Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Боливия (ис. Bolivia, кеч. Buliwya, айм. Wuliwya, гуар. Volívia), ресми атауы — Көпұлтты Боливия мемлекеті (ис. Estado Plurinacional de Bolivia [esˈtaðo pluɾinasjoˈnal de βoˈliβja]) — Оңтүстік Американың орталығындағы мемлекет.
| Көпұлтты Боливия мемлекеті ис. Estado Plurinacional de Bolivia кеч. Buliwya Achka nasyunkunap Mama llaqta айм. Wuliwya Suyu гуар. Tetã Volívia | |||||
| |||||
| Ұран: «¡La unión es la fuerza! ()» | |||||
| Әнұран: | |||||
 | |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 6 тамыз 1825 жыл (Испаниядан) | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілдері | испан тілі, кечуа, аймара, гуарани және басқа 33 тіл. | ||||
| Елорда | Сукре (Конституция бойынша) Ла-Пас (Мемлекеттік мекемелер орналасқан) | ||||
| Ірі қалалары | , , Ла-Пас, | ||||
| Үкімет түрі | Президенттік республика | ||||
Вице-президенті | |||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 27-ші орын 1 098 581 км² 1,29 | ||||
| Жұрты • Сарап (2019) • Тығыздығы | 11 428 245 адам (83-ші) 10,4 адам/км² (224-ші) | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 95,088 млрд. $ (92-ші) 8,320 $ (125-ші) | ||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 45,045 млрд. $ (95-ші) 3,942 $ (122-ші) | ||||
| АДИ (2017) | ▲ 0,693 (118-ші) | ||||
| Этнохороним | боливиялық, боливиялықтар | ||||
| Валютасы | |||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Интернет үйшігі | |||||
| ISO коды | BO | ||||
| ХОК коды | BOL | ||||
| Телефон коды | +591 | ||||
| Уақыт белдеулері | UTC−4:00, America/La_Paz және America/Cochabamba | ||||
Боливия солтүстігінде және солтүстік-шығысында Бразилиямен, оңтүстік-шығысында — Парагваймен, оңтүстігінде — Аргентинамен, оңтүстік-батысында және батысында — Чили және Перумен. Теңізге шығатын жолы Чили 1879 жылы Антофагаста портың басып алғаннан кейін жоқ.
Тарихы
- 1532—1538 — қазіргі Боливия территориялары мен бастаған испандық конкистадорлар жаулап алады.
- 1542—1776 — Испандық вице-патшалығы Перу Жоғарғы Перу атымен. Боливия аймағы испандық помещиктерге бөлініп берілді. Үндістер жүйесіне қосылды.
- — ғасырлада — боливиялық Потоси қаласы Патшалық Аудиенциясы Чаркас құрамында мен тұрғыны бойынша ең ірі қаласы (160000 тұрғын) әрі ең ірі әлемдік өндырыс орталығы болған(во времена разработки рудников).
- 1776—1810 —испандық вице-патшалық құрамында.
- 1825 — Жоғарғы Перу тәуелсіздік жариялауы. мемлекет Боливия деп есімімен аталып кетеді.
- 1879—1883 — Чилимен , жеңіліспен аяқталып Тынық мұхитқа шығатын аймағынан айрылады және Атакама шөліндегі селитра кен орнынан да айрылады .
- 1903 жыл - қарашаның 17 Бразилиямен оған штатын беру туралы келісімге қол қойылады.
- 1932—1935 жыл — Чако-Бореаль мұнай кен орны үшін Парагваймен болған сәтсіз .
- 1952 жыл — үкіметі қалайы өндірісін мелекеттендіруді бастатқан Боливия революциясы.
- 1964 жыл — генерал бастаған әскери төңкеріс. Кейінірек, 1966 жылы, конституция бойынша президент болып сайланады.
- 1966—1967 жыл — партизандар тобымен басқаратын үкіметті құлату мақсатында көтеріліс ұйымдастырады. 1967 жылы қазанда АҚШ белсенді көмегімен үкімет армиясы Че Гевара жасақтарын жояды.
- 1969 жыл — президент авиаапатта өледі. Қыркүйектің 26 әскери төңкеріс нәтижесінде генерал билікке келеді.
- 1970 жыл — 7 қазанда әскери төңкеріс нәтижесінде генерал басқарған солшыл офицерлер билікке келді
- 1971 ж. — 21 тамызда полковник басқарған (1825 жылы 187ші рет) әскери төңкеріс орын алады
- 1978 ж. — Уго Банзер отставкаға кетуі. Жаңа президент 24 қарашада генерал бастаған әскери-конституционалистермен тақтан тайдырылды. Ол 1979 жылы жалпы сайлау өткізуді тағайындайды
Мемлекеттік құрылымы
Республика. Мемлекет басшысы мен үкімет басшысы — президент, 5-жылдық мерзімге халықпен сайланады. 2006 жылдың қаңтардың 22нен — . Президент үкіметті басқарады, министрлер кабинетін тағайындайды, қарулы күштер жоғарғы басшысы бойлып табылады.
