Дәулет Герей (қырымтат. I Devlet Geray; Taht Alğan Devlet Geray; 1512−1577) - Герейлер әулетінен шыққан 1551-1577 жылдардағы Қырым ханы, Османлы сұлтаны Сүлейменнің бөлесі.
I Дәулет Герей қырымтат. I Devlet Geray, ١ دولت كراى | ||||
XVI ғасырдағы түрік суретіндегі Дәулет Герейдің бейнесі | ||||
Лауазымы | ||||
---|---|---|---|---|
| ||||
1551 — 1577 | ||||
Ізашары | I Сахиб Герей | |||
Ізбасары | II Мехмет Герей | |||
Өмірбаяны | ||||
Діні | ислам | |||
Дүниеге келуі | 1512 | |||
Қайтыс болуы | 1577 Қырым | |||
Жерленді | Бақшасарай | |||
Династия | Герейлер | |||
Әкесі | Мүбарак Герей | |||
Балалары | Ахмет Герей, II Мехмет Герей, II Ислам Герей, Қажы Герей, Хасболат Герей, Шардан Герей, Әділ Герей, Алып Герей, Мүбарак Герей, II Ғазы Герей, I Фатих Герей, I Селәмет Герей | |||
I Дәулет Герей Ортаққорда | ||||
өңдеу |
Өмірбаяны
Мүбарак Герей ханзаданың ұлы (1516–1517 жылдары) және Қырым ханы I Меңлі Герейдің немересі. Мүбарак Герей Османлы сұлтаны Сәлім Явуздың жаулап алуларына қатысып, Мысыр жорығында қайтыс болды. Тарихшы Хәлім Герейдің айтуынша, Мүбарак Герейдің жесірі Қырым хандары I Мехмет Герей (1515–1523) мен I Саадет Герейге (1524–1532) тұрмысқа шықты. 1530–1532 жылдары ағасы Қырым ханы I Саадет Герейдің тұсында ханзада Дәулет Герей қалғай, яғни хан тағының мұрагері қызметін атқарды. 1532 жылы Саадет Герей тақтан бас тартып, жаңа хан I Сахиб Герей таққа отырғаннан кейін Дәулет Герей бірнеше жылға түрмеге қамалды. Бостандыққа шыққаннан кейін Дәулет Герей Қырымнан Ыстанбұлға кетіп, бірте-бірте Османлы сұлтаны Сүлейменнің ықыласына ие болды.
Билік етуі
1551 жылы Османлы сұлтаны туған ағасы I Сахиб Герейдің орнына I Дәулет Герейді жаңа Қырым ханы етіп тағайындады. Алдыңғы I Сахиб Герей ханды биліктен алшақтатылып, жаңа хан Дәулет Герейдің бұйрығымен әрекет еткен інісі Бөлүк Герей өлтірілді. І Сахибтің үлкен ұлы әрі мұрагері қалғай сұлтан Әмин Герей (1537–1551) де басқа ұлдарымен бірге өлтірілді. Сол 1551 жылы I Дәулет сый ретінде ханзада Бөлүк Герейді қалғай етіп тағайындады, бірақ кейін оны өзі өлтірді. Хан өзінің үлкен ұлы Ахмет Герейді жаңа қалғай етіп тағайындады. 1555 жылы Ахмет Герей қайтыс болғаннан кейін ханның тағы бір ұлы Мехмет Герей қалғай болды.
I Дәулет Герей хан болғанда, Қырымның барлық бей руларын тыйып, біріктірді, сондықтан оның билігі кезінде елді ішкі толқулар шайқалтпады.
Ресей мемлекетіне жорықтары мен шапқыншылықтары
I Дәулет Герей (1551–1577) өзінің көптеген әскери жорықтарымен, негізінен соғыстарымен танымал. Ол 1552 және 1556 жылдары орыс патшасы IV Иван Грозный жаулап алған Қазан және Астрахан хандықтарының тәуелсіздігін қалпына келтіруге ұмтылды.
