Ермұхан Бекмаханұлы Бекмаханов (15 ақпан 1915 ж., Төре ауылы, Баянауыл ауданы, Павлодар облысы — 6 мамыр 1966 ж., Алматы) — қазақ тарихшы ғалым, тарих ғылымдарының докторы (1946 жылы), профессор, Қазақ КСР ғылым академиясының корреспондент мүшесі (1962 жыл).
Ермұхан Бекмаханұлы Бекмаханов | |||
Туған күні | |||
---|---|---|---|
Туған жері | Павлодар облысы, Баянауыл ауданы, ҚазКСР | ||
Қайтыс болған күні | |||
Қайтыс болған жері | |||
Азаматтығы | |||
Ғылыми аясы | Тарих | ||
Ғылыми дәрежесі | Тарих ғылымдарының докторы | ||
Ғылыми атағы | Профессор, Қазақстан ғылым академиясының корреспондент-мүшесі | ||
Альма-матер | Воронеж педагогикалық институты | ||
Ғылыми жетекші | |||
Марапаттары | |
Балалық шағы
Ермұхан Бекмаханов 1915 жылдың 15 ақпанында Павлодар облысының, Баянауыл ауданындағы Жасыбай көлінің жағасындағы Төре ауылында дүниеге келген. Төре руынан шыққан, Абылай ханның жетінші ұрпағы. Абылай – Уәли – Тәуке – Жанпейіс – Жанбөбек – Беген – Бекмахан – Ермұхан.Шыңғыстың отыз екінші тұқымы.
Әкесі Бекмахан кедейленіп, Мұса Шорманұлының немере інісі Зында Шорманның малын баққан. Бекмаханның Бәпіш деген әйелінен Дінше, Ермұхан және Қамияш деген үш баласы болған. Бекмахан мал бағып жүріп өкпесіне суық тигізіп алады да, Ермұхан алты жасқа толмай жатып қайтыс болады. Осылайша Ермұханның анасы Бәпіш үш баламен тұрмыстың ауыр тауқыметін тартуға мәжбүр болады. 1925-1931 жылдар аралығында Баянауылдағы мектепте оқиды. Жоғары оқуға түсу үшін Ермұқанның жеті жылдық мектебі жеткіліксіз еді.
Алайда Ермұхан мектеп бітірген жылы туған ағасы Дінше қос өкпесіне суық тигізіп, қайтыс болады. Әкесі қайтыс болғалы тұрмыс жағдайы мәз емес Ермұханның отбасындағы жағдай ағасы Дінше аудандық деңгейдегі орташа шенеунік болғалы біршама жақсарып қалған еді. Ағасының қайтыс болуы анасының Ермұханның оқуының жалғастыруына деген қарсылығын туғызды. Анасының қарсылығына қарамастан Ермұхан Семейдегі Жұмыс факультетіне түседі.
Сол жылдары Қазақстанда күштеп ұжымдастыру салдарынан ашаршылық орын алып, Ермұханның анасы мен кішкентай қарындасы қайтыс болады. Бұл оқиға Ермұханды қатты қажытады. Бұған қоса, анасы мен қарындасының денесінің қай жерде екені, көмулі немесе көмусіз қалғаны белгісіз еді.
Оқу жылдары
Семейде оқып жүрген кезде елдегі орын алған ашаршылық Баянауылды да айналып өтпегенін естіген Ермұхан және оның ауылдастары жақындарына көмектесудің амалын іздейді. Сөйтіп бала кезінен досы, өзінен сәл үлкендеу, сол кезде Семейдің медициналық училищесінде оқып жүрген Сәлкен Сұбханбердинге өз ойын айтады. Сәлкен болса Алаш қозғалысының белді мүшелерінің бірі Асылбек Сейітовтен кеңесіне жүгінуге ұсыныс айтады.
Асылбек Сейітов ол кезде өңірлік денсаулық сақтау басқармасының бастығы болатын. Жас жігіттердің елге көмектескісі келетіндігі туралы ойын естіп, оларға елден бұрын әркім өзіңнің бас амандығын ойлау керектігін айтып, елге бармауға үгіттейді. Өмір көрген Асылбек Сейітов жас жігіттердің елге көмектесуге қауқарсыз екенін, егер елге баратын болса, аман қайтуы екіталай екендігін білгендіктен солай кеңес берген еді. Ермұхан және оның бір топ жерлестері туған-туыстарына қаншама көмектескісі келсе де, Асылбек ағаның айтқан сөздері шындық екенін түсініп, елге қайту идеясынан бас тартады. Кейінрек Асылбек Сейітов Ермұханды өз қамқорлығына алып, бар көмегін аямайды.
1933 жылы Семейдегі Жұмыс факультетін тәмамдаған Ермұхан ҚазПИ-дің физика-математика факультетіне түсу мақсатында Алматыға жол тартады. Алматыда ол ағасының досы Диқан Әбілевті кездестіреді. Диқан Әбілев Ермұханға Алматыға оқуға түсетін болсаң, осындағы шолақ белсенді жерлестерің сенің төре тұқымынан екеніңді жәрия етіп, қудалауға түсіруі мүмкін деп ескертеді.