Сайлау жай көп дауыс жинаған үміткер (50 %дан астам) президент деп танылады. Одан да анықтала алмаса парламент біріккен отырысында басым дауыс жинаған екі үміткердің бірін таңдайды.
2009 жылғы қаңтарда референдума нәтижесінде конституцияға өзгеріс енгізіліп (үндістерге айрықша құқық пен экономикаға мемлекеттік бақылау жайлы) кезекті президенттік және парламент сайлаулары мерзімінен бырын, 6 желтоқсанда 2009 жылы өткізілді. Моралес екінші рет сайлауға қатысуға рұқсат алып сайлауда айқын жеңіске жетті (60 %дан артық дауыс жинап).
Екі-палаталы парламент — 36 сенатор және 130 депутат, 5 жылға сайланады.
Саяси партиялары
2009 жылдың желтоқсанындағы сайлау бойынша:
- Социализмге қарай қозғалысы — солшыл (басында Моралес), 26 сенатор, 88 депутат.
- Боливия үшін прогрессивті жоспар — оң-центристік, 10 сенатор, 37 депутат
- Ұлттық бірлік майданы — центристік, 3 депутат
- Әлеуметтік одақ — центристік, 2 депутат
Боливияда тағы 6 парламентте орын алмаған заңды партия бар.
Саяси жағдай
Эво Моралес (лақап аты Эль Эво) — Боливия тарихындағы бірінші үндіс президент.
Әкімшілік бөлінісі
Әкімшілік-территориялық жағынан Боливия 9 департаментке бөлінеді. Ал департаменттер провинцияларға бөлінеді.
Географиялық мағлұмат
Боливияның жер ауданы 1 098 580 км². Ол әлем бойынша жер ауданы жағынан 27 орында.
Боливия 1879 жылдан бері теңізбен шектеспейді — сол жылы ол өзінің жағалаулық аймағын нәтижесінде Чилиге беріп қойған. Дегенмен Атлант мұхитына Боливия шыға алады — бойынша.
Боливия территориясында алуан түрлі эко-аймақ бар. Елдің батысында Анд таулы аймағы, үстіртімен бірге. Шығысында төменгі жазықтары амазондық кең мен аймақтатын қамтиды. Елдегі ең биік нүкте — орналасқан (6542 м) өшкен жанартауы. Титикака көлі Боливия мен Перу шекарасында орналасқан. Әлемдегі ең үлкен елдің оңтүстік-батысында, орналасқан.
Боливияның ірі қалалары: , , және .
Боливия бес елмен құрлықтық шекарасы бар: Аргентинамен — 832 километр, Бразилиямен — 3423 километр, Чили — 860 километр, Парагваймен — 750 километр, және Перумен — 1075 километр.
Сыртқы сауда
Экспорт — 6,4 млрд долл. (2008) — газ, соя, шикі мұнай, мырыш рудасы, қалайы.
Негізгі сатып алушылар — Бразилия 60,1%, АҚШ 8,3%, Жапония 4,1%.
Импорт — 4,6 млрд долл. (2008) — мұнай өнімдері, продовольствие, автомобилдер.
Негізгі сатушылар — Бразилия 26,7%, Аргентина 16,3%, АҚШ 10,5%, Чили 9,5%, Перу 7,1%, Қытай 4,8%.
Халқы
Халық саны — 11,8 млн (2021 жылғы бағалау).
Жылдық өсім — 1,7% (фертильность — 3,1 туу бір әйелге).
Орташа өмір сүру жасы — 64 жыл еркектре, 7жыл әйелдер.
Ұлттық-нәсілдік құрамы — үндістер 55% (негізі кечуа және аймара), метистер 30%, ақтар 15%.
Тілдер — 3 ресми тіл: испан 60,7%, кечуа 21,2%, аймара 14,6%; басқа тілдер 3,6% (2001 жылғы санақ бойынша).
Дін — католики 95%, протестант (інжілдік методисттер) 5%.
Сауатттылық — 93% еркек, 80% әйел (по переписи 2001 ж.).
Дереккөздер
- Report for Selected Countries and Subjects. .