1552 жылдың жазында Иван Грозныйдың Қазан хандығын жаулап алуына жол бермеуге тырысқан Дәулет Герей Ресей мемлекетіне қарсы жасады. Ханның Ресейге қарсы жорығына зеңбіректері бар түрік жаңа шеріктері де қатысты. Алдымен хан бойымен Рязан жерлеріне беттеп, сол жерден жақындауды жоспарлады. Алайда хан көп ұзамай патшаның өзі көп әскерімен Коломна маңында татарларды күтіп тұрғанын естіп, жоспарын өзгертіп, қарай ат басын бұрды. Қаланы қорғауды Тула дуан басы кінәз Григорий Иванович Темкин-Ростовский басқарды. Иван Грозный П.М.Щенятев пен А.М.Курбский кінәздар басқаруындағы орыс полктарын (15 мың адам) Тула гарнизонына көмекке жіберді. Қырымдықтар қаланы қоршауға алып, артиллериямен атқылай бастады. 23 маусымда патша көмекке жіберген полктердің жақындап келе жатқанын естіген Тула гарнизоны бекіністен шығып, жауды шегінуге мәжбүрледі. Шайқаста Дәулет Герейдің балдызы Қамберді мырза қаза тапты. Орыстар түрік артиллериясының барлығын басып алды.
1555 жылы көктемде 60 мыңдық әскер басқарған хан Ресей патшалығына қарсы жаңа жорыққа шықты. Ол алдамшы айла ретінде, алдымен орыс патшасының қамқорлығын қабылдаған пятигорсктік шеркестерге беттеді. Осыны естіген Иван Грозный жазда Қырым хандығына қарсы әскери жорық ұйымдастырды. И.В.Шереметев пен Л.А.Салтыков дуан басылары басқарған 13 мыңдық орыс әскері Қырым ұлыстарына, Орқапыға қарсы жорыққа аттанды. Жолда Мәскеу дуан басылары Қырым ханы мен оның әскерінің Рязан және Тула жерлеріне шабуыл жасауды көздеп, Северский Донец өзенінен өтті деген хабар жетті. Кінәз А.М.Курбскийдің айтуы бойынша түрік жаңа шеріктері мен зеңбіректерінің жасақтары Қырым ханы басқарған жасақтың құрамында түрік жаңа шеріктері мен зеңбіректер болды. Мәскеуден Тулаға дейін әскерді қарсы Иван Грозный патшаның өзі де шықты. Иван Грозный жасақтарының Коломнадан Тулаға шыққанын естіп, екі оттың ортасында қалудан қауіптенген Қырым ханы ордасын кері бұрып, күтпеген жерден ауылының маңында Шереметевтің жасағына тап болды. Ол шайқасқа араласпай, арбалы керуенін тастап, оңтүстікке қарай тез жылжыды. Шереметев арбалы керуенді алып, алты мың жауынгермен бірге , қалаларына жөнелтті. Бірақ келесі күні таңертең хан шағын орыс әскеріне шабуыл жасады. 1555 жылы 3 шілдеде (Туладан 150 шақырым жерде) Қырым ханы орыс әскерін талқандай алмады. «Судбищедегі» шайқаста татарлар мен түріктер ауыр шығынға ұшырады, қаза тапқандардың арасында ханның ұлдары Ахмет Герей қалғай мен Қажы Герей де болды. Орыс әскерінің негізгі күштерінің жақындауынан қауіптенген I Дәулет Герей шайқасты тоқтатып, дала ұлыстарына жол тартты.
1556 жылы орыс әскери адамдары мен дон казактары түрік және қырым иеліктеріне бірнеше рет жорық жасады. , , төңірегіндегілер қирап, бірнеше қырым жасақтары талқандалып, «тілдер» тұтқынға алынды.
1557 жылдың көктемінде Дәулет Герей көп әскерімен днепрлік Хортиса аралындағы Запорожие казактарының бекінісін 24 күн бойы қоршауға алып, басып алды. Кінәз Дмитрий Вишневецкий басқарған Запорожие казактары жаудың барлық шабуылдарына тойтарыс беріп, оны шегінуге мәжбүр еткізді.
1558 жылы қаңтарда Қырым ханы туралы хабар алып, Оңтүстік Ресей жеріне қарсы үлкен жорық ұйымдастырды. Ханның үлкен ұлы Мехмет Герей қалғай бастаған 100 мыңдық әскер Рязан, Тула және Кашираға шабуыл жасауды көздеп, Донец өзенінен өтті. Мехмет Герей қалғай Мечи өзеніне жетіп, орыс әскерлерінің Ока өзеніне жиналғаны туралы мәлімет алып, далаға қарай кері шегінді. Орыс дуан басылары татарларды Оскола өзеніне дейін қуды, бірақ оларға жете алмады. Сол жылдың жазында кінәз Дмитрий Вишневецкий бастаған орыс әскерилері мен Запорожие казактары өзен қайықтарымен Днепрден төмен түсіп, Қырым татарларының жасақтары мен елді мекендерін де қиратып, Орқапыға жетті.
