Ирланд тілі ирл Gaeilge ˈɡeːlʲɟə ирландық гэлдік ирл Gaeilge na hÉireann ирландықтардың тілі кельт тілдерінің бірі шотла

Ирланд тілі (ирл. Gaeilge [ˈɡeːlʲɟə], ирландық гэлдік ирл. Gaeilge na hÉireann) — ирландықтардың тілі, кельт тілдерінің бірі; шотланд пен тілдерімен қатар жатады.


Ирланд тілі
Өз атауы:	Gaeilge
Айтылуы:	ˈɡeːlʲɟə
Елдер:	Ирландия Ұлыбритания АҚШ Канада
Ресми күйі:	Ирландия Солтүстік Ирландия
Реттейтін мекеме:	(Foras па Gaeilge)
Сөйлеушілер саны:	1,66 млн адам (2006, санақ)
:	ойдағыдай емес
Санаты:	Еуразия тілдері
Үнді-Еуропа тілдері Кельт тармағы
Жазуы:	латынша

:	ирл 220
ISO 639-1:	ga
:	gle
:	gle
Тағы қараңыз:

Ирландия Республикасының екі (ағылшын тілімен қатар) ресми тілдерінің бірі. 13 маусымда 2005 жыл ирландық тілін 2007 жылы 1 қаңтардан бастап күшіне енген Еуропалық Одақтың жұмыс тілдері қатарына қосу туралы шешім қабылданды.

Ирландия үкіметінің ресми мәліметтеріне сәйкес (2004) Ирландия Республикасында ирланд тілінде сөйлейтін 1 570 894 адам бар. Оның ішінде 339 541 ирланд тілін күнделікті қарым-қатынаста қолданады; 155 039 аптасына бір рет оған жүгінеді; 585 300 - аз қолданады; 459 657 - ешқашан дерлік, ал 31 357 тілді қолдану жиілігі туралы сұраққа жауап берген жоқ. Алайда көптеген ирланд тілінің белсенділері мен кәсіби тіл мамандары бұл деректерге күмән келтіреді. Көптеген адамдар күнделікті қарым-қатынаста тілді қолданатындардың саны 65 000-ға жетеді деп санайды. Ирланд тілінде сөйлейтіндердің саны, бір дәрежеде, Солтүстік Ирландияда 167 487 және АҚШ-та 25 870 құрайды.

Тарихы

Гойдел тайпалары Ирландияда қашан қоныстанғаны белгісіз. Ирланд тілінің алғашқы ескерткіштері (ежелгі авторлардың тиісті есімдерін есептемегенде) б.з. IV ғасырына жатады - бұл жазбалар, бәлкім, континенталды Еуропадан алынған, арнайы жазылған.

Ирландияны шоқындырғаннан кейін ирланд тіліне латын тілінен (негізінен арқылы) кірме сөздер ене бастайды, () негізделген латын жазуы қолданыла бастайды. ескерткіштер онша көп емес - көбінесе латын мәтіндеріне арналған глоссалар (қолжазбаның шетіне немесе ішіне жазылған ескерту, түсінік), оның ішінде құрлықтағы монастырларда ирланд монахтары жасалғандары да (Вюрцбург, Милан, Санкт-Галлен). Көне ирланд мәтіндерінің көпшілігі XI ғасырда басталатын және әсіресе скандинав тілдерінің әсерімен сипатталатын орта ирландық кезеңге қатысты қолжазбаларбен жетті. Сонымен, септеу жүйесі айтарлықтай жеңілдейді; етістік жүйесі қалпына келтіріледі; инфекцияланған есімдіктер жоғалады. Шамамен осы уақыт аралығында шотланд тілі ирланд тілінен бөлінеді.

Жаңа ирландиялық кезеңде ирланд тілінің таралуы азаяды, бірақ бардтық мектеп жүйесі бүкіл Ирландия стандартының сақтап тұрады. Ағылшындар Ирландияны жаулап алғаннан кейін, ағылшын және - тілдерінен кірме сөздер ирланд тіліне енеді.

ХІХ ғасырда ашаршылық және артынан болған ирландықтардың - негізінен ауылдық жерлерден қоныс аудару ирланд тіліне өте жағымсыз әсер етті. Ирланд тілінде сөйлейтіндер саны күрт төмендеді, бұған ағылшын тілінде жалпы білім беруді енгізу де ықпал етті. XIX ғасырдың екінші жартысында бағытталған ұйымдар пайда бола бастады (мысалы, ).

- ирланд тілінің ауызша сөйлеу тілі әлі күнге дейін Ирландияда сақталған аймақтар

Ирландия тәуелсіздік алғаннан кейін барлық мектептерде міндетті түрде тілдік оқыту енгізілді; ирландық газеттер шығара бастады; ирланд тілінде теледидар және радио хабарлары пайда болды. Алайда, ирланд тілі ана тілі болып табылатын адамдардың саны тұрақты түрде азайып келеді. Қазір олар негізінен - аралдың батыс және солтүстік-батыс шетіндегі ауылдық жерлерде тұрады. Соңғы уақытта ирланд тіліне, оның ішінде қалаларда қызығушылықтың едәуір өсуі байқалады, алайда бұл тек ирланд тілінде сөйлейтін моноглоттық ирландтардың азаюына әсер етпеуде. Олардың көпшілігі гэлтахтта сақталуда.

