің "Бақшасарай фонтаны", 1934, С.С.Прокофьевтің "Ромео мен Джульеттасы", 1940) әрекет үстінде танылып, образды алуан сезіммен кенелтті. Отандық және әлем әдебиетінің ең үздік шығармалары балет спектакльдеріне драматургиялық негіз ретінде колданылды. Жаңа мазмұн, жаңа тақырыптар мен бейнелер хореографиялық формаларды жасауға өз әсерін тигізді. Балет спектаклінің негізі ретінде драматургия қағидасы қалыптасты. Оның барлық құрылымы енді бір мақсатқа — спектакльдің басты идеясын, оның көркем бейнелерін ашуға бағынды.

Осы жылдары классикалық балеттерді қайта өңдеп, жаңарту жұмыстары қарқынды түрде жүрді. Жаңа сахналық редакциямен "Аққу көлі", "Эсмеральда", "Щелкунчик", "Раймонда", "Шопениана", "Дон Кихот", тағы басқа балеттер қойылды. В.И.Вайноненнің қойылымындағы Б.Асафьевтің "Па- риж жалыны" балеті қаһармандық спектакльдің үлгісіне айналды. Балеттің премьерасы Санкт-Петербургтың опера және балет театрында 1932 жылы болды. Спектакльде көпшілік халық билері табысты койылды, негізгі кейіпкерлердің би мінездемелері жақсы табылды.

Балет классикалық және мінезді, халық билерінің байланысында қойылған. Бұл билер де жалпы әрекеттен үзілмей пантомимамен тығыз жалғасып жатты. Бұлар — көңілді париждіктер бейнесін көрсететін фарандола, қарсылық пен көтерілістің рухын сездіретін карманьола және тағы басқа билер болды.

Б.Асафьевтің музыкасы кезеңінің рухын, билерін дәл жеткізді. Француз фольклор биін өмірі көрмеген балетмейстер де халық билерін нақты көрсете алды.

1930—1940 жылдары кеңес балет сахнасында қаһармандық спектакльдер шыға бастады. Жаңа тақырыптар, жаңа сюжеттер би тілінің жаңаруын, ұлттық бейнелердің сахнаға шығуын талап етті. Фольклорды би колориті хореографтардың классикалық биін халық биінің элементтерімен байытуына әкелді.

Грузияда А.М.Баланчивадзенің "Тау жүрегі" (1936), Әзірбайджанда А.Б.Бадалблейлидің "Қыз мұнарасы" (1940), Арменияда А.И.Хачатурянның "Бақыты" (1930), Беларусьда М.С.Крешнердің "Бұлбұлы" (1930), Қазақстанда В.В.Великановтың "Қалқаман—Мамыры" (1938), Қырғызстанда В.А.Власов пен В.Н.Пьеренің "Анары" қойылды. Халықтың аңыз-дастандары мен ертегілеріне ұлттық әдебиеттің тақырыптары мен сюжеттеріне сүйенген балетмейстерлер көп ұлтты кеңес балетінің дамуына өз үлесін қосты. Ұлы Отан соғысы жылдарында Ресей, Украина, Беларусьтің опера-балет театрлары Орал, Сібір, Қазақстан мен Орта Азия республикаларын паналады. Артистер бригада ұйымдастырып, фронтта және әскери заводтарда өнер көрсетті. Балетмейстерлер мен балет артистері бұрынғы қойылған жіне жаңа спектакльдермен репертуарды жаңартуды жалғастырды. Чита, Уфа, Перьм, Фрунзе, Алматының театр афишалары "Бақшасарай фонтаны", "Коппелия", "Аққу көлі", "Эсмеральда", тағы басқа қойылымдарымен толыға бастады.

Әскери бөлімшелерде соғыс тақырыбы мен халық билері ерекше табыспен көрсетілді. Сондықтан болар соғыс жылдарында ән мен би ансамбльдері көп құрылды. Әр әскери бөлімшелерде өз ұжымдары болды. 50-жылдардың екінші жартысында аға буын балет шеберлерінің өкшесін баса жаңа толқын (Ю.Н.Григорович, И.Д.Бильский, В.М.Виноградов) пайда болып, хореография өнерін жаңа сахналық бейнелеу тәсілдерімен байытты. Балет спектакльдерінен заманауи тақырыптар кең орын алды. Оның балеттік симфония, хореографиялық поэма сияқты жаңа жанрлары өркендеді. 60-жылдардың аяғында Үлкен театрда А.И.Хачатурянның "Спартак" балетін Юрий Николаевич Григоровичтің қоюы арқылы қаһармандық тақырыптың жаңа кезеңі басталды. Хореографтың классикалық бидің бейнелілігін терең түсінуі, көне тарих оқиғаларын бүгінгі күн тұрғысынан философиялық пайымдаумен керемет сахналық полотно жасауына көмек берді. 60-жылдардағы таңдаулы балеттік спектакльдер: Н.Н.Каретниковтың "Қаһармандық поэмасы" (1964) мен Н.Ф.Стравинскийдің "Қасиетті көктемі" (1965 екеуінің де балетмейстері Н.Д.Касаткина мен В.Ю.Васильев), А.Д.Меликовтың "Махаббат туралы аңызы" (1961, балетмейстері Ю.Григорович) және П.И.Чайковский балеттерінің жаңа редакциясы. Бұл балеттерде адам бойындағы күрделі қасиеттер өмір шындығымен шендестіріле суреттелді. Балетмейстерлср сюжетті баяндаумен шектелмей, сан қырлы қомақты образдар жасауға, көбіне поэтикалық метафораға ден қойды. 60-жылдардың аяғы мен 70-жылдардың бас кезінде жаңа спектакльдер (С.М.Слонимскийдің "Икары" Бизе-Щедриннің "Кармен-сюитасы" мен Щедриннің "Анна Каренинасы", Тищенконың "Яраславнасы") пайда болды. Григорьевич "Иван Грозный" балетін (1975, Мәскеу; Прокофьевтің музыкасы бойынша) сахнаға шығарды. Театрлардан жаңашыл спектакльдер жиі көріне бастады. 60—70-жылдары көпке танылған балет артистері — Е.Максимова, Н.Бессмертнова, Н.Тимофеева, А.Сизова, А.Осипенко, В.Васильев, М.Лиепа, М.Лавровский, Ю.Соловьев, Ю.Владимирова жәнө тағы басқа болды.

Кеңес балет театры дүниежүзілік балет өнерінің дамуына елеулі ықпалын тигізді. Таңдаулы балет ұйымдары Жер шарының көптеген елдерінде гастрольдік сапармен өнер көрсетіп тұрды.

Дереккөздер

1. Өнер: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулык/Қ.Болатбаев, Е.Қосбармақов, А.Еркебай. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-33-998-8