1559 жылдың жазында кінәз Дмитрий Иванович Вишневецкий казактар және орыс жауынгерлерімен бірге кемелерге мініп, төменгі ағысында түсіп, Қырым иеліктеріне жаңа шабуыл жасады және өзеніндегі 250 адамнан тұратын қырым татарларының жасағын талқандады. Дәл осы кезде Даниил Адашев басқарған екінші орыс жасағы Днепр бойымен төмен түсіп, Қырымның батыс жағалауын ойрандады. Орыстар өздеріне қарсы жіберілген Қырым жасақтарын талқандап, көптеген орыс және литвалық тұтқындарды босатып алды.
1562 жылы мамыр-шілдеде хан оңтүстік орыс жерлеріне жаңа жорық жасады. 15 мың адамдық Қырым татар әскері , , , , Черни, төңірегін ойсыратты.
1563 жылдың көктемінде Қырым ханзадалары, I Дәулет Герейдің ұлдары Мехмет Герей мен Әділ Герей Мәскеудің шекаралық иеліктеріне кезекті жорық жасады. 10 мың адамдық Қырым татар әскері Дедиловск, Пронск, Рязан жерлерін күйретті.
1564 жылы қазанда Дәулет Герей оңтүстік орыс иеліктеріне тағы бір шабуыл жасады. Хан мен оның екі ұлы бастаған 60 мыңдық Қырым әскері Рязан жеріне шабуыл жасады. Ханның өзі жақындап, қаланы қоршауға алды, бірақ орыс гарнизоны татарлардың барлық шабуылына тойтарыс берді. Қырымдықтар Рязан төңірегін қатты қиратып, ойрандап кетті. Рязан ішінде алты күн болған соң, олар далаға қарай қайтып кетті.
1565 жылдың күзінде Дәулет Герей шағын әскермен Оңтүстік орыс иеліктеріне тағы да шабуыл жасады. 9 қазанда хан қоршауға алды, бірақ сол күні орыс полктары жақындағанда түнде далаға қарай шегінді.
1569 жылдың жазында Османлы сұлтаны II Сәлім Астраханға қарсы үлкен ұйымдастырды. басқарған 17 мыңдық түрік әскері жолға шықты. Дәулет Герей өзінің 50 мыңдық әскерімен түріктерге қосылды. Түрік қолбасшылығы Дон мен Еділ арасында арна салып, зеңбірегі бар кемелерді Еділге апарып, одан кейін Астраханға түсіп, қаланы басып алуды жоспарлады. Алайда түріктер арна қазып, кемелерін Еділге сүйреп апара алмады. Қасым паша артиллериясы бар кемелерді қайтарып, ханмен бірге Еділге жорық тәртібінде аттанды. 16 қыркүйекте түріктер мен қырым татарлары Астраханға жақындады, бірақ артиллерияның жоқтығынан бекініске шабуыл жасауға тәуекел етпеді. Астрахандағы орыс гарнизоны адамдармен күшейтіліп, зеңбіректері болды. Иван Грозный кінәз П.С.Серебряный басқарған өзен әскерін Астраханға көмекке жіберді. Алдымен Дәулет Герей әскерімен Қырымға шегінді, ал 26 қыркүйекте Қасым паша түрік әскеріне Донға шегінуді бастауға бұйрық берді. Шегіну кезінде түріктер үлкен шығынға ұшырады.
1570 жылдың көктемінде I Дәулет Герей орыс иеліктеріне қарсы жаңа жорық ұйымдастырды. Мехмет Герей қалғай мен Әділ Герей ханзадалар басқарған әскер (50-60 мың адам) Рязан мен Кашира жерлерін ойрандады.