Ирланд тілі тарихының келесі кезеңдерге бөлінеді:

(Primitive Irish) (IV ғ. дейін)
(жазба тілі, V—VII ғ.);
(огамиялық кезеңнен кейінгі кезең, негізінен VII)
(VII—IX ғ.);
(X—XII ғ.);
(XIII ғасырдан қазіргі уақытқа дейін);

XVIII ғасырдан бастап ирланд тілінің төрт негізгі диалектке бөлінуі туралы сенімді түрде айтуға болады: оңтүстік (Манстер), батыс (), солтүстік (Олстер) және шығыс (, ХХ ғасырда жойылған). Кейбір диалектілер арасындағы өзара түсіну қиын. Негізінен Коннект диалектісіне негізделген ресми стандарт бар (An Caighdeán Oifigiúil), бірақ сонымен бірге диалектілік әдебиеттер де бар.

Тілдік сипаттама

Ирланд тілінің айрықша белгілерінің қатарына өзіндік орфография, алғашқы дауыссыз дыбыстардың мутациясы, VSO сөз реті, екі байланысқан етістіктің болуы, жіктелетін көмекші сөздердің болуы жатады. Көне ирланд тіліне сонымен қатар «абсолютті» және «конъюнктивті» қосылыстарға (сөйлемдегі етістіктің орнына байланысты таңдалған қосымшалар қатары) негізделген, сонымен қатар прототоникалық және дейтеротоникалық формалармен (тарихи тұрғыдан олар екпін жағдайында ерекшеленді, бірақ көне ирландық кезеңге дейін, бұл бірдей етістіктің формалары әртүрлі болуы мүмкін екендігіне әкелді) өте күрделі етістік жүйемен сипатталады,.

Жазу

Ирланд тілін жазу үшін латын әліпбиіне негізделген жазба - Cló Rommánach («латын қарпі») қолданылады. Бұрын олар өздерінің өсіңкі аралдың үлгісі жеке шрифттерін - Cló Gaelach («) қолданған. XX ғасырдың ортасына дейін ирланд тіліндегі кітаптар Cló Gaelach көмегімен жарыққа шыққан; бүгінде ол тек сәндік мақсаттар үшін қолданылады, мысалы, маңдайша жазуда.

Одан да ежелгісі деп аталады. Огам деп те аталатын бұл жазба IV-VI ғасырларда қолданылған; оның нақты пайда болған күні белгісіз. Огама әріптері түзу сызыққа салынған таяқшалар мен нүктелер болды (дауыссыздар мен дауысты дыбыстар). Огами жазбалары негізінен таста сақталып қалды. Дәстүрлі нұсқа огамаға ирланд әліпбиіндегі әріптердің ежелгі атаулары, ағаштар мен бұталардың атауларына сәйкес келеді.

Ирланд әліпбиі

№	Әріп		Дәстүрлі атауы	Заманауи атауы
1	A	a	Ailm (ирл.-нен қарағай)	á
2	B	b	Beith (ирл.-нен қайың)	bé
3	C	c	Coll (ирл.-нен жаңғақша)	cé
4	D	d	Dair (ирл.-нен емен)	dé
5	E	e	Edad, Eadhadh (ирл.-нен терек)	é
6	F	f	Fern, Fearn (ирл.-нен қандыағаш)	eif
7	G	g	Gort, Gath (ирл.-нен шырмауық)	gé
8	H	h	Huath, Uath (ирл.-нен долана)	héis
9	I	i	Idad, Iodhadh (ирл.-нен шілік)	í
10	L	l	Luis (ирл.-нен шетен)	eil
11	M	m	Muin (ирл.-нен жүзімнің сабағы)	eim
12	N	n	Nin, Nion (ирл.-нен шаған)	ein
13	O	o	Oir (ирл.-нен сарғалдақ)	ó
14	P	p	Peith (ирл.-нен таулы қандыағаш)	pé
15	R	r	Ruis (ирл.-нен аюбадам)	ear
16	S	s	Suil, Sail (ирл.-нен тал)	eas
17	T	t	Tinne, Teithne (ирл.-нен сүйір жапырақ)	té
18	U	u	Úr (ирл.-нен көкбұта)	ú
	J	j	жалғыз қолданылмайды, бірге жазылады	jé
	K	k	жалғыз қолданылмайды, бірге жазылады	cá
	Q	q	жалғыз қолданылмайды, бірге жазылады	cú
	V	v	жалғыз қолданылмайды, бірге жазылады	vé
	W	w	жалғыз қолданылмайды, бірге жазылады	wae
	X	x	жалғыз қолданылмайды, бірге жазылады	eacs
	Y	y	жалғыз қолданылмайды, бірге жазылады	yé
	Z	z	жалғыз қолданылмайды, бірге жазылады	zae

Орфография

Бес қысқа дауысты дыбыстар (a, e, i, o, u) бес ұзын дауысты дыбысқа сәйкес келеді (á, e, í, ó, ú). Ұзақтық (акут) белгісі síneadh fada (көп.түр. sínte fada) немесе жай ғана fada;

13 дауыссыз дыбыстар қолданылады (b, c, d, f, g, h, l, m, n, p, r, s, t); қалған әріптер (j, k, q, v, w, x, y, z) кірме және шетелдік сөздерде қолданылады (мысалы, jip “джип”; Jab «Иов»; x-ghathú “рентген”).