Диқан Әбілев Ермұханға Орталық Ресейдегі оқу орындарының біріне түсуге кеңес береді. Дихан Әбілевтің кеңесін алған Ермұхан Халықтық ағарту комиссариатына барады. Комиссариаттағы құжат қабылдаушы адам Ермұханның кешікенін алға тартып, Мәскеу және Ленинградтың оқу орындарына түсе алмайтынын айтады. Алайда Тамбов қаласындағы ашылған педагогикалық институтқа түсуге мүмкіндігі бар екенін айтып, шешімді бүгін шығару керексің, болмаса ол оқу орнына да түсе алмайсың деп ескертеді.
Ермұхан сол жерде Тамбов педагогикалық институтында жаңадан ашылған тарих факультеніне түсуге құжаттарын тапсырады. Халықтық ағарту комиссариаты Ермұханның Тамбов қаласына жетуі үшін қаражат бөледі. Осылайша тарихшы болуды ойламаған Ермұхан өзінің ғылымдағы алғашқы қадамын бастайды. Тамбов қаласындағы оқу Ермұханның көңілінен шыға қоймайды.
Сөйтіп, 1936 жылы Халықтық ағарту комиссариатының шешімімен Тамбов педагогикалық институтының тарих факультеті жабылып, ол факультеттің студенттері Воронеж педагогикалық институтына ауыстырылады. 1936 жылдың күзінде Ермұхан Воронежге келеді. Ал ол кезде сол Воронеж қаласында айдауда Алаш қозғалысының белді мүшелері Халел Досмұхамедов және Мұхаметжан Тынышбайұлы айдауда жүрген еді. Ермұхан жоғары білімді, озық ойлы Алаш зиялыларына кездесіп, ой бөлісуінің нәтижесінде тарихқа деген қызығушылығы арта түседі. Халел мен Мұхаммеджанның әсері Ермұханның келешекте кәсіби тарихшы атанып, үлкен ғалым болуына зор ықпал етеді.
Еңбек жолы
1937 жылы Ресейдің Воронеж қаласындағы педагогикалық институтын бітіргеннен кейін Қазақ КСР халық ағарту комиссариатының жанындағы ғылыми зерттеу институтында еңбек еткен. Отан соғысы жылдарында Республиканың халық ағарту комиссариатының басқарма бастығы болған. Сонымен қатар Алматының жоғарғы оқу орындарында ұстаздық қызмет атқарған.
1946-1947 жылдарда Қазақ КСР Ғылым академиясында жаңадан құрылған Тарих, археология және этнография институты директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, 1947 жылдан бастап, өмірінің соңына дейін, ягни 1966 жылғы мамырдың алтысына дейін Қазақ мемлекеттік университетінде өзі ұйымдастырған Қазақстан тарихы кафедрасын басқарды.
Е.Бекмахановтың ғылыми мұрасы оның тақырыптарының алуан түрлі болуымен, тарихи мәселелерді кең қамтуымен және оларды байыпты шешуімен ерекшеленді. Оның еңбегінің бастысы 1947 жылы Алматыда орыс тілінде жарық көрген "XIX ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан" атты монографиясы болды. Осы тақырыпта 1946 жылы Мәскеуде тарих мамандығы бойынша докторлық диссертация қорғаған.
Асыра сілтеу, бурмалау жөне күдікшілдік бел алған осы тұста бұл еңбекке пікір айтушылардың кейбіреулері оны Кенесары Қасымұлы бастаған қозғалыстың тарихын ақтау тұрғысынан көрсеткен еңбек деп бағалап, оны буржуазияшыл-ұлтшыл идеологияны дөріптеуші деген саяси кінәға ұшыратты. Е.Бекмаханов еңбегіне байланысты пікірталастар 1947 жылдың екінші жартысында күшейе түсті. Ермахан Бекмаханов бірақ айтқанынан қайтпады. Халқы үшін жан аямай күрескен Кенесары Қасымовтың батыр екенін дәлелдеген, оның кітабын да, өзін де қызыл империя аямай жазалады. 1947- 1950 жылдарда Е.Бекмахановтың күйі өте ауыр болды, күн өткен сайын оған тиген моральдық соққының салмағы арта берді. Ермұхан Бекмахановты қаралау кампаниясы Тілеуқажы Жанайұлы Шойынбаев, Хадиша Гилимқызы Айдарова және А.Ф. Якунинің қол қойған КСРО-ның басты газеті - "Правда" газетіндегі 1951 мақаладан басталады. 1951 жылы университеттеғі жұмысынан қуылып, партия қатарынан шығарылды.
Ол біраз уақыт Алматы облысы, Нарынқол ауданында мектепте тарих пәнінен сабақ берді, көп кешікпей Жамбыл облысы, Шу ауданындағы Новотроицк селосындағы мектепке мүғалім болып орналасты. Осы жерде 1952 жылы 5 қыркүйекте тұтқындалды. Екі айға жуық тергеу жүмыстары жүргізіліп, 1952 жылдың 3 қарашасында № 699 іс бойынша Е. Бекмахановты айыптау қортындысы дайын болды. Ермұханның жары Халима Бекмаханованың естелігінен:
«1952 жылдың 30 тамызында Ермұқанды Новотроицкіге шығарып салдым. Кеткісі келмей, бірдеңе сезгендей, мазасыз күй кешіп еді. Айтқандай-ақ, 5 қыркүйекте оны тұтқындап, Алматыға әкеліпті. Сол күні біздің үйде де тінту жүргізілді. Кешкі сағат 10-да жұмыстан келсем, үйдің есігі ашық тұр. Бір бейтаныс қазақ тінтуге құжат көрсетті. Ермұқанға бірдеңе болғанын сездім. Ас-су беруге рұқсатты табаннан тозып жүріп бір ай дегенде әрең алдым.
