Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шотландтық, гэльттік немесе (ескіше) гаэлттік тіл (өзіндік аты. Gàidhlig; ағыл. Gaelic, немесе Scottish Gaelic) — кельттік тілдердің бірі, осы тілдің тасушылары кельттік халық () дәстүр бойынша Шотландияның таулы аймақтарында және Гебрид аралдарында өмір сүрді. Шотландияда тасушылардың саны 58 652 адам (2001 ж. санақ) және 500—1000 Канадада (провинция Жаңа Шотландия, көбінесе Кейп-Бретон аралында). АҚШ-та, Аустралияда, Жаңа Зеландияда, Оңтүстік Африка Республикасында тілдің тасушылардың кішігірім тобы бар. Әлемде сөйлейтіндердің жалпы саны әрең дегенде алпыс мыңнан асады.
| Шотланд тілі | |
| Өз атауы: | Gàidhlig (na h-Alba) |
|---|---|
| Айтылуы: | [ˈkɑːlʲəkʲ nə ˈhaɫapə] |
| Елдер: | |
| Ресми күйі: |
|
| Реттейтін мекеме: | Bòrd na Gàidhlig (Cànan na h-Alba) |
| Сөйлеушілер саны: | 92 400 адам |
| : | ойдағыдай емес |
| Санаты: | |
| Жазуы: | |
| : | гэл 170 |
| ISO 639-1: | gd |
| : | gla |
| : | gla |
| Тағы қараңыз: | |
Неміс тілдер тобындағы тіл - ағылшын тіліне жақын және Шотландия даласында таралған скотс тілімен шатастыруға болмайды.
Тарихы
Қазіргі замандағы Шотландия жеріндегі ең алғашқы тілдің тасушылары Шотландияның оңтүстігін, жазықты жерлерді мекен еткен, сондай-ақ Эдинбургтің негізін қалаған - бриттер. Дәл осы қазіргі Шотландия аумағында бриттік тілдеріндегі ең көне поэзиялық ескерткіштердің бірі « поэмасы (авторы ) құрылды. Бриттік тұрғындар VI ғасырға дейін сақталушы еді, алайда оңтүстіктен () келген қысымнан ығысты және батыстан, яғни, Ирландиядан келген келімсектер, ең бастысы аралдың солтүстігінен Олстердегі королдігінен. Ирландықтардың Британияға қоныстануы IV ғасырда басталды, бірақ егер Уэльстегі қонысы сақталмаса, онда Шотландия мен Мэн аралдарында олар негізгі тұрғындары болды. Шотландияның оңтүстік-батыс жағалауындағы Айона аралы ирландық монахтардың өмір сүретін орталығы болды. Онда орналасқан монастырдің аты киелі немесе Колума Киллемен байланысты.
Шамамен, XV ғасырдың ортасына дейін Таулы Шотландия мен Ирландияның ортақ әдеби дәстүрі болды және шотландық тіл сол уақыттан бастап бөлек деп санауға болады. Шотландық тілден, шамамен, XVII ғасыры бөлініп шықты.
Шотландық тіл әлі де ирландық тілдің солтүстік диалектісіне жақын, ал оңтүстік шотландық диалект шын мәнінде олармен құрайды. аралының диалекті шотландық немесе ирландық деп атауға болмайды. Кейбір белгілер шотландық пен ольтерлік (солтүстік) ирландық орта (коннахттік) мен оңтүстіктік (мунстерлік) диалекттеріне қарама-қарсы: шотландық пен ольтерлік тілде болымсыздық шылау cha болса, коннахттік пен мунстерлік тілде болымсыздық шылау - ní.
Шотландияның жазығында ағылшын тілінің таралуы мен викингтердің шапқыншылығы шотландық тілдің дәрежесін әлсіретті: ол тағыда скандинав пен ағылшын тілдерінің әсеріне түсті. Көптеген лексикалық кірме сөздермен қатар, шотланд тілі бұл тілдермен жақындастыратын басқа келбет иемденді.
Шотландық және басқа да кельттік тілдер сияқты, ұзақ уақыт ресми мәртебеге ие бола алған жоқ, тіпті, қуғындалды. (1872 жылғы білім туралы акт шотландық тілде оқытуға және сөйлеуге тиым салынды). Алайда, XX ғасырдың соңында жағдай өзгерді, қалыптасуымен ол Шотландияның ресми тілі деп жарияланды. 2005 жылы шотландық тілде оқытылатын алғаш орта мектеп ашылды. Дегенмен, 2001 жылғы мен 1991 жылғы халық санағын салыстырғанда, бұл тілде сөйлейтіндердің саны 11 пайызға төмендегенін көрсетті, бұл деген шотланд тілінің жойылу қауіпін көрсетеді. Алайда, осы тілде теледидар және радио бағдарламалар көрсетіледі, газеттер мен кітаптар жарияланады, қоғамдық өмірде кеңінен қолданылатын қозғалыстар ұйымдастырылған. Әлі де шотланд тілінің ең мықты бекінген жері Гебрид аралдары, негізінен қарттар арасында.