Ирландия орфографиясының негізгі қағидасы - caol le caol agus leathan le leathan, яғни «қысаң қысаңмен, ашық ашықпен» (ирландтық дәстүрде қысаң деп, алдыңғы қатар дауысты дыбыстар i, í, e, é; ашық - артқы дауысты дыбыстар (дәлірек айтсақ, алдыңғы емес) а, á, o, ó, u, ú атайды). Осы қағидаға сәйкес, жіңішке (пальаталанған) дауыссыздар жазбаша түрде қысаң дауысты дыбыстармен; пальатализацияланбаған, тиісінше, ашықпен қоршалуы керек. Нәтижесінде, көптеген дауысты дыбыстар дауысты дыбысты емес, іргелес дауыссыз дыбыстың жұмсақтығын немесе қаттылығын білдіреді (мысалы, ea тіркесімінде алғашқы дауысты дыбыс ешқашан айтылмайды, тек алдыңғы дауыссыз дыбыстың жұмсақтығын көрсетеді: peadar [pʲadər]). Көбінесе бұл түсініксіздікке әкеледі: мысалы, anois «қазір» үшін [əniʃ] және [ənoʃ] оқу теориялық тұрғыдан мүмкін, дегенмен тек біріншісі дұрыс.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, Шамас Далтун, Rannóg and Aistriúcháin (Ирландияның үкіметін аудару жөніндегі ресми бөлім) бұйрығымен ирланд грамматикасы мен орфографиясын стандарттау туралы өзінің нұсқауын шығарды. Кейіннен бұл стандартты мемлекет қабылдап, «Ресми стандарт» немесе Caighdeán Oifigiúil деп аталды.

Caighdeán Oifigiúil енгізу кейбір тарихи жазылу жолын өзгертіп (мысалы, bia орнына biadh «тамақ»), орфографияны шынайы айтылымға жақындады. Сонымен бірге, диалектілерге тән көптеген фонетикалық құбылыстар орфографияда байқалмайды (мысалы, дауысты дыбыстардың қосарланған дауысты дыбыстарды дифтонгке айналдыру, Мюнстерге тән болуы немесе келесі дауысты дыбысты мұрынға түсірумен [kr] -де [kn] сияқты олстердің ауысуы).

Фонология

Толық мақаласы:

Дауысты дыбыс

Қазіргі заманғы әдеби тілде мынадай монофтонгтар кездеседі:

í [i:] — rí («патша»);
i [ɪ] — mil [mɪlʲ] («бал»);
é [e:] — gé [ge:] («қаз»);
e [ɛ] — te [tɛ] («ыстық»);
á [ɑ:] — lá [Lɑ:] («күн»);
a [æ, a] — cat [kat] («мысық»);
ó [o:] — ceol [kʲo:l] («музыка»);
o [ɔ, ʊ] — loch [Lɔx] («көл»);
ú [u:] — cú [ku:] («төбет»);
u [ʊ] — muc [mʊk] («шошқа»).

Екпінсіз буындарда көптеген дауысты дыбыстар [ə] құрамына енеді: anocht [əNʊxt] “бүгін кешке”; inniu [ə'Nʲu:] «бүгін»; cúigear ['ku: ğgar] «бесеу».

	A	E	I	O	U	IA	UA	/ә/
Т-Т	A	AO	AO	O	U		UA	A
Т-М	AI	AI	AOI	OI	UI		UAI	AI
М-Т	EA	EA	IO	EO	IU	IA		EA
М-М	EAI	EI	I	EOI	IUI	IAI		I

Т = жуан дауыссыз, М = жіңішке дауыссыз. Мысалы: maoin = «мынь», mín = «минь»; mion = «мин». Немесе: eo = «ё», ao = «ы», «iu» = «ю», «ea» = «я», «iX» = «Хь».

Дауыссыз дыбыс

	Еріндік				Тіларты
		Жіңішке	Жуан	Жіңішке	Жуан	Жіңішке
	m	mʲ	n	nʲ	ŋ	ɲ
	b	bʲ	d	dʲ	g	ɟ
	p	pʲ	t	tʲ	k	с
Ұяң	v	vʲ			ɣ	j
Қатаң	f	fʲ	s	ʃ	x	ç	h
			l	lʲ
			r	rʲ

Палатализацияланбаған дауыссыздар көбінесе қатты везаризациямен айтылады. Көптеген диалектілердегі қатаң дауыссыздар лепті болады. Олстер диалектілерінде жіңішке сәйкестіктер /t/ және /d/ [tʃ] және [dʒ] ретінде жүзеге асырылады. Барлық диалектілерде /s/ үшін жіңішке корреляты [ʃ] сияқты. «Күшті» дыбыстарда фонетикалық жүзеге асыру тұрақсыз. Кейбір диалектілерде олар ұзындықпен айтылады, басқаларында олар алдыңғы дауысты дыбыстың дифтонизациясын тудырады.