- 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
- City of Potosí — UNESCO World Heritage Centre
- El mundo desde Potosí : vida y reflexiones de Bartolomé Arzans de Orsúa y Vela
- Боливия из Республики превратилась в «Многонациональное государство»., «mail.ru», 10.06.2009
- Эво Моралес одержал победу на выборах в Боливии//vesti.ru, 07.12.09г.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 16 42 43 o e 64 39 58 b b 16 71194 o e 64 66611 b b 16 71194 64 66611 G O Ya Boliviya is Bolivia kech Buliwya ajm Wuliwya guar Volivia resmi atauy Kopultty Boliviya memleketi is Estado Plurinacional de Bolivia esˈtado pluɾinasjoˈnal de boˈlibja Ontүstik Amerikanyn ortalygyndagy memleket Kopultty Boliviya memleketi is Estado Plurinacional de Bolivia kech Buliwya Achka nasyunkunap Mama llaqta ajm Wuliwya Suyu guar Teta VoliviaҰran La union es la fuerza Әnuran TarihyTәuelsizdik kүni 6 tamyz 1825 zhyl Ispaniyadan Memlekettik kurylymyResmi tilderi ispan tili kechua ajmara guarani zhәne baska 33 til Elorda Sukre Konstituciya bojynsha La Pas Memlekettik mekemeler ornalaskan Iri kalalary La Pas Үkimet tүri Prezidenttik respublikaVice prezidentiGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 27 shi oryn 1 098 581 km 1 29Zhurty Sarap 2019 Tygyzdygy 11 428 245 adam 83 shi 10 4 adam km 224 shi EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 95 088 mlrd 92 shi 8 320 125 shi ZhIӨ nominal Қorytyndy 2019 Zhan basyna shakkanda 45 045 mlrd 95 shi 3 942 122 shi ADI 2017 0 693 118 shi Etnohoronim boliviyalyk boliviyalyktarValyutasyҚosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody BOHOK kody BOLTelefon kody 591Uakyt beldeuleri UTC 4 00 America La Paz zhәne America Cochabamba Boliviya soltүstiginde zhәne soltүstik shygysynda Braziliyamen ontүstik shygysynda Paragvajmen ontүstiginde Argentinamen ontүstik batysynda zhәne batysynda Chili zhәne Perumen Tenizge shygatyn zholy Chili 1879 zhyly Antofagasta portyn basyp algannan kejin zhok TarihyTolyk makalasy 1532 1538 kazirgi Boliviya territoriyalary men bastagan ispandyk konkistadorlar zhaulap alady 1542 1776 Ispandyk vice patshalygy Peru Zhogargy Peru atymen Boliviya ajmagy ispandyk pomeshikterge bolinip berildi Үndister zhүjesine kosyldy gasyrlada boliviyalyk Potosi kalasy Patshalyk Audienciyasy Charkas kuramynda men turgyny bojynsha en iri kalasy 160000 turgyn әri en iri әlemdik ondyrys ortalygy bolgan vo vremena razrabotki rudnikov Potosi kalasy1776 1810 ispandyk vice patshalyk kuramynda 1825 Zhogargy Peru tәuelsizdik zhariyalauy memleket Boliviya dep esimimen atalyp ketedi 1879 1883 Chilimen zhenilispen ayaktalyp Tynyk muhitka shygatyn ajmagynan ajrylady zhәne Atakama sholindegi selitra ken ornynan da ajrylady 1903 zhyl karashanyn 17 Braziliyamen ogan shtatyn beru turaly kelisimge kol kojylady 1932 1935 zhyl Chako Boreal munaj ken orny үshin Paragvajmen bolgan sәtsiz 1952 zhyl үkimeti kalajy ondirisin melekettendirudi bastatkan Boliviya revolyuciyasy 1964 zhyl general bastagan әskeri tonkeris Kejinirek 1966 zhyly konstituciya bojynsha prezident bolyp sajlanady 1966 1967 zhyl partizandar tobymen baskaratyn үkimetti kulatu maksatynda koterilis ujymdastyrady 1967 zhyly kazanda AҚSh belsendi komegimen үkimet armiyasy Che Gevara zhasaktaryn zhoyady 1969 zhyl prezident aviaapatta oledi Қyrkүjektin 26 әskeri tonkeris nәtizhesinde general bilikke keledi 1970 zhyl 7 kazanda әskeri tonkeris nәtizhesinde general baskargan solshyl oficerler bilikke keldi 1971 zh 21 tamyzda polkovnik baskargan 1825 zhyly 187shi ret әskeri tonkeris oryn alady 1978 zh Ugo Banzer otstavkaga ketui Zhana prezident 24 karashada general bastagan әskeri konstitucionalistermen