1571 жылдың көктемінде Дәулет Герей Осман империясының қолдауымен және келісе отырып, бастады, бұл жорық Мәскеудің өртенуімен және көптеген оңтүстік Ресей аймақтарының ойрандалуымен аяқталды. Алғашында хан Козел жерлеріне жорық жасаумен шектелмек болып, әскерін Ока өзенінің жоғарғы ағысына апарды. Окадан өтіп, қырымдықтар пен қарай беттеді. Бірақ хан жолда орыс жағынан бір қашқынның Мәскеуге бару туралы ұсынысын қабыл алды. Сатқын Құдаяр Тишенков ханға өз әскерін Ресей дуан басылары шабуыл күтпеген өзенінің жоғарғы ағысындағы қорғансыз «өрмелерден» өткізуге уәде береді. Мамыр айының ортасында 40 мыңдық әскер орыс полктарын айналып өтіп, Перемыш маңындағы Жиздра өзенінен өтіп, Мәскеуге қарай жылжыды. Иван Грозный өз өміріне алаңдап, Мәскеудің жанынан «жағадан» қашады. Орыс дуан басылары, кінәздар И.Д.Бельский, И.Ф.Мстиславский және М.И.Воротынский Қырым әскерлерінің басып кіруінен хабардар болып, ханнан озып шығуға тырысып, Коломнадан Мәскеуге аттанады. 23 мамырда орыс полктары Мәскеуге жақындап, астананың төңірегіне орналасып, қорғанысқа дайындалды. Көп ұзамай дуан басылар Қырым татарларының алдыңғы қатарлы жасақтарымен шайқасқа түсіп, оларды шегінуге мәжбүр етті. 24 мамырда хан I Дәулет Герейдің өзі негізгі күштерімен Мәскеудің шетіне жақындап, Коломенское ауылына тоқтады. Хан Мәскеуге 20 мың әскер жіберіп, қала маңындағы елді мекендерді өртеп жіберуді бұйырды. Үш сағаттың ішінде Ресей астанасы толығымен дерлік өртеніп кетті. 25 мамырда Дәулет Герей әскерімен астанадан оңтүстікке Кашира мен бағытында шегініп, тұтқындарды ұстау жолында өз жасақтарының бір бөлігін таратып жіберді. Мәскеу жорығы нәтижесінде I Дәулет «Тақты Алған» (қырымтат. Taht Alğan) деген лақап атқа ие болды. Жорықтың нәтижесі: ондаған мың орыс қаза тапты, 150 мыңнан астамы құлдыққа алынды. Осыдан кейін Дәулет Герей Иван Грозный патшаға елшілік жіберіп, Қазан мен Астраханды оған беруді талап етеді. Жағдайдың қиын екенін көрген Иван Грозный Астрахан хандығын Дәулет Герейге беруді ұсынады. Алайда хан енді бүкіл бағындыруға болады деп есептеп, одан бас тартты.
Келесі 1572 жылы Осман империясының қолдауына ие болған I Дәулет Герей Ресей жеріне қарсы жаңа жорық үшін 120 000 әскер: 80 000 қырымдық пен ноғай, 33 000 түрік, 7 000 түрік жаңа шеріктерін жинады. Шілденің аяғында Қырым ордасы Серпуховқа жақындап, орыстың шағын сақшылар тұратын жерлерді талқандап, Ока өзенінен өтті. Серпухов жолында Дәулет Герей Мәскеуге қарай жылжыды. , , , Кашира және қалаларында полктары бар орыс дуан басылары шегінуге жолдарын кесіп, Қырым әскерінің артынан Мәскеуге қарай аттанды. 1572 жылы 30 шілде - 2 тамызда Мәскеуден 50 шақырым жерде орналасқан Пахра өзенінде Молоди шайқасында кінәз Михаил Иванович Воротынский мен Дмитрий Иванович Хворостинин басқарған 25 мың адамдық орыс әскері қырым-осман әскерін жойды. Шайқастарда қырымдықтар мен түріктер қыруар шығынға ұшырап, қырымның атақты қолбасшысы Дивей мырзатұтқынға түсіп, ноғай мырза Тереберді қаза тапты. Қайтыс болғандардың арасында ханның ұлдары Шардан Герей мен Хасболат Герей ханзадалар да бар. 3 тамызға қараған түні орыс әскерлерінің қууна байланысты Қырым ханы асығыс оңтүстікке қарай шегінді. Дәулет Герей қуудан құтылу үшін бірнеше тосқауыл қойды, ал орыстар оларды талқандап, қиратты. 1572 жылы шілдеде Ресей шекарасын кесіп өткен үлкен әскердің 5–10 мыңы Қырымға оралды. Бұл жорық Қырым хандығының Ресей мемлекетіне қарсы жасаған соңғы ірі әскери жорығы болды.
Одан кейінгі жылдары I Дәулет Герей орыс иеліктеріне қарсы шапқыншылықтарды жеке өзі бастап барған жоқ. Мәскеу маңайына тек оның ұлдары, қырым мен ноғай мырзаларын аз ғана күшпен шабуыл жасады.
Дәулет Герей өмірінің соңында оның үлкен ұлдары Мехмет Герей қалғай мен Әділ Герей арасындағы қарым-қатынас күрт нашарлады.
I Дәулет Герей 1577 жылы 29 маусымда обадан қайтыс болды. Бақшасарайда жерленді. Оның орнына үлкен ұлы II Мехмет Герей қалғай (1577–1584) келді.