Морфология

Зат есім

Көне ирланд тілінде атаулар үш біріне тиесілі (аталық, аналық, орта), бес септікке септелді (атау, ілік, барыс, табыс және атауыш) және үш түрге ие болды - жекеше, көпше және (негізінде, екілік түрді көне орыс немесе араб тілдеріне қарағанда dá «екі» сан есімімен бірге қолданылды). Көнекельт және көнеүндіеуропа тілдерінде әртүрлі негіздерге сәйкес келетін септеудің көптеген түрлері болды. Орта ирланд тілі кезеңінде септелу жүйесі айтарлықтай құлдырады, көптеген формалар сәйкес келді; жаңа ирланд тілі кезеңге сәйкес, тек екі септік сақталды: «жалпы» (атау) және ілік (сонымен қатар, атауыш сақталған). Барыс септік қатып қалған формулаларда ғана сақталады.

Ирланд тілінің грамматикасында септеудің бес түрін (тұрақсыз формаларды қоса) ажырату қабылданған. Зат есімнің септелуіне қатысты бірқатар жалпылауға болады.

Септелудің кейбір түрлерінде жалпы және ілік септіктердің көпше түрі әрқашан сәйкес келеді. Мұндай көпше түрлерді «күшті» деп атайды. күштіге көпше түрдің келесі типтер жатады.
- Қалыптасуында соңғы дауысты дыбыстың негізінің синкопасы (түсіп қалу) болатында (briathar - «сөз»; briathra - «сөздер»), соңғы дауыссыз негіздің жіңішкеруден айырылуда (flaith «билеуші», flatha «билеушілер») немесе дауысты дыбыстың түбіріндегі өзгеріс (scian «пышақ», sceana «пышақтар»);
- белгілі бір жұрнақтар арқылы жасалғандарда: -ta, -te, -tha, -the, - (n)na, - (e)anna, - (e)acha, -í - мысалы, rí («патша») - ríthe («патшалар»); scilling («шиллинг») - scillingí («шиллингтер»).
жалпы септікте (báid «катерлер») дауыссыз дыбыстарда аяқталуы немесе –а жұрнағы арқылы жасалған көпше түрлер (cos «аяқ»; cosa «аяқтар») әлсіз деп саналады.
Бірнеше ерекшеліктерді қоспағанда, көпше түрдің ілік септік «әлсіз» атаулары жалпы септіктің жекеше түріне сәйкес келеді («күшті» атаулар көпше түрдің жалпы септігіне сәйкес келеді).

Негізінде, төмендегі келесі септіктерге ажыратады.

I септік

Бір санның ілік септігі соңғы консенсустың жіңішкеруі, сондай-ақ түбірдегі бірқатар етістіктерді қолдана отырып қалыптасады, мысалы, iasc «балық», ілік с. éisc. Көпмүшелік әлсіз, яғни ілік септігі номиналды жекеше түрмен сәйкес келеді. Осы септікке қатысты көптеген атаулар үшін көпше түрдің атау септігі жекеше түрдің ілік септігіне сәйкес және керісінше. Мұндай «айқасқан» жүйе әдетте өте сирек кездеседі: бұндай сәйкестік тағы көне француз тілінде де кездеседі. I септігіне кейбір -а көпше түрі бар зат есімдер (қосымшасы бар көпше, бірақ әлсіз, яғни көпшенің ілік септігі жекешенің атау септігіне сәйкес келеді), сонымен қатар -ta, -cha, -anna күшті көпшелері бар есімдер және -ach /,-adh аяқталатын -і күшті көпшесі бар бірнеше есімдерді де қосады. I септікке зат есімнің еркек тегі ғана жатады. Мысалы:

көп.т тұрпаты және аты	Септік	Жекеше түр	Көпше түр
«Дөң» әлсіз	Номинатив (Атау)	cnoc [кнок]	cnoic [кнокь]
«Дөң» әлсіз	Генитив (Ілік)	cnoic	cnoc
«қалам» әлсіз	Номинатив	peann [пян]	pinn [пин]
«қалам» әлсіз	Генитив	pinn	peann
«құқық» қосымшасы бар әлсіз	Номинатив	ceart [кярт]	cearta [кярта]
«құқық» қосымшасы бар әлсіз	Генитив	cirt [кирть]	ceart
«әлем» -ta* күшті	Номинатив	saol [сыл]	saolta [сылта]
«әлем» -ta* күшті	Генитив	saoil [сыль]	saolta [сылта]
«қабырға» -tha күшті	Номинатив	múr [мур]	múrtha [му:ра]
«қабырға» -tha күшті	Генитив	múir [му:рь]	múrtha [му:ра]
«қыс» -ach/-í күшті	Номинатив	geimhreadh [гевря]	geimhrí [гевьрий]
«қыс» -ach/-í күшті	Генитив	geimhridh [геври]	geimhrí [гевьрий]
«өлім»	Номинатив	bás [ба:с]	básanna [ба:сана]
«өлім»	Генитив	báis [ба:щ, ба:сь]	básanna [ба:сана]

Осы кіші тұрпаттың барлық атауларының түбірінде ұзын дауысты немесе дифтонг бар және l немесе n әрпімен аяқталады.