Тергеу үш айға созылды. «Тергеу әдістері жайында жиркенішсіз еске түсіре алмаймын, – деп жазды Ермұқан өзі Қазақстан КП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Жұмабай Шаяхметовке. – Тергеудің өн бойында қорқыту мен қоқан-лоққы қатар жүрді. Сол үшін барлық тәсілдерді пайдаланып тырысса да мен жекелеген адал адамдарды қаралай алмадым». Ерекең бұл арада Сәтбаев пен Әуезов жөнінде айтып тұр.
Сот 1952 жылдың 2 желтоқсанында болды. Жоғарғы Соттың ғимараты Гоголь мен 8-ші март көшелерінің бұрышында болатын. Ермұқанды 4 солдат айдап алып келді. Ол маған жақындамақшы болған, мен де ұмтылдым, бірақ бізді айырып жіберді. Соттың үш күнінде көптеген куәлар келіп, кетіп жатты. 4 желтоқсанда үкімді жария еткен кезде менің қатысуыма рұқсат берді. Көз жасы еріксіз сорғалаған Ермұқан маған қарады да отырды. Үкімді естігенде жылап жіберді.
Мұндай әділетсіз, қатал үкімге қалай жыламассың!
Онда: «…айыпталушы Бекмаханов өзінің тарих ғылымы саласындағы ғылыми қызметкер жағдайын пайдаланып 1942-1951 жылдардың өне бойында өз жұмыстарында тарихи фактілерді өңін айналдырып бұрмалаған, сөйлеген сөздерінде буржуазиялық-ұлтшылдық идеологияны насихаттаған, феодалдық-байлық құрылыс пен оның орыс халқына қарсы күресуші һәм Қазақстанда орта ғасырлық тәртіптерді сақтап қалуға ұмтылушы кертартпа хандары мен сұлтандарын мадақтаған. Ол өзінің буржуазиялық-ұлтшылдық көзқарастарын негіздеу үшін кертартпа ақындардың, сондай-ақ Кеңес өкіметіне қарсы күрескен халық жаулары – алашордашылардың шығармаларын пайдаланды. Нақ осы ұлтшылдық идеологияны таныстарының арасында да жүргізді», – деп жазылып, сот тергеуі осыларды анықтағанын және айыпталушы Бекмахановтың мойнына қойылғанын айтады»
Жоғарыдағы айыптау негізінде 1952 жылы 2 желтоқсан күні Қазақ КСР Жоғарғы Сотының Қылмысты істер жөніндегі коллегиясының үкімімен Е. Бекмаханов 25 жыл мерзімге бас бостандығынан айырылып, ГУЛАГ-тың алыстағы лагерінің біріне айдалды.
Ол кісінің лагерьден тиісті органдарға жазған көптеген арыздарының нәтижесінде, академик, қоғам қайраткері Анна Михайловна Панкратова сияқты қайырымды адамдардың көмегінің арқасында Берия атылғаннан кейін Е. Бекмахановтың ісі қайта қаралып, 1954 жылы 16 ақпанда оның ісі жабылып, өзі ақталып шықты.
ГУЛАГ-тың лагеріндегі адам төзгісіз азапты күндерді басынан кешкеніне қарамастан, қайсар ғалым, артына халықтың игілігіне айналған мол ғылыми мұраларын қалдырды. Өзі ұсталып кеткенге дейін бастап қойған "Қазақстанның Ресейге қосылуы" атты еңбегін аяқтау ісімен айналысты. Бұл еңбегі А.М.Панкратованың бага жетпес көмегінің арқасында Мәскеудегі "Наука" баспасынан 30 баспа табақ көлемінде 1957 жылы жарық көрді.
Е.Бекмаханов өзінің жемісті еңбегіне сай ғылым мен қоғамдағы орнын қайтадан алды. Оған университеттегі өзі ұйымдастырған кафедрасы қайтарылып берілді. 1964 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының мүше-корреспонденті болып сайланды. Өмірінің соңғы он жылында өнімді еңбек етіп, терең мазмұнды ғылыми шығармалар жазды, орта мектептер үшін Қазақ КСР тарихының оқулығын жазды. Бірнеше жас ғалымдарды даярлауда ат салысты. Шәкірттері бүгінде Республика Ғылым академиясының мүшесі, ғылым докторы, профессор дәрежелеріне жетіп, ұстаздарының ғылыми өмірін жалғастыруда.
Қазақстан төуелсіздік алғаннан кейін Е. Бекмахановтың басты еңбегі — "XIX ғасырдың 20-40 жылдарындағы Қазақстан" ақталып, орыс жөне қазақ тілдеріндегі нұсқалары "Қазақ университеті" (қазіргі "Санат") баспасынан жарық көрді.