Дереккөздер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Dәulet Gerej kyrymtat I Devlet Geray Taht Algan Devlet Geray 1512 1577 Gerejler әuletinen shykkan 1551 1577 zhyldardagy Қyrym hany Osmanly sultany Sүlejmennin bolesi I Dәulet Gerej kyrymtat I Devlet Geray ١ دولت كراىXVI gasyrdagy tүrik suretindegi Dәulet Gerejdin bejnesiLauazymyTu 14 Bileushi Padishaһ zhәne Ұly Қyrym hany Tu1551 1577Izashary I Sahib GerejIzbasary II Mehmet GerejӨmirbayanyDini islamDүniege kelui 1512 1512 Қajtys boluy 1577 1577 ҚyrymZherlendi BakshasarajDinastiya GerejlerӘkesi Mүbarak GerejBalalary Ahmet Gerej II Mehmet Gerej II Islam Gerej Қazhy Gerej Hasbolat Gerej Shardan Gerej Әdil Gerej Alyp Gerej Mүbarak Gerej II Ғazy Gerej I Fatih Gerej I Selәmet GerejI Dәulet Gerej Ortakkordaondeu ӨmirbayanyMүbarak Gerej hanzadanyn uly 1516 1517 zhyldary zhәne Қyrym hany I Menli Gerejdin nemeresi Mүbarak Gerej Osmanly sultany Sәlim Yavuzdyn zhaulap alularyna katysyp Mysyr zhorygynda kajtys boldy Tarihshy Hәlim Gerejdin ajtuynsha Mүbarak Gerejdin zhesiri Қyrym handary I Mehmet Gerej 1515 1523 men I Saadet Gerejge 1524 1532 turmyska shykty 1530 1532 zhyldary agasy Қyrym hany I Saadet Gerejdin tusynda hanzada Dәulet Gerej kalgaj yagni han tagynyn murageri kyzmetin atkardy 1532 zhyly Saadet Gerej taktan bas tartyp zhana han I Sahib Gerej takka otyrgannan kejin Dәulet Gerej birneshe zhylga tүrmege kamaldy Bostandykka shykkannan kejin Dәulet Gerej Қyrymnan Ystanbulga ketip birte birte Osmanly sultany Sүlejmennin ykylasyna ie boldy Bilik etui 1551 zhyly Osmanly sultany tugan agasy I Sahib Gerejdin ornyna I Dәulet Gerejdi zhana Қyrym hany etip tagajyndady Aldyngy I Sahib Gerej handy bilikten alshaktatylyp zhana han Dәulet Gerejdin bujrygymen әreket etken inisi Bolүk Gerej oltirildi I Sahibtin үlken uly әri murageri kalgaj sultan Әmin Gerej 1537 1551 de baska uldarymen birge oltirildi Sol 1551 zhyly I Dәulet syj retinde hanzada Bolүk Gerejdi kalgaj etip tagajyndady birak kejin ony ozi oltirdi Han ozinin үlken uly Ahmet Gerejdi zhana kalgaj etip tagajyndady 1555 zhyly Ahmet Gerej kajtys bolgannan kejin hannyn tagy bir uly Mehmet Gerej kalgaj boldy I Dәulet Gerej han bolganda Қyrymnyn barlyk bej rularyn tyjyp biriktirdi sondyktan onyn biligi kezinde eldi ishki tolkular shajkaltpady Resej memleketine zhoryktary men shapkynshylyktary I Dәulet Gerej 1551 1577 ozinin koptegen әskeri zhoryktarymen negizinen sogystarymen tanymal Ol 1552 zhәne 1556 zhyldary orys patshasy IV Ivan Groznyj zhaulap algan Қazan zhәne Astrahan handyktarynyn tәuelsizdigin kalpyna keltiruge umtyldy 1552 zhyldyn zhazynda Ivan Groznyjdyn Қazan handygyn zhaulap aluyna zhol bermeuge tyryskan Dәulet Gerej Resej memleketine karsy zhasady Hannyn Resejge karsy zhorygyna zenbirekteri bar tүrik zhana sherikteri de katysty Aldymen han bojymen Ryazan zherlerine bettep sol zherden zhakyndaudy zhosparlady Alajda han kop uzamaj patshanyn ozi kop әskerimen Kolomna manynda tatarlardy kүtip turganyn estip zhosparyn ozgertip karaj at basyn burdy Қalany korgaudy Tula duan basy kinәz Grigorij Ivanovich Temkin Rostovskij baskardy Ivan Groznyj P M Shenyatev pen A M Kurbskij kinәzdar baskaruyndagy orys polktaryn 15 myn adam Tula garnizonyna komekke