II септік

II септікке (-а және -i көне ирланд тілінің негіздерінен басталады) тек дауыссыз жекеше түрдің атау септігіне аяқталатын және көбінесе соңғы дауыссызды (егер жіңішкермеген болса) жіңішкелеу арқылы -е қосымшсын қосып, көпше түрдің ілік септігі құрайтын анатық тектерді қамтиды. -ach (-each) аяқталатын осы септіктің зат есімдері -ch қосымшасының орнын басатын -aí (resp. -í) қосымшалары арқылы аяқталатын жекеше түрдің ілік септігін құрайды. Бұл септікте күшті және әлсіз көпшесі бар атаулар кездеседі. Еркек текке бұл септіктен тек қана есімдер im «май»; sliabh «тау»; teach «үй» жатады.

Имя и тип мн. ч.	Падеж	Единственное число	Множественное число
«бәтіңке» -a әлсіз	Номинатив	bróg [бро:г]	bróga [бро:га]
«бәтіңке» -a әлсіз	Генитив	bróige [бро:ге]	bróg [бро:г]
«жаңбыр» -(a)í әлсіз	Номинатив	báisteach [ба:щтях]	báisteacha [ба:щтяха]
«жаңбыр» -(a)í әлсіз	Генитив	báistí [ба:щтий], [ба:щчий]	báisteach [ба:щтях]
«орын» -eanna* күшті	Номинатив	áit [а:ть]	áiteanna [а:тяна]
«орын» -eanna* күшті	Генитив	áite [а:те]	áiteanna [а:тяна]
«уақыт, ауа-райы» -í** күшті	Номинатив	aimsir [амьширь]	aimsirí [амьширий]
«уақыт, ауа-райы» -í** күшті	Генитив	aimsire [амьщире]	aimsirí [амьширий]
«тамыр» -(e)acha күшті	Номинатив	fréamh [фре:ў]	fréamhacha [фре:ўаха]
«тамыр» -(e)acha күшті	Генитив	fréimhe [фре:ве]	fréamhacha [фре:ўаха]
«жер» -t(h)a, -te күшті	Номинатив	tír [ти:рь], [чи:рь]	tíortha [ти:ра], [чи:ра]
«жер» -t(h)a, -te күшті	Генитив	tíre [ти:ре], [чи:ре]	tíortha [ти:ра], [чи:ра]

* Осы типтегі барлық атаулар бір буынды және жіңішкерген дауыссызбен аяқталады.

** Осы типтегі барлық атаулар көп буынды болып табылады және қысаң дауыссызбен аяқталады.

Осы септіктің бірнеше атауларында көпше түрдің ілік септігі арнайы формалары(мысалы, binn «тау шыңы» - beann, немесе deoir «көз жасы» - deor), сонымен қатар күшті көпше түрдің арнайы формалары бар (scian «пышақ», sceana; obair «жұмыс», oibreacha және т.б.). Сонымен қатар, bos «алақан» зат есімдерде бар; bróg «бәтіңке»; cluas «құлақ»; cos «аяқ» және lámh «қол» - мәтінде 2-ге және көмекші сөзге аяқталып, dhá «екі» сан есімінде қолданылатын, соңғы дауыссызы жіңішкерген (bois, bróig, cluais, cois, láimh) ерекше формалары бар (бұлар - ежелгі барыс септігінің қалдықтары). Колмогоров—Успенский ережесіне сәйкес бұл нысандарды бөлек септік (және саны жағынан) деп қарастырған жөн, бірақ бұл дәстүрлі түрде қабылданбайды. Ұқсас формалар екінші буынның барлық сөздері үшін ашық дауыссызда бар.

III септік

III септікке (көне ирландиялық негіздер -u) -а жалғау мен соңғы дауыссызды жуандау (егер ол жіңішкерген болса) арқылы жекеше түрдің ілік септігін құрып және дауыссызға аяқталатын зат есімнің екі тегі жатады. Осы қатардағы барлық дерлік атаулардың көпше түрі күшті. Бұл септіктің маңызды тармағы - көсемнің есімдерін білдіретін - тұлға атауларын білдіретін -aeir, -éir, -eoir, -óir, -úir аталық тектің атаулары (олардың барлығында күшті -i көпше бар).

Атауы және көп.т. тұрпаты	Септік	Жекеше түр	Көпше түр
«актёр» тұлға атауы күшті -í	Номинатив	aisteoir [ашьтёрь]	aisteoirí [ашьтёрий]
«актёр» тұлға атауы күшті -í	Генитив	aisteora [ащтёра]	aisteoirí [ашьтёрий]
«қарғыс» nomina abstracta на -cht күшті -aí*	Номинатив	mallacht [малахт]	mallachtaí [малахтый]
«қарғыс» nomina abstracta на -cht күшті -aí*	Генитив	mallachta [малахта]	mallachtaí [малахтый]
«диалект» күшті -í	Номинатив	canúint [кану:ньть]	canúintí [кану:ньтий]
«диалект» күшті -í	Генитив	canúna** [кану:на]	canúintí [кану:ньтий]
«шайқас» күшті -anna, -aí***	Номинатив	cath [каh]	cathanna [каhана]
«шайқас» күшті -anna, -aí***	Генитив	catha [каhа]	cathanna [каhана]

* Бұл қатардағы барлық есімдер аналық тек.

**NB -t-ға үнемі түсіп қалады.

*** Бұл қатардағы барлық атаулар бір буынды, жіңішкермеген дауыссыздармен аяқталады және аталық текке жатады.

Сондай-ақ, бұл қатарда бірнеше кіші тармақтар бар, атап айтқанда, жекеше түрдің ілік септігінен көпше түрді (мысалы, cuid «бөлшек», ілік сеп. - coda, көп. т. - codanna) және басқа жұрнақтар арқылы құралатын көпше түрдің бірнеше атаулары құрайтын атаулар.