Ермахан Бекмаханов жөнінде Халық қаһарманы, академик Шапық Шөкин былайша еске алған: "Ұлтымыздың аса көрнекті тарихшысы Ермахан Бекмаханов уақыт бедеріне бағынбаған, шыншыл ғалым болатын. Ол докторлығын екі рет қорғады. Еңбегінің нашарлығынан емес, тыйым салынған Кенесары тақырыбына жазылғандықтан. 1947 жылы Қазан төңкерісінің 30 жылдығына байланысты Одақтық Академия бойынша үлкен салтанатты кеңес өтуі керек болатын. КСРО ғылым академиясының басшысы Вавилов Сәтбаевқа телефон соғып, Қазақстан тарапынан баяндама жасайтын адамды айтуды сұрайды. Қаныш Бекмахановты ұсынады. Жиналыста қағазсыз сөйлеген жас баяндамашыға ғалымдар таң-тамаша болады".
Отбасы
Ермұхан Бекмахановтың әйелдері мен балалары:
- Бірінші әйелі: Әмина Зәріпқызы Губеева (1919-1979), қыздары: Найля (1940), Нурия (1946), Нәдия (1947)
- Екінші әйелі: Халима Адамбекқызы Бекмұхаммедова (1925), ұлдары: Ермұхан (1948–2005), Сермұхан (1950), қызы: Қарлығаш (1956)
Қайтыс болуы
Сібірде айдауда өткізген жылдары Ермұханның денсаулығына өз әсерін тигізбей қоймады. Өкпесіне суық тигізіп алған Ермұханның денсаулығы жыл сайын нашарлай берді. 1966 жылы өзінің емдеуші дәрігерінің табанды кеңесімен Министрлер Кеңесінің ауруханасына жатады. Алайда Ермұхан өкпе ісігінің соңғы кезеңінде еді.
Сонымен қоса, астма ауруы да асқынып кеткен болатын. Ол өзінің өлетінін білген және өмірінің соңғы күндері ғалымның жағдайын сұрауға келген жерлесі, медицина ғылымдарының докторы Хамза Жұматовқа былай деген: "Менің жағдайым мүшкіл, алайда абыроймен өлу керек".
Дәрігерлер де Ермұханның жағдайының мүшкіл екенін түсініп, өмірінің соңғы күндері ең жақын адамдарынан басқа ешкімді палатаға кіргізбеген. Алайда дәрігерлер Ермұханның әйелі Халима Адамбекқызының өтінішімен мамыр айының алғашқы күндерінің бірінде Бауыржан Момышұлына палатаға кіруге рұқсат еткен. Жағдайын сұрап келген Бауыржан Момышұлына Ермұхан: "Бауке, ер адам үшін 50 жас деген түк емес қой. Армандарым мен жоспарларымда орындай алмай кетіп барамын. Кешіріңіз мені" депті. Кейінірек Бауыржан Момышұлы өз естелігінде: "Ол менен өзінің тарих бойынша жазып үлгермеген ғылыми еңбектері үшін шынайы кешірім сұрады" деп жазады.
Сөйтіп 1966 жылдың 6 мамырында Ермұхан Бекмаханов дүниеден озады. Ғалыммен қоштасу рәсімі бір күннен кейін болады. Кандидаттың және докторлық диссертациясының тақырыбын Кенесарыға арнаған Ермұханның жаназасына ғалым, геология-минереология ғылымдарының докторы, Кенесарының ұрпағы Нәтай Әзімханұлы Кенесарин арнайы Ташкенттен келіп, қаралы жиында сөз сөйлеп, өзінің досын ақтық сапарға шығарып салады.
Ермахан Бекмаханов Алматы қаласының Мұхтар Әуезов, Қаныш Сәтбаев, Ахмет Жұбанов жерленген Орталық зиратына жерленеді.
Еңбектері
- Казахстан в 20–40-е годы ХІХ веке, М., 1948, 1997; А., 1992; 1994 (на казахском)
- Присоединение Казахстана к России, М., 1957;
- Очерки истории Казахстана ХІХ в., А.-А., 1966.
Бекмаханов жайында
- Ермұқан Бекмаханов туралы естеліктер. Құраст. Х.Адамбекқызы, Алматы, «Білім» баспасы, 2005.
- Медеу Сәрсеке. Ермұхан Бекмаханов. Мәскеу, Молодая гвардия, 2010; Астана, Фолиант, 2010. 533 бет, 5000 дана, ISBN 978-5-235-03414-3 ("Жизнь замечательных людей" және "Нартұлға" сериялары).
Дереккөздер
- Жұлдыздар отбасы Аңыз адам. Ермұхан Бекмаханұлы. №17 (125), қыркүйек, 2015 жыл, 5–ші бет
- Медеу Сәрсеке. Ермахан Бекмаханов. — Астана, Мәскеу, 2010. 533 бет, 5000 дана, ISBN 978-5-235-03414-3. («Нартұлға», «Жизнь замечательных людей” серияларында)
- “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
Сыртқы сілтемелер
- Бекмаханов Ермухан Бекмаханович (UNESCO - Қазақстан мұрасы)
- http://www.biblus.ru/Default.aspx?auth=2e2e4i2&acls=123060 Мұрағатталған 6 сәуірдің 2023 жылы.