XVII ғасырдан бастап шотландықтардың көбісі жұмыс істеу үшін Канадаға ауып кетті: бір уақыттарда шотландық тіл Канадада сөйлеушілердің арасында француз бен ағылшын тілдерден кейін үшінші орында болды. Қазір Канадада осы тілде сөйлейтіндер мыңға жуық, негізінен көбісі қарт адамдар.
Әліпбиі мен орфографиясы
Қазіргі шотланд тілі латын әліпбиін қолданады. Әліпбиде 18 әріп:
J, k, q, v, w, x, y, z әріптері кірме сөздерде қолданыла алады. Fada деп аталатын дауыстылар гравис белгісімен белгіленеді: bòidheach «әдемі» (fada - акута белгісі, бұл ирланд орфографиясынан ерекшелендіреді). Шотландық орфография, ирландық орфография сияқты h диграфы маңызды рөл атқарады: мысалы, bh [v], fh.
Шотландық орфография ирландық орфографияға ұқсас, атап айтқанда caol ri caol is leathan ri leathan «жіңішке жіңішкемен, жуан жуанмен» қағидасы орындалады, сәйкесінше, «жіңішке» дауыссыздар (яғни, орыс тіліміне сәйкес келетіндей жіңішкерген) жазуда екі жақтан «жіңішке» дауыстылармен қоршалуы керек, яғни, e, i, è, ì, «жуан» дауыссыздар тиісінше «жуан» дауыстылармен қоршалған болуы керек. Бұл орфографиядағы дауыссыздардың көбісі ешбір дыбыстарға сәйкес келмейді,тек көрші дауыссыздың жіңішкелігін немесе жуандығын көрсетуіне әкелді.
Шотландық орфографияны ирландықпен салыстырғанда дәстүрлі жазулар көп, мысалы, шотл. oidhche, ирл. oiche «түн», шотл. зат есімдердің суффиксі -chd, ирл. -cht ұқсас (ирл. beannacht, шотл. beannachd «бата (благословение)», жазылуы сол, бірақ [xk] деп айтылады.
Фонетика және фонология
Шотландық тілдің фонетикалық жүйесі негізінен ирландық тілдің диалектілер жүйесіне соның ішінде ұқсас. Сонымен қатар, шотландық диалект ирландықтан бірінші кезекте жабысыңқы және вокализм жүйесінен ерекшеліндіретін бірқатар өзіндік келбеті бар.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shotlandtyk gelttik nemese eskishe gaelttik til ozindik aty Gaidhlig agyl Gaelic nemese Scottish Gaelic kelttik tilderdin biri osy tildin tasushylary kelttik halyk dәstүr bojynsha Shotlandiyanyn tauly ajmaktarynda zhәne Gebrid araldarynda omir sүrdi Shotlandiyada tasushylardyn sany 58 652 adam 2001 zh sanak zhәne 500 1000 Kanadada provinciya Zhana Shotlandiya kobinese Kejp Breton aralynda AҚSh ta Australiyada Zhana Zelandiyada Ontүstik Afrika Respublikasynda tildin tasushylardyn kishigirim toby bar Әlemde sojlejtinderdin zhalpy sany әren degende alpys mynnan asady Shotland tiliӨz atauy Gaidhlig na h Alba Ajtyluy ˈkɑːlʲekʲ ne ˈhaɫape Elder Ұlybritaniya Kanada AҚSh Australiya Zhana ZelandiyaResmi kүji Shotlandiya Kejp Breton Glengarri okrugy Ontario Rettejtin mekeme Bord na Gaidhlig Canan na h Alba Sojleushiler sany 92 400 adam ojdagydaj emesSanaty Euraziya tilderiҮndi Europa Kelt tarmagy dd Zhazuy latynsha gel 170ISO 639 1 gd gla glaTagy karanyz Shotlandiyada keltshe sojlejtinder Nemis tilder tobyndagy til agylshyn tiline zhakyn zhәne Shotlandiya dalasynda taralgan skots tilimen shatastyruga bolmajdy TarihyҚazirgi zamandagy Shotlandiya zherindegi en algashky tildin tasushylary Shotlandiyanyn ontүstigin zhazykty zherlerdi meken etken sondaj ak Edinburgtin negizin kalagan britter Dәl osy kazirgi Shotlandiya aumagynda brittik tilderindegi en kone poeziyalyk eskertkishterdin biri poemasy avtory kuryldy Brittik turgyndar VI gasyrga dejin saktalushy edi alajda ontүstikten kelgen kysymnan ygysty zhәne batystan yagni Irlandiyadan kelgen kelimsekter en bastysy araldyn soltүstiginen Olsterdegi koroldiginen Irlandyktardyn Britaniyaga konystanuy IV gasyrda bastaldy birak eger Uelstegi konysy saktalmasa onda Shotlandiya men Men araldarynda olar negizgi turgyndary boldy Shotlandiyanyn ontүstik batys zhagalauyndagy Ajona araly