IV септік

IV септікке (көне ирланд тілі негіздері -io және -iā дейін) екі тек атаулар жатады. Бұған дауыстымен аяқталатын есімдердің көпшілігі кіреді, -ín жұрнағы арқылы құралған атаулар (олардың барлығы дерлік аталық тек) және кейбір дауыссыз аталық текті есімдер. IV септікте номинатив пен генитатив жекешеде де, көпше түрде де айырмашылығы жоқ: тек екі құрылысы ғана ерекшеленеді.

Атауы және көп.т. тұрпаты	Септік	Жекеше түр	Көпше түр
«сыйлық» күшті -í	Номинатив	féirín [фе:ри:нь]	féiríní [фе:ри:ний]
«сыйлық» күшті -í	Генитив	féirín [фе:ри:нь]	féiríní [фе:ри:ний]
«қабырға» күшті -(a)í	Номинатив	balla [бала]	ballaí [балый]
«қабырға» күшті -(a)í	Генитив	balla [бала]	ballaí [балый]
«қала» күшті -te*	Номинатив	baile [бале]	bailte [бальте], [бальче]
«қала» күшті -te*	Генитив	baile [бале]	bailte [бальте], [бальче]
«заң» күшті -the**	Номинатив	dlí [длий]	dlíthe [дли:hе]
«заң» күшті -the**	Генитив	dlí [длий]	dlíthe [дли:hе]
«жаңғақ» күшті -nna	Номинатив	cnó [кно:]	cnónna [кно:на]
«жаңғақ» күшті -nna	Генитив	cnó [кно:]	cnónna [кно:на]
«автобус» күшті -anna	Номинатив	bus [бус]	busanna [бусана]
«автобус» күшті -anna	Генитив	bus [бус]	busanna [бусана]
«сиыр» әлсіз -a	Номинатив	bó [бо:]	ba [ба]
«сиыр» әлсіз -a	Генитив	bó [бо:]	bó [бо:]

* Бұған -le, -ne аяқталғанжекеше түрдің атаулары кіреді; көпше түрі құралғанда, дауысты жалғау түсіп қалады.

** Бұл атаулар көпше түрде -(a)í, -aoi, -é әріптерімен аяқталуы мүмкін.

V септік

V септік көне ирландық консонант негіздеріне - ең алдымен тіл алды, бірақ -n, -nt негіздеріненде басталады. Бұл септіктің барлық дерлік атаулар аналық текке ие және жіңішкерген сонант немесе дауыстымен аяқталады. Атаулардың жекеше түрдің ілік септікгі -(е)ach жұрнақтарын қосу арқылы жасалады (яғни, соңғы дауыссыздың жуандауымен немесе онсыз), ал дауыстылар -n немесе -d қосу арқылы жасалады. Бұл тұрпаттың барлық дерлік атауларда күшті көптік жалғауы бар. Барыс септік пен dhá формалары ілік септік соңғы дауыссыздың жіңішкеруі арқылы жасалады.

Көп.т тұрпаты және аты	Септік	Жекеше түр	Көпше түр
«сыра» күшті -(e)acha	Номинатив	beoir [бёрь]	beoracha [бёраха]
«сыра» күшті -(e)acha	Генитив	beorach [бёрах]	beoracha [бёраха]
«әке» күшті -eacha*	Номинатив	athair [аhарь]	aithreacha [айряха]
«әке» күшті -eacha*	Генитив	athar [аhар]	aithreacha [айряха]
«көрші» күшті -a**	Номинатив	comharsa [ко:рса]	comharsana [ко:рсана]
«көрші» күшті -a**	Генитив	comharsan [ко:рсан]	comharsana [ко:рсана]
«жиырма» күшті -í	Номинатив	fiche [фихе]	fichidí [фихидий]
«жиырма» күшті -í	Генитив	fichead [фихяд]	fichidí [фихидий]

* NB: жекеше түрдің ілік септікгі жұрнақсыз соңғы дауыссыздың жуандауы арқылы қалыптасады.

** Жалғау жекеше түрдің ілік септігі формасына қосылады.

Осы септікке дәстүрлі түрде бірнеше ерекше атаулар қатысты болады, мысалы, cara «дос» (і. сеп - carad, көп. т. - cairde), Nollaig «Рождество» (і. сеп. - Nollag, көп. т. - Nollaigí) және тағы басқалар.