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ermuhan Bekmahanuly Bekmahanov 15 akpan 1915 zh Tore auyly Bayanauyl audany Pavlodar oblysy 6 mamyr 1966 zh Almaty kazak tarihshy galym tarih gylymdarynyn doktory 1946 zhyly professor Қazak KSR gylym akademiyasynyn korrespondent mүshesi 1962 zhyl Ermuhan Bekmahanuly BekmahanovTugan kүni15 akpan 1915 1915 02 15 Tugan zheriPavlodar oblysy Bayanauyl audany ҚazKSRҚajtys bolgan kүni6 mamyr 1966 1966 05 06 51 zhas Қajtys bolgan zheriAlmaty kalasyAzamattygy KSROҒylymi ayasyTarihҒylymi dәrezhesiTarih gylymdarynyn doktoryҒylymi atagyProfessor Қazakstan gylym akademiyasynyn korrespondent mүshesiAlma materVoronezh pedagogikalyk institutyҒylymi zhetekshiAnna PankratovaMarapattaryBalalyk shagyErmuhan Bekmahanov 1915 zhyldyn 15 akpanynda Pavlodar oblysynyn Bayanauyl audanyndagy Zhasybaj kolinin zhagasyndagy Tore auylynda dүniege kelgen Tore ruynan shykkan Abylaj hannyn zhetinshi urpagy Abylaj Uәli Tәuke Zhanpejis Zhanbobek Begen Bekmahan Ermuhan Shyngystyn otyz ekinshi tukymy Әkesi Bekmahan kedejlenip Musa Shormanulynyn nemere inisi Zynda Shormannyn malyn bakkan Bekmahannyn Bәpish degen әjelinen Dinshe Ermuhan zhәne Қamiyash degen үsh balasy bolgan Bekmahan mal bagyp zhүrip okpesine suyk tigizip alady da Ermuhan alty zhaska tolmaj zhatyp kajtys bolady Osylajsha Ermuhannyn anasy Bәpish үsh balamen turmystyn auyr taukymetin tartuga mәzhbүr bolady 1925 1931 zhyldar aralygynda Bayanauyldagy mektepte okidy Zhogary okuga tүsu үshin Ermukannyn zheti zhyldyk mektebi zhetkiliksiz edi Alajda Ermuhan mektep bitirgen zhyly tugan agasy Dinshe kos okpesine suyk tigizip kajtys bolady Әkesi kajtys bolgaly turmys zhagdajy mәz emes Ermuhannyn otbasyndagy zhagdaj agasy Dinshe audandyk dengejdegi ortasha sheneunik bolgaly birshama zhaksaryp kalgan edi Agasynyn kajtys boluy anasynyn Ermuhannyn okuynyn zhalgastyruyna degen karsylygyn tugyzdy Anasynyn karsylygyna karamastan Ermuhan Semejdegi Zhumys fakultetine tүsedi Sol zhyldary Қazakstanda kүshtep uzhymdastyru saldarynan asharshylyk oryn alyp Ermuhannyn anasy men kishkentaj karyndasy kajtys bolady Bul okiga Ermuhandy katty kazhytady Bugan kosa anasy men karyndasynyn denesinin kaj zherde ekeni komuli nemese komusiz kalgany belgisiz edi Oku zhyldarySemejde okyp zhүrgen kezde eldegi oryn algan asharshylyk Bayanauyldy da ajnalyp otpegenin estigen Ermuhan zhәne onyn auyldastary zhakyndaryna komektesudin amalyn izdejdi Sojtip bala kezinen dosy ozinen sәl үlkendeu sol kezde Semejdin medicinalyk uchilishesinde okyp zhүrgen Sәlken Subhanberdinge oz ojyn ajtady Sәlken bolsa Alash kozgalysynyn beldi mүshelerinin biri Asylbek Sejitovten kenesine zhүginuge usynys ajtady Asylbek Sejitov ol kezde onirlik densaulyk saktau baskarmasynyn bastygy bolatyn Zhas zhigitterdin elge komekteskisi keletindigi turaly ojyn estip olarga elden buryn әrkim ozinnin bas amandygyn ojlau kerektigin ajtyp elge barmauga үgittejdi Өmir korgen Asylbek Sejitov zhas zhigitterdin elge komektesuge kaukarsyz ekenin eger elge baratyn bolsa aman kajtuy ekitalaj ekendigin bilgendikten solaj kenes bergen edi Ermuhan zhәne onyn bir top zherlesteri tugan tuystaryna kanshama komekteskisi kelse de Asylbek aganyn ajtkan sozderi shyndyk ekenin tүsinip elge kajtu ideyasynan bas tartady Kejinrek Asylbek Sejitov Ermuhandy oz kamkorlygyna alyp bar komegin ayamajdy 1933 zhyly Semejdegi Zhumys fakultetin tәmamdagan Ermuhan ҚazPI din fizika matematika fakultetine tүsu maksatynda Almatyga zhol tartady Almatyda ol agasynyn dosy Dikan Әbilevti kezdestiredi Dikan Әbilev Ermuhanga Almatyga okuga tүsetin bolsan osyndagy sholak belsendi zherlesterin senin tore tukymynan ekenindi zhәriya etip kudalauga tүsirui mүmkin dep eskertedi Dikan Әbilev Ermuhanga Ortalyk Resejdegi oku oryndarynyn birine tүsuge kenes beredi Dihan Әbilevtin kenesin algan Ermuhan Halyktyk agartu komissariatyna barady