zhiberdi Қyrymdyktar kalany korshauga alyp artilleriyamen atkylaj bastady 23 mausymda patsha komekke zhibergen polkterdin zhakyndap kele zhatkanyn estigen Tula garnizony bekinisten shygyp zhaudy sheginuge mәzhbүrledi Shajkasta Dәulet Gerejdin baldyzy Қamberdi myrza kaza tapty Orystar tүrik artilleriyasynyn barlygyn basyp aldy 1555 zhyly koktemde 60 myndyk әsker baskargan han Resej patshalygyna karsy zhana zhorykka shykty Ol aldamshy ajla retinde aldymen orys patshasynyn kamkorlygyn kabyldagan pyatigorsktik sherkesterge bettedi Osyny estigen Ivan Groznyj zhazda Қyrym handygyna karsy әskeri zhoryk ujymdastyrdy I V Sheremetev pen L A Saltykov duan basylary baskargan 13 myndyk orys әskeri Қyrym ulystaryna Orkapyga karsy zhorykka attandy Zholda Mәskeu duan basylary Қyrym hany men onyn әskerinin Ryazan zhәne Tula zherlerine shabuyl zhasaudy kozdep Severskij Donec ozeninen otti degen habar zhetti Kinәz A M Kurbskijdin ajtuy bojynsha tүrik zhana sherikteri men zenbirekterinin zhasaktary Қyrym hany baskargan zhasaktyn kuramynda tүrik zhana sherikteri men zenbirekter boldy Mәskeuden Tulaga dejin әskerdi karsy Ivan Groznyj patshanyn ozi de shykty Ivan Groznyj zhasaktarynyn Kolomnadan Tulaga shykkanyn estip eki ottyn ortasynda kaludan kauiptengen Қyrym hany ordasyn keri buryp kүtpegen zherden auylynyn manynda Sheremetevtin zhasagyna tap boldy Ol shajkaska aralaspaj arbaly keruenin tastap ontүstikke karaj tez zhylzhydy Sheremetev arbaly keruendi alyp alty myn zhauyngermen birge kalalaryna zhoneltti Birak kelesi kүni tanerten han shagyn orys әskerine shabuyl zhasady 1555 zhyly 3 shildede Tuladan 150 shakyrym zherde Қyrym hany orys әskerin talkandaj almady Sudbishedegi shajkasta tatarlar men tүrikter auyr shygynga ushyrady kaza tapkandardyn arasynda hannyn uldary Ahmet Gerej kalgaj men Қazhy Gerej de boldy Orys әskerinin negizgi kүshterinin zhakyndauynan kauiptengen I Dәulet Gerej shajkasty toktatyp dala ulystaryna zhol tartty 1556 zhyly orys әskeri adamdary men don kazaktary tүrik zhәne kyrym ielikterine birneshe ret zhoryk zhasady toniregindegiler kirap birneshe kyrym zhasaktary talkandalyp tilder tutkynga alyndy 1557 zhyldyn kokteminde Dәulet Gerej kop әskerimen dneprlik Hortisa aralyndagy Zaporozhie kazaktarynyn bekinisin 24 kүn bojy korshauga alyp basyp aldy Kinәz Dmitrij Vishneveckij baskargan Zaporozhie kazaktary zhaudyn barlyk shabuyldaryna tojtarys berip ony sheginuge mәzhbүr etkizdi 1558 zhyly kantarda Қyrym hany turaly habar alyp Ontүstik Resej zherine karsy үlken zhoryk ujymdastyrdy Hannyn үlken uly Mehmet Gerej kalgaj bastagan 100 myndyk әsker Ryazan Tula zhәne Kashiraga shabuyl zhasaudy kozdep Donec ozeninen otti Mehmet Gerej kalgaj Mechi ozenine zhetip orys әskerlerinin Oka ozenine zhinalgany turaly mәlimet alyp dalaga karaj keri shegindi Orys duan basylary tatarlardy Oskola ozenine dejin kudy birak olarga zhete almady Sol zhyldyn zhazynda kinәz Dmitrij Vishneveckij bastagan orys әskerileri men Zaporozhie kazaktary ozen kajyktarymen Dneprden tomen tүsip Қyrym tatarlarynyn zhasaktary men eldi mekenderin de kiratyp Orkapyga zhetti 1559 zhyldyn zhazynda kinәz Dmitrij Ivanovich Vishneveckij kazaktar zhәne orys zhauyngerlerimen birge kemelerge minip tomengi