Кейбір атаулар «бұрыс» деп саналады. Олар кестеде көрсетілген

Атау	Септік	Жекеше түр	Көпше түр
«әйел»	Номинатив	bean [бян]	mná [мна:], [мно:]
	Генитив	mná [мна:], [мно:]	ban [бан]
	Датив	mnaoi [мны]	mnaoibh [мнывь]
«әпке-сіңілі»	Номинатив	deirfiúr [дерьфю:р]	deirfiúracha [дерьфю:раха]
	Генитив	deirféar [дерьфе:р]	deirfiúracha [дерьфю:раха]
	Датив	deirfír
«төсек»	Номинатив	leaba [ляба]	leapacha [ляпаха]
«төсек»	Генитив	leapa [ляпа]	leapacha [ляпаха]
«ай»	Номинатив	mí /mʲiː/	míonna [ˈmʲiːn̪ˠə]
«ай»	Генитив	míosa [ˈmʲiːsˠə]	míonna [ˈmʲiːn̪ˠə]
«қарындас»	Номинатив	siúr /ʃuːɾˠ/	siúracha [ʃuːɾˠəxə]
«қарындас»	Генитив	siúrach [ʃuːɾˠəx]	siúracha [ʃuːɾˠəxə]
«жер»	Номинатив	talamh [талав]	tailte [тальте], [тальче]
«жер»	Генитив	talamh [талав] talún [талу:н]	tailte [тальте], [тальче]
«жүн»	Номинатив	olann [олан]
«жүн»	Генитив	olla [ола]
«Құдай»	Номинатив	Dia [диа]	déithe [дейе]
«Құдай»	Генитив	Dé [де:]	déithe [дейе]
«күн»	Номинатив	lá [ла:], [ло:]	laethanta [лэанта]
«күн»	Генитив	lae [лэ]	laethanta [лэанта]

Сонымен қатар, көптеген етістік атаулар тұрақсыз септеледі (бірақ сонымен бірге олар бес септіктің біреуіне сілтей алады).

Сын есім

Ирланд тіліндегі сын есім предикативті (баяндауыштың атаулы бөлігі ретінде) және атрибуттық (зат есімге тәуелді) түрінде де кездеседі. Предикативті қолданыста сын есімдер бастауышпен қиылыспайды; атрибутивтік қолданыста тек, түр және септікпен қиылысады (егер сын есімнің алдында тікелей үстеу болмаса). Көпше түрде сын есімдер текке қарай ерекшеленбейді. Жекеше түрдің атау септігінде аталық тек пен аналық тек мутациямен ғана ерекшеленеді (жекеше түрдегі аналық тегінің есімдерінен соң сын есімдер аспирацияға душар болады).

Сын есімдердің көпшілігінің септелуі зат есімдердің септелуіне сәйкес келеді. Сын есімдердің мынадай кластар бар:

Сын есім класы	Жек. түр. атау сеп. жалғауы	Жек. түр. ата. тек. ілік сеп. жалғауы	Жек. түр. ана. тек. ілік сеп. жалғауы	Көп. түр. жалғауы
I/II септік	Дауыссыз	Жіңішке дауыссыз	Жіңішке дауыссыз + -e	-(a)
III септік	Жіңішке дауыссыз	Жіңішке дауыссыз	Жуан дауыссыз + -a	-(a)
IV септік	Дауысты

Сонымен қатар, бұл сұлбаға сәйкес келмейтін бірнеше кішігірім түрлер бөлінеді.

Атау септіктегі - (а) жалғауы әрдайым көпше түрде қолданылады. Егер анықталатын зат есімнің күшті көпше түрі болса, онда ілік септікте -а қолданылады (яғни, сын есімде де сондай күшті көпше түр бар), егер зат есімнің әлсіз көпше түрі болса, онда -а қосылмайды: na bhfear óg «жас жігіттер», бірақ na gcailiní óga «жас қыздар».

Сын есімнің вокативі әрқашан номинативпен сәйкес келеді, жекеше түрдің аталық тектің I/II септігін қоспағанда, бұл жерде генитивке сәйкес келеді.

Сын есімнің тоғыз негізгі септік түрлері кестеде көрсетілген (алғашқы мутацияны есептемегенде).

Жек. түр. номинативі	Жек. түр. ата. тек генитиві	Жек. түр. ана. тек генитиві	Көп. түр. номинативі	Ескерту
ard «биік»	aird	airde	arda	I/II септік
aireach «сақ»	airigh	airí	aireacha
iontach «сұлу»	iontaigh	iontaí	iontacha
misniúil «батыл»	misniúil	misniúla	misniúla
fionn «жарқын»	fionn	finne	fionna	Бәрі бір буынды, -ll, -nn, -ch(t)* аяқталады.
séimh «жұмсақ»	séimh	séimhe	séimhe	-úil суффикс пен -ir аяқталатын бірнеше сөздерден басқа, көпшілігі қысаң дауыссызбен аяқталады.
fuíoch «мол»	fuíoch	fuíthí	fuíocha	-íoch аяқталатын барлық сын есімдер.
sóch «бақытты»	sóch	sóiche	sócha	Созылыңқы дауысты + ch аяқталатын барлық сын есімдер.
rua «қызыл»				III септік

* dall «соқыр», donn «қоңырдан» басқа.

Кейбір сын есімдердің арнайы формалары бар, мысалы, gearr «қысқа», жек. түр. ана. тек, ілік сеп. - giorra; немесе te «ыстық» көп. түр - teo.

Екі буынды сын есімнің екінші буынындағы қысқа дауысты (өте сирек ұзын) дауысты жалғаудың алдында түсіп қалуы мүмкін: uasal «мәртебелі», көп. түр - uaisle; tirim «құрғақ», көп. түр - tiorma.