Komissariattagy kuzhat kabyldaushy adam Ermuhannyn keshikenin alga tartyp Mәskeu zhәne Leningradtyn oku oryndaryna tүse almajtynyn ajtady Alajda Tambov kalasyndagy ashylgan pedagogikalyk institutka tүsuge mүmkindigi bar ekenin ajtyp sheshimdi bүgin shygaru kereksin bolmasa ol oku ornyna da tүse almajsyn dep eskertedi Ermuhan sol zherde Tambov pedagogikalyk institutynda zhanadan ashylgan tarih fakultenine tүsuge kuzhattaryn tapsyrady Halyktyk agartu komissariaty Ermuhannyn Tambov kalasyna zhetui үshin karazhat boledi Osylajsha tarihshy boludy ojlamagan Ermuhan ozinin gylymdagy algashky kadamyn bastajdy Tambov kalasyndagy oku Ermuhannyn konilinen shyga kojmajdy Sojtip 1936 zhyly Halyktyk agartu komissariatynyn sheshimimen Tambov pedagogikalyk institutynyn tarih fakulteti zhabylyp ol fakultettin studentteri Voronezh pedagogikalyk institutyna auystyrylady 1936 zhyldyn kүzinde Ermuhan Voronezhge keledi Al ol kezde sol Voronezh kalasynda ajdauda Alash kozgalysynyn beldi mүsheleri Halel Dosmuhamedov zhәne Muhametzhan Tynyshbajuly ajdauda zhүrgen edi Ermuhan zhogary bilimdi ozyk ojly Alash ziyalylaryna kezdesip oj bolisuinin nәtizhesinde tarihka degen kyzygushylygy arta tүsedi Halel men Muhammedzhannyn әseri Ermuhannyn keleshekte kәsibi tarihshy atanyp үlken galym boluyna zor ykpal etedi Enbek zholy1937 zhyly Resejdin Voronezh kalasyndagy pedagogikalyk institutyn bitirgennen kejin Қazak KSR halyk agartu komissariatynyn zhanyndagy gylymi zertteu institutynda enbek etken Otan sogysy zhyldarynda Respublikanyn halyk agartu komissariatynyn baskarma bastygy bolgan Sonymen katar Almatynyn zhogargy oku oryndarynda ustazdyk kyzmet atkargan 1946 1947 zhyldarda Қazak KSR Ғylym akademiyasynda zhanadan kurylgan Tarih arheologiya zhәne etnografiya instituty direktorynyn gylymi zhumys zhonindegi orynbasary 1947 zhyldan bastap omirinin sonyna dejin yagni 1966 zhylgy mamyrdyn altysyna dejin Қazak memlekettik universitetinde ozi ujymdastyrgan Қazakstan tarihy kafedrasyn baskardy E Bekmahanovtyn gylymi murasy onyn takyryptarynyn aluan tүrli boluymen tarihi mәselelerdi ken kamtuymen zhәne olardy bajypty sheshuimen erekshelendi Onyn enbeginin bastysy 1947 zhyly Almatyda orys tilinde zharyk korgen XIX gasyrdyn 20 40 zhyldaryndagy Қazakstan atty monografiyasy boldy Osy takyrypta 1946 zhyly Mәskeude tarih mamandygy bojynsha doktorlyk dissertaciya korgagan Asyra silteu burmalau zhone kүdikshildik bel algan osy tusta bul enbekke pikir ajtushylardyn kejbireuleri ony Kenesary Қasymuly bastagan kozgalystyn tarihyn aktau turgysynan korsetken enbek dep bagalap ony burzhuaziyashyl ultshyl ideologiyany doripteushi degen sayasi kinәga ushyratty E Bekmahanov enbegine bajlanysty pikirtalastar 1947 zhyldyn ekinshi zhartysynda kүsheje tүsti Ermahan Bekmahanov birak ajtkanynan kajtpady Halky үshin zhan ayamaj kүresken Kenesary Қasymovtyn batyr ekenin dәleldegen onyn kitabyn da ozin de kyzyl imperiya ayamaj zhazalady 1947 1950 zhyldarda E Bekmahanovtyn kүji ote auyr boldy kүn otken sajyn ogan tigen moraldyk sokkynyn salmagy arta berdi Ermuhan Bekmahanovty karalau kampaniyasy Tileukazhy Zhanajuly Shojynbaev Hadisha Gilimkyzy Ajdarova zhәne A F Yakuninin kol kojgan KSRO nyn basty gazeti Pravda gazetindegi 1951 makaladan bastalady 1951 zhyly universitettegi zhumysynan kuylyp partiya katarynan shygaryldy Ol biraz uakyt Almaty oblysy Narynkol audanynda mektepte tarih pәninen sabak berdi kop keshikpej Zhambyl oblysy Shu audanyndagy Novotroick selosyndagy mektepke mүgalim bolyp ornalasty Osy zherde 1952 zhyly 5 kyrkүjekte tutkyndaldy Eki ajga zhuyk tergeu zhүmystary zhүrgizilip 1952 zhyldyn 3 karashasynda 699 is bojynsha E Bekmahanovty ajyptau kortyndysy dajyn boldy Ermuhannyn zhary Halima Bekmahanovanyn esteliginen 1952 zhyldyn 30 tamyzynda Ermukandy Novotroickige shygaryp saldym Ketkisi kelmej birdene sezgendej mazasyz kүj keship edi