agysynda tүsip Қyrym ielikterine zhana shabuyl zhasady zhәne ozenindegi 250 adamnan turatyn kyrym tatarlarynyn zhasagyn talkandady Dәl osy kezde Daniil Adashev baskargan ekinshi orys zhasagy Dnepr bojymen tomen tүsip Қyrymnyn batys zhagalauyn ojrandady Orystar ozderine karsy zhiberilgen Қyrym zhasaktaryn talkandap koptegen orys zhәne litvalyk tutkyndardy bosatyp aldy 1562 zhyly mamyr shildede han ontүstik orys zherlerine zhana zhoryk zhasady 15 myn adamdyk Қyrym tatar әskeri Cherni toniregin ojsyratty 1563 zhyldyn kokteminde Қyrym hanzadalary I Dәulet Gerejdin uldary Mehmet Gerej men Әdil Gerej Mәskeudin shekaralyk ielikterine kezekti zhoryk zhasady 10 myn adamdyk Қyrym tatar әskeri Dedilovsk Pronsk Ryazan zherlerin kүjretti 1564 zhyly kazanda Dәulet Gerej ontүstik orys ielikterine tagy bir shabuyl zhasady Han men onyn eki uly bastagan 60 myndyk Қyrym әskeri Ryazan zherine shabuyl zhasady Hannyn ozi zhakyndap kalany korshauga aldy birak orys garnizony tatarlardyn barlyk shabuylyna tojtarys berdi Қyrymdyktar Ryazan toniregin katty kiratyp ojrandap ketti Ryazan ishinde alty kүn bolgan son olar dalaga karaj kajtyp ketti 1565 zhyldyn kүzinde Dәulet Gerej shagyn әskermen Ontүstik orys ielikterine tagy da shabuyl zhasady 9 kazanda han korshauga aldy birak sol kүni orys polktary zhakyndaganda tүnde dalaga karaj shegindi 1569 zhyldyn zhazynda Osmanly sultany II Sәlim Astrahanga karsy үlken ujymdastyrdy baskargan 17 myndyk tүrik әskeri zholga shykty Dәulet Gerej ozinin 50 myndyk әskerimen tүrikterge kosyldy Tүrik kolbasshylygy Don men Edil arasynda arna salyp zenbiregi bar kemelerdi Edilge aparyp odan kejin Astrahanga tүsip kalany basyp aludy zhosparlady Alajda tүrikter arna kazyp kemelerin Edilge sүjrep apara almady Қasym pasha artilleriyasy bar kemelerdi kajtaryp hanmen birge Edilge zhoryk tәrtibinde attandy 16 kyrkүjekte tүrikter men kyrym tatarlary Astrahanga zhakyndady birak artilleriyanyn zhoktygynan bekiniske shabuyl zhasauga tәuekel etpedi Astrahandagy orys garnizony adamdarmen kүshejtilip zenbirekteri boldy Ivan Groznyj kinәz P S Serebryanyj baskargan ozen әskerin Astrahanga komekke zhiberdi Aldymen Dәulet Gerej әskerimen Қyrymga shegindi al 26 kyrkүjekte Қasym pasha tүrik әskerine Donga sheginudi bastauga bujryk berdi Sheginu kezinde tүrikter үlken shygynga ushyrady 1570 zhyldyn kokteminde I Dәulet Gerej orys ielikterine karsy zhana zhoryk ujymdastyrdy Mehmet Gerej kalgaj men Әdil Gerej hanzadalar baskargan әsker 50 60 myn adam Ryazan men Kashira zherlerin ojrandady 1571 zhyldyn kokteminde Dәulet Gerej Osman imperiyasynyn koldauymen zhәne kelise otyryp bastady bul zhoryk Mәskeudin ortenuimen zhәne koptegen ontүstik Resej ajmaktarynyn ojrandaluymen ayaktaldy Algashynda han Kozel zherlerine zhoryk zhasaumen shektelmek bolyp әskerin Oka ozeninin zhogargy agysyna apardy Okadan otip kyrymdyktar pen karaj bettedi Birak han zholda orys zhagynan bir kashkynnyn Mәskeuge baru turaly usynysyn kabyl aldy Satkyn Қudayar Tishenkov hanga oz әskerin Resej duan basylary shabuyl kүtpegen ozeninin zhogargy agysyndagy korgansyz ormelerden otkizuge uәde beredi Mamyr ajynyn ortasynda 40 myndyk әsker orys polktaryn ajnalyp otip Peremysh manyndagy Zhizdra ozeninen otip Mәskeuge