Ирланд тілінде сын есімнің салыстырмалы шырай ғана морфологиялық тұрғыдан өрнектеледі, ал асырмалы аналитикалық жолмен көрінеді (# Синтаксисті қараңыз). Әдетте салыстырмалы шырайдың форма аналық тек жекеше түрдің ілік септігіне сәйкес келеді: bán «ақ» — báine «ағырақ»; gearr «қысқа» — giorra «қысқағырақ». Сонымен қатар, ирланд тілінде салыстырмалы шырайдағы көптеген тұрақты емес формалар бар, мысалы, beag «аз» — lú «азырақ»; furasta «оңай» — fusa «оңайрақ» және т.б.

Салыстырмалы шырайдың бұрыс түрлерінің тізімі:

Жай шырай	Салыстырмалы шырай	Мағынасы
beag	lú	«кішкентай»
breá	breátha	«сұлу»
dócha	dóichí	«ықтимал»
fada	sia	«ұзын»*
fogas	foisce	«жақын»
furasta	fusa	«жеңіл»
iomaí	lia	«үлкен, көп»
ionúin	ansa	«сүйікті, қымбат»
maith	fearr	«жақсы»
olc	measa	«жаман»
te	teo	«ыстық»
tréan	treise	«мықты»*
mór	mó	«үлкен»

* fada және tréan тұрақты формалары да бар: faide және tréine.

Етістік

Етістіктің аналитикалық және синтетикалық формаларының әр түрлі қолданылуы келесі парадигмаларда оңай танылады.

Соңғы дыбысы жіңішке (жұмсартылған) 1-қатар етістігі (бір буынды түбір): bris «сындыру».

	Осы шақ	Келер шақ	Претерит	Имперфект	Кондиционал	Осы шақ конъюк.	Осы шақ конъюк.
1 ж. жек. т.	brisim	brisfidh mé/brisfead	bhris mé	bhrisinn	bhrisfinn	go mbrise mé	dá mbrisinn
2 ж. жек. т.	briseann tú	brisfidh tú	bhris tú	bhristeá	bhrisfeá	go mbrise tú	dá mbristeá
3 ж. жек. т.	briseann sé/sí	brisfidh sé/sí	bhris sé/sí	bhriseadh sé/sí	bhrisfeadh sé/sí	go mbrise sé/sí	dá mbriseadh sé/sí
1 ж. көп. т.	brisimid	brisfimid	bhriseamar	bhrisimis	bhrisfimis	go mbrisimid	dá mbrisimis
2 ж. көп. т.	briseann sibh	brisfidh sibh	bhris sibh	bhriseadh sibh	bhrisfeadh sibh	go mbrise sibh	dá mbriseadh sibh
3 ж. көп. т.	briseann siad	brisfidh siad	bhriseadar	bhrisidís	bhrisfidís	go mbrise siad	dá mbrisidís
жақсыз	bristear	brisfear	briseadh	bhristí	bhrisfí	bristear	bristí

Соңғы дыбысы жіңішкеленбеген (жұмсартылмаған) 2-қатар етістігі (көп буынды түбір): ceannaigh «сатып алу».

	Осы шақ	Келер шақ	Претерит	Имперфект	Кондиционал	Осы шақ конъюк.	Осы шақ конъюк.
1 ж. жек. т.	ceannaím	ceannóidh mé/ceannód	cheannaigh mé	cheannaínn	cheannóinn	ceannaí mé	ceannaínn
2 ж. жек. т.	ceannaíonn tú	ceannóidh tú	cheannaigh tú	cheannaíteá	cheannófá	ceannaí tú	ceannaíteá
3 ж. жек. т.	ceannaíonn sé/sí	ceannóidh sé/sí	cheannaigh sé/sí	cheannaíodh sé/sí	cheannódh sé/sí	ceannaí sé/sí	ceannaíodh sé/sí
1 ж. көп. т.	ceannaímid	ceannóimid	cheannaíomar	cheannaímis	cheannóimis	ceannaímid	ceannaímis
2 ж. көп. т.	ceannaíonn sibh	ceannóidh sibh	cheannaigh sibh	cheannaíodh sibh	cheannódh sibh	ceannaí sibh	ceannaíodh sibh
3 ж. көп. т.	ceannaíonn siad	ceannóidh siad	cheannaigh siad/cheannadar	cheannaídís	cheannóidís	ceannaí siad	ceannaídís
жақсыз	ceannaítear	ceannófar	ceannaíodh	cheannaítí	cheannóifí	ceannaítear	ceannaítí

Ирландық тілдің етістігінде инфинитив жоқ; оның орнына арнайы ережелерге сәйкес септелетін етістікті есімдер бар.

D'iarr sé orm imeacht. «Ол менің кетуімді сұрады».

B'fhearr liom fanacht. «Мен қаламын».

Перфект және плюсквамперфект екі күрделі көмекші сөздердің кез-келгенімен: tar éis немесе i ndiaidh және етістікті есіммен жасалуы мүмкін.

Tá sí tar éis baint an fhéir. «Ол (жаңа ғана) шөп шапты». (ирланыдық ағылшында — She is after cutting the grass).

Bhí sé i ndiaidh ní na gcupán. «Ол (жаңа ғана) тостағандарды жуды (баяғыда)». (ирланыдық ағылшында — He was after washing the cups).

Ескертпе

Graiméar Gaeilge na mBráithre Críostaí — An Gúm, 1999.

[1] Graiméar Gaeilge na mBráithre Críostaí — An Gúm, 1999.