taktan tajdyryldy Ol 1979 zhyly zhalpy sajlau otkizudi tagajyndajdyMemlekettik kurylymyRespublika Memleket basshysy men үkimet basshysy prezident 5 zhyldyk merzimge halykpen sajlanady 2006 zhyldyn kantardyn 22nen Prezident үkimetti baskarady ministrler kabinetin tagajyndajdy karuly kүshter zhogargy basshysy bojlyp tabylady Sajlau zhaj kop dauys zhinagan үmitker 50 dan astam prezident dep tanylady Odan da anyktala almasa parlament birikken otyrysynda basym dauys zhinagan eki үmitkerdin birin tandajdy 2009 zhylgy kantarda referenduma nәtizhesinde konstituciyaga ozgeris engizilip үndisterge ajryksha kukyk pen ekonomikaga memlekettik bakylau zhajly kezekti prezidenttik zhәne parlament sajlaulary merziminen byryn 6 zheltoksanda 2009 zhyly otkizildi Morales ekinshi ret sajlauga katysuga ruksat alyp sajlauda ajkyn zheniske zhetti 60 dan artyk dauys zhinap Eki palataly parlament 36 senator zhәne 130 deputat 5 zhylga sajlanady Sayasi partiyalary 2009 zhyldyn zheltoksanyndagy sajlau bojynsha Socializmge karaj kozgalysy solshyl basynda Morales 26 senator 88 deputat Boliviya үshin progressivti zhospar on centristik 10 senator 37 deputat Ұlttyk birlik majdany centristik 3 deputat Әleumettik odak centristik 2 deputat Boliviyada tagy 6 parlamentte oryn almagan zandy partiya bar Sayasi zhagdajkalasynyn ortalygy Boliviyanyn әkimshilik ortalygyUyuni Evo Morales lakap aty El Evo Boliviya tarihyndagy birinshi үndis prezident Әkimshilik bolinisiBoliviya provinciyasy Әkimshilik territoriyalyk zhagynan Boliviya 9 departamentke bolinedi Al departamentter provinciyalarga bolinedi Geografiyalyk maglumatBoliviya fizikalyk kartasy Boliviyanyn zher audany 1 098 580 km Ol әlem bojynsha zher audany zhagynan 27 orynda Boliviyalyk tүsteri Boliviya 1879 zhyldan beri tenizben shektespejdi sol zhyly ol ozinin zhagalaulyk ajmagyn nәtizhesinde Chilige berip kojgan Degenmen Atlant muhityna Boliviya shyga alady bojynsha Boliviya territoriyasynda aluan tүrli eko ajmak bar Eldin batysynda And tauly ajmagy үstirtimen birge Shygysynda tomengi zhazyktary amazondyk ken men ajmaktatyn kamtidy Eldegi en biik nүkte ornalaskan 6542 m oshken zhanartauy Titikaka koli Boliviya men Peru shekarasynda ornalaskan Әlemdegi en үlken eldin ontүstik batysynda ornalaskan Boliviyanyn iri kalalary zhәne Boliviya bes elmen kurlyktyk shekarasy bar Argentinamen 832 kilometr Braziliyamen 3423 kilometr Chili 860 kilometr Paragvajmen 750 kilometr zhәne Perumen 1075 kilometr Syrtky saudaEksport 6 4 mlrd doll 2008 gaz soya shiki munaj myrysh rudasy kalajy Negizgi satyp alushylar Braziliya 60 1 AҚSh 8 3 Zhaponiya 4 1 Import 4 6 mlrd doll 2008 munaj onimderi prodovolstvie avtomobilder Negizgi satushylar Braziliya 26 7 Argentina 16 3 AҚSh 10 5 Chili 9 5 Peru 7 1 Қytaj 4 8 HalkyTolyk makalasy Tolyk makalasy Boliviyalyktar Halyk sany 11 8 mln 2021 zhylgy bagalau Zhyldyk osim 1 7 fertilnost 3 1 tuu bir әjelge Ortasha omir sүru zhasy 64 zhyl erkektre 7zhyl әjelder Ұlttyk nәsildik kuramy үndister 55 negizi kechua zhәne ajmara metister 30 aktar 15 Tilder 3 resmi til ispan 60 7 kechua 21 2 ajmara 14 6 baska tilder 3 6 2001 zhylgy sanak bojynsha Din katoliki 95 protestant inzhildik metodistter 5 Sauatttylyk 93 erkek 80 әjel po perepisi 2001 zh DerekkozderReport for Selected Countries and Subjects 2018 Human Development Report United Nations Development Programme 2018 Tekserildi 14 kyrkүjek 2018 City of Potosi UNESCO World Heritage Centre El mundo desde Potosi vida y reflexiones de Bartolome Arzans de Orsua y Vela Boliviya iz Respubliki prevratilas v Mnogonacionalnoe gosudarstvo mail ru 10 06 2009 Evo Morales oderzhal pobedu na vyborah v Bolivii vesti ru 07 12 09g