irlandyk monahtardyn omir sүretin ortalygy boldy Onda ornalaskan monastyrdin aty kieli nemese Koluma Killemen bajlanysty Shotlandiyadagy lingvoetnikalyk zhagdaj XII gasyrdyn basy Shamamen XV gasyrdyn ortasyna dejin Tauly Shotlandiya men Irlandiyanyn ortak әdebi dәstүri boldy zhәne shotlandyk til sol uakyttan bastap bolek dep sanauga bolady Shotlandyk tilden shamamen XVII gasyry bolinip shykty Shotlandyk til әli de irlandyk tildin soltүstik dialektisine zhakyn al ontүstik shotlandyk dialekt shyn mәninde olarmen kurajdy aralynyn dialekti shotlandyk nemese irlandyk dep atauga bolmajdy Kejbir belgiler shotlandyk pen olterlik soltүstik irlandyk orta konnahttik men ontүstiktik munsterlik dialektterine karama karsy shotlandyk pen olterlik tilde bolymsyzdyk shylau cha bolsa konnahttik pen munsterlik tilde bolymsyzdyk shylau ni Shotlandiyanyn zhazygynda agylshyn tilinin taraluy men vikingterdin shapkynshylygy shotlandyk tildin dәrezhesin әlsiretti ol tagyda skandinav pen agylshyn tilderinin әserine tүsti Koptegen leksikalyk kirme sozdermen katar shotland tili bul tildermen zhakyndastyratyn baska kelbet iemdendi Shotlandyk zhәne baska da kelttik tilder siyakty uzak uakyt resmi mәrtebege ie bola algan zhok tipti kugyndaldy 1872 zhylgy bilim turaly akt shotlandyk tilde okytuga zhәne sojleuge tiym salyndy Alajda XX gasyrdyn sonynda zhagdaj ozgerdi kalyptasuymen ol Shotlandiyanyn resmi tili dep zhariyalandy 2005 zhyly shotlandyk tilde okytylatyn algash orta mektep ashyldy Degenmen 2001 zhylgy men 1991 zhylgy halyk sanagyn salystyrganda bul tilde sojlejtinderdin sany 11 pajyzga tomendegenin korsetti bul degen shotland tilinin zhojylu kauipin korsetedi Alajda osy tilde teledidar zhәne radio bagdarlamalar korsetiledi gazetter men kitaptar zhariyalanady kogamdyk omirde keninen koldanylatyn kozgalystar ujymdastyrylgan Әli de shotland tilinin en mykty bekingen zheri Gebrid araldary negizinen karttar arasynda XVII gasyrdan bastap shotlandyktardyn kobisi zhumys isteu үshin Kanadaga auyp ketti bir uakyttarda shotlandyk til Kanadada sojleushilerdin arasynda francuz ben agylshyn tilderden kejin үshinshi orynda boldy Қazir Kanadada osy tilde sojlejtinder mynga zhuyk negizinen kobisi kart adamdar Әlipbii men orfografiyasyҚazirgi shotland tili latyn әlipbiin koldanady Әlipbide 18 әrip J k q v w x y z әripteri kirme sozderde koldanyla alady Fada dep atalatyn dauystylar gravis belgisimen belgilenedi boidheach әdemi fada akuta belgisi bul irland orfografiyasynan erekshelendiredi Shotlandyk orfografiya irlandyk orfografiya siyakty h digrafy manyzdy rol atkarady mysaly bh v fh Shotlandyk orfografiya irlandyk orfografiyaga uksas atap ajtkanda caol ri caol is leathan ri leathan zhinishke zhinishkemen zhuan zhuanmen kagidasy oryndalady sәjkesinshe zhinishke dauyssyzdar yagni orys tilimine sәjkes keletindej zhinishkergen zhazuda eki zhaktan zhinishke dauystylarmen korshaluy kerek yagni e i e i zhuan dauyssyzdar tiisinshe zhuan dauystylarmen korshalgan boluy kerek Bul orfografiyadagy dauyssyzdardyn kobisi eshbir dybystarga sәjkes kelmejdi tek korshi dauyssyzdyn zhinishkeligin nemese zhuandygyn korsetuine әkeldi Shotlandyk orfografiyany irlandykpen salystyrganda dәstүrli zhazular kop mysaly shotl oidhche irl oiche tүn shotl zat esimderdin suffiksi chd irl cht uksas irl beannacht shotl beannachd bata blagoslovenie zhazyluy sol birak xk dep ajtylady Fonetika zhәne fonologiyaShotlandyk tildin fonetikalyk zhүjesi negizinen irlandyk tildin dialektiler zhүjesine sonyn ishinde uksas Sonymen katar shotlandyk dialekt irlandyktan birinshi kezekte zhabysynky zhәne vokalizm zhүjesinen erekshelindiretin birkatar ozindik kelbeti bar