Ajtkandaj ak 5 kyrkүjekte ony tutkyndap Almatyga әkelipti Sol kүni bizdin үjde de tintu zhүrgizildi Keshki sagat 10 da zhumystan kelsem үjdin esigi ashyk tur Bir bejtanys kazak tintuge kuzhat korsetti Ermukanga birdene bolganyn sezdim As su beruge ruksatty tabannan tozyp zhүrip bir aj degende әren aldym Tergeu үsh ajga sozyldy Tergeu әdisteri zhajynda zhirkenishsiz eske tүsire almajmyn dep zhazdy Ermukan ozi Қazakstan KP Ortalyk Komitetinin birinshi hatshysy Zhumabaj Shayahmetovke Tergeudin on bojynda korkytu men kokan lokky katar zhүrdi Sol үshin barlyk tәsilderdi pajdalanyp tyryssa da men zhekelegen adal adamdardy karalaj almadym Ereken bul arada Sәtbaev pen Әuezov zhoninde ajtyp tur Sot 1952 zhyldyn 2 zheltoksanynda boldy Zhogargy Sottyn gimaraty Gogol men 8 shi mart koshelerinin bury shynda bolatyn Ermukandy 4 soldat ajdap alyp keldi Ol magan zhakyndamakshy bolgan men de umtyldym birak bizdi ajyryp zhiberdi Sottyn үsh kүninde koptegen kuәlar kelip ketip zhatty 4 zheltoksanda үkimdi zhariya etken kezde menin katysuyma ruksat berdi Koz zhasy eriksiz sorgalagan Ermukan magan karady da otyrdy Үkimdi estigende zhylap zhiberdi Mundaj әdiletsiz katal үkimge kalaj zhylamassyn Onda ajyptalushy Bekmahanov ozinin tarih gylymy salasyndagy gylymi kyzmetker zhagdajyn pajdalanyp 1942 1951 zhyldardyn one bojynda oz zhumystarynda tarihi faktilerdi onin ajnaldyryp burmalagan sojlegen sozderinde burzhuaziyalyk ultshyldyk ideologiyany nasihattagan feodaldyk bajlyk kurylys pen onyn orys halkyna karsy kүresushi һәm Қazakstanda orta gasyrlyk tәrtipterdi saktap kaluga umtylushy kertartpa handary men sultandaryn madaktagan Ol ozinin burzhuaziyalyk ultshyldyk kozkarastaryn negizdeu үshin kertartpa akyndardyn sondaj ak Kenes okimetine karsy kүresken halyk zhaulary alashordashylardyn shygarmalaryn pajdalandy Nak osy ultshyldyk ideologiyany tanystarynyn arasynda da zhүrgizdi dep zhazylyp sot tergeui osylardy anyktaganyn zhәne ajyptalushy Bekmahanovtyn mojnyna kojylganyn ajtady Zhogarydagy ajyptau negizinde 1952 zhyly 2 zheltoksan kүni Қazak KSR Zhogargy Sotynyn Қylmysty ister zhonindegi kollegiyasynyn үkimimen E Bekmahanov 25 zhyl merzimge bas bostandygynan ajyrylyp GULAG tyn alystagy lagerinin birine ajdaldy Ol kisinin lagerden tiisti organdarga zhazgan koptegen aryzdarynyn nәtizhesinde akademik kogam kajratkeri Anna Mihajlovna Pankratova siyakty kajyrymdy adamdardyn komeginin arkasynda Beriya atylgannan kejin E Bekmahanovtyn isi kajta karalyp 1954 zhyly 16 akpanda onyn isi zhabylyp ozi aktalyp shykty GULAG tyn lagerindegi adam tozgisiz azapty kүnderdi basynan keshkenine karamastan kajsar galym artyna halyktyn igiligine ajnalgan mol gylymi muralaryn kaldyrdy Өzi ustalyp ketkenge dejin bastap kojgan Қazakstannyn Resejge kosyluy atty enbegin ayaktau isimen ajnalysty Bul enbegi A M Pankratovanyn baga zhetpes komeginin arkasynda Mәskeudegi Nauka baspasynan 30 baspa tabak koleminde 1957 zhyly zharyk kordi E Bekmahanov ozinin zhemisti enbegine saj gylym men kogamdagy ornyn kajtadan aldy Ogan universitettegi ozi ujymdastyrgan kafedrasy kajtarylyp berildi 1964 zhyly Қazak KSR Ғylym akademiyasynyn mүshe korrespondenti bolyp sajlandy Өmirinin songy on zhylynda onimdi enbek etip teren mazmundy gylymi shygarmalar zhazdy orta mektepter үshin Қazak KSR tarihynyn okulygyn zhazdy Birneshe zhas galymdardy dayarlauda at salysty Shәkirtteri bүginde Respublika Ғylym akademiyasynyn mүshesi gylym doktory professor dәrezhelerine zhetip ustazdarynyn gylymi omirin zhalgastyruda Қazakstan touelsizdik algannan kejin E Bekmahanovtyn basty enbegi XIX gasyrdyn 20 40 zhyldaryndagy Қazakstan aktalyp orys zhone kazak tilderindegi nuskalary Қazak universiteti kazirgi Sanat baspasynan zharyk kordi Ermahan Bekmahanov zhoninde Halyk kaһarmany akademik Shapyk Shokin bylajsha eske algan Ұltymyzdyn asa kornekti tarihshysy Ermahan Bekmahanov uakyt