karaj zhylzhydy Ivan Groznyj oz omirine alandap Mәskeudin zhanynan zhagadan kashady Orys duan basylary kinәzdar I D Belskij I F Mstislavskij zhәne M I Vorotynskij Қyrym әskerlerinin basyp kiruinen habardar bolyp hannan ozyp shyguga tyrysyp Kolomnadan Mәskeuge attanady 23 mamyrda orys polktary Mәskeuge zhakyndap astananyn toniregine ornalasyp korganyska dajyndaldy Kop uzamaj duan basylar Қyrym tatarlarynyn aldyngy katarly zhasaktarymen shajkaska tүsip olardy sheginuge mәzhbүr etti 24 mamyrda han I Dәulet Gerejdin ozi negizgi kүshterimen Mәskeudin shetine zhakyndap Kolomenskoe auylyna toktady Han Mәskeuge 20 myn әsker zhiberip kala manyndagy eldi mekenderdi ortep zhiberudi bujyrdy Үsh sagattyn ishinde Resej astanasy tolygymen derlik ortenip ketti 25 mamyrda Dәulet Gerej әskerimen astanadan ontүstikke Kashira men bagytynda sheginip tutkyndardy ustau zholynda oz zhasaktarynyn bir boligin taratyp zhiberdi Mәskeu zhorygy nәtizhesinde I Dәulet Takty Algan kyrymtat Taht Algan degen lakap atka ie boldy Zhoryktyn nәtizhesi ondagan myn orys kaza tapty 150 mynnan astamy kuldykka alyndy Osydan kejin Dәulet Gerej Ivan Groznyj patshaga elshilik zhiberip Қazan men Astrahandy ogan berudi talap etedi Zhagdajdyn kiyn ekenin korgen Ivan Groznyj Astrahan handygyn Dәulet Gerejge berudi usynady Alajda han endi bүkil bagyndyruga bolady dep eseptep odan bas tartty Kelesi 1572 zhyly Osman imperiyasynyn koldauyna ie bolgan I Dәulet Gerej Resej zherine karsy zhana zhoryk үshin 120 000 әsker 80 000 kyrymdyk pen nogaj 33 000 tүrik 7 000 tүrik zhana sherikterin zhinady Shildenin ayagynda Қyrym ordasy Serpuhovka zhakyndap orystyn shagyn sakshylar turatyn zherlerdi talkandap Oka ozeninen otti Serpuhov zholynda Dәulet Gerej Mәskeuge karaj zhylzhydy Kashira zhәne kalalarynda polktary bar orys duan basylary sheginuge zholdaryn kesip Қyrym әskerinin artynan Mәskeuge karaj attandy 1572 zhyly 30 shilde 2 tamyzda Mәskeuden 50 shakyrym zherde ornalaskan Pahra ozeninde Molodi shajkasynda kinәz Mihail Ivanovich Vorotynskij men Dmitrij Ivanovich Hvorostinin baskargan 25 myn adamdyk orys әskeri kyrym osman әskerin zhojdy Shajkastarda kyrymdyktar men tүrikter kyruar shygynga ushyrap kyrymnyn atakty kolbasshysy Divej myrzatutkynga tүsip nogaj myrza Tereberdi kaza tapty Қajtys bolgandardyn arasynda hannyn uldary Shardan Gerej men Hasbolat Gerej hanzadalar da bar 3 tamyzga karagan tүni orys әskerlerinin kuuna bajlanysty Қyrym hany asygys ontүstikke karaj shegindi Dәulet Gerej kuudan kutylu үshin birneshe toskauyl kojdy al orystar olardy talkandap kiratty 1572 zhyly shildede Resej shekarasyn kesip otken үlken әskerdin 5 10 myny Қyrymga oraldy Bul zhoryk Қyrym handygynyn Resej memleketine karsy zhasagan songy iri әskeri zhorygy boldy Odan kejingi zhyldary I Dәulet Gerej orys ielikterine karsy shapkynshylyktardy zheke ozi bastap bargan zhok Mәskeu manajyna tek onyn uldary kyrym men nogaj myrzalaryn az gana kүshpen shabuyl zhasady Dәulet Gerej omirinin sonynda onyn үlken uldary Mehmet Gerej kalgaj men Әdil Gerej arasyndagy karym katynas kүrt nasharlady I Dәulet Gerej 1577 zhyly 29 mausymda obadan kajtys boldy Bakshasarajda zherlendi Onyn ornyna үlken uly II Mehmet Gerej kalgaj 1577 1584 keldi Derekkozder