bederine bagynbagan shynshyl galym bolatyn Ol doktorlygyn eki ret korgady Enbeginin nasharlygynan emes tyjym salyngan Kenesary takyrybyna zhazylgandyktan 1947 zhyly Қazan tonkerisinin 30 zhyldygyna bajlanysty Odaktyk Akademiya bojynsha үlken saltanatty kenes otui kerek bolatyn KSRO gylym akademiyasynyn basshysy Vavilov Sәtbaevka telefon sogyp Қazakstan tarapynan bayandama zhasajtyn adamdy ajtudy surajdy Қanysh Bekmahanovty usynady Zhinalysta kagazsyz sojlegen zhas bayandamashyga galymdar tan tamasha bolady OtbasyErmuhan Bekmahanov әjeli Halima Bekmuhammedovamen Ermuhan Bekmahanovtyn әjelderi men balalary Birinshi әjeli Әmina Zәripkyzy Gubeeva 1919 1979 kyzdary Najlya 1940 Nuriya 1946 Nәdiya 1947 Ekinshi әjeli Halima Adambekkyzy Bekmuhammedova 1925 uldary Ermuhan 1948 2005 Sermuhan 1950 kyzy Қarlygash 1956 Қajtys boluySibirde ajdauda otkizgen zhyldary Ermuhannyn densaulygyna oz әserin tigizbej kojmady Өkpesine suyk tigizip algan Ermuhannyn densaulygy zhyl sajyn nasharlaj berdi 1966 zhyly ozinin emdeushi dәrigerinin tabandy kenesimen Ministrler Kenesinin auruhanasyna zhatady Alajda Ermuhan okpe isiginin songy kezeninde edi Sonymen kosa astma auruy da askynyp ketken bolatyn Ol ozinin oletinin bilgen zhәne omirinin songy kүnderi galymnyn zhagdajyn surauga kelgen zherlesi medicina gylymdarynyn doktory Hamza Zhumatovka bylaj degen Menin zhagdajym mүshkil alajda abyrojmen olu kerek Dәrigerler de Ermuhannyn zhagdajynyn mүshkil ekenin tүsinip omirinin songy kүnderi en zhakyn adamdarynan baska eshkimdi palataga kirgizbegen Alajda dәrigerler Ermuhannyn әjeli Halima Adambekkyzynyn otinishimen mamyr ajynyn algashky kүnderinin birinde Bauyrzhan Momyshulyna palataga kiruge ruksat etken Zhagdajyn surap kelgen Bauyrzhan Momyshulyna Ermuhan Bauke er adam үshin 50 zhas degen tүk emes koj Armandarym men zhosparlarymda oryndaj almaj ketip baramyn Keshiriniz meni depti Kejinirek Bauyrzhan Momyshuly oz esteliginde Ol menen ozinin tarih bojynsha zhazyp үlgermegen gylymi enbekteri үshin shynajy keshirim surady dep zhazady Sojtip 1966 zhyldyn 6 mamyrynda Ermuhan Bekmahanov dүnieden ozady Ғalymmen koshtasu rәsimi bir kүnnen kejin bolady Kandidattyn zhәne doktorlyk dissertaciyasynyn takyrybyn Kenesaryga arnagan Ermuhannyn zhanazasyna galym geologiya minereologiya gylymdarynyn doktory Kenesarynyn urpagy Nәtaj Әzimhanuly Kenesarin arnajy Tashkentten kelip karaly zhiynda soz sojlep ozinin dosyn aktyk saparga shygaryp salady Ermahan Bekmahanov Almaty kalasynyn Muhtar Әuezov Қanysh Sәtbaev Ahmet Zhubanov zherlengen Ortalyk ziratyna zherlenedi EnbekteriErmuhan Bekmahanuly Қazakstan XIX gasyrdyn 20 40 zhyldarynda Almaty Sanat 1994 416 bet 1 bet avtor tүsirilgen suret bezendi suretter Taralymy 20000 dana Kazahstan v 20 40 e gody HIH veke M 1948 1997 A 1992 1994 na kazahskom Prisoedinenie Kazahstana k Rossii M 1957 Ocherki istorii Kazahstana HIH v A A 1966 Bekmahanov zhajyndaErmukan Bekmahanov turaly estelikter Қurast H Adambekkyzy Almaty Bilim baspasy 2005 Medeu Sәrseke Ermuhan Bekmahanov Mәskeu Molodaya gvardiya 2010 Astana Foliant 2010 533 bet 5000 dana ISBN 978 5 235 03414 3 Zhizn zamechatelnyh lyudej zhәne Nartulga seriyalary DerekkozderZhuldyzdar otbasy Anyz adam Ermuhan Bekmahanuly 17 125 kyrkүjek 2015 zhyl 5 shi bet Medeu Sәrseke Ermahan Bekmahanov Astana Mәskeu 2010 533 bet 5000 dana ISBN 978 5 235 03414 3 Nartulga Zhizn zamechatelnyh lyudej seriyalarynda Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 Tarihi tulgalar Tanymdyk kopshilik basylym Mektep zhasyndagy okushylar men kopshilikke arnalgan Қurastyrushy Togysbaev B Suzhikova A Almaty Almatykitap baspasy 2009 ISBN 978 601 01 0268 2Syrtky siltemelerBekmahanov Ermuhan Bekmahanovich UNESCO Қazakstan murasy http www biblus ru Default aspx auth 2e2e4i2 amp acls 123060 Muragattalgan 6 sәuirdin 2023 zhyly Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet