Аға cұлтан хандық институтты жойғаннан кейін қазақ даласын отарлауды одан әрі тереңдету мақсатымен құрған әкімшілік аума

Аға cұлтан — хандық институтты жойғаннан кейін қазақ даласын отарлауды одан әрі тереңдету мақсатымен құрған әкімшілік-аумақтық округті басқарушының лауазымы.

Тәртібі

Алғашында хан-төрелердің тұқымы сайланған. Кейіннен хан тұқымдарының ықпалын әлсірету үшін “Аға сұлтандарды сайлау хақындағы” жаңа ережелер жасалып, айрықша қабілетімен танылған “қараларды” да сайлауға рұқсат берілді. Ресей үкіметінің “Сібір қазақтары туралы жарғысында” (1822) мынадай әкімшілік бөліктер белгіленді. 50-70 үй — бір әкімшілік ауыл, 10-12 ауыл — бір болыс, 15-20 болыс — бір округ. Аға сұлтанды болыс басқарушылары үш жылға сайлады. Алғашқы ашылған (1824) Қарқаралы округінің (бұрынғы Бөкейхан иелігі) аға сұлтаны , (бұрынғы Уәлихан иелігі) аға сұлтаны Ғұбайдолла (Абайділда) Уәлиханұлы болды. (Құсмұрын), Тезек төре (Ұлы жүз), (Атбасар), Бексұлтан Ағадайұлы (Аягөз), (Кіші жүз), (Қарқаралы), Мұса Шорманұлы (Баянауыл) т.б. белгілі Аға сұлтандар шықты.

Міндеті

Аға сұлтанның басты міндеттері: Ресей билігін жүзеге асыру, алым-салық жинату, сауда керуендерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, “бүлікшілерді” басу т.б. Үш жылдан кейін ақсүйек Аға сұлтанға Ресей армиясының майоры шені және дворяндық атақ берілді. Қарадан шыққандары кіші офицерлік хорунжий шенімен шектелді. (мысалы, Құнанбай Өскенбайұлы). Аға сұлтанның жылдық жалақысы 380 сом мөлшерінде белгіленді. Оларды халық дәстүрімен ақ киізге отырғызып көтерді. Бұл рәсім елдің әдетте арқа басы кеңіген, шаруасы түзелген тамыз айында жүзеге асырылды. Өздеріне қолайлы үміткерді өткізу үшін Аға сұлтан сайлауына орыс әкімшілігі ықпал жасап отырды. Отаршылдық билікті одан әрі күшейту мақсатындағы І Николай патшаның жаңа реформасына (19.5.1854) сай округ тарап, Аға сұлтан лауазымы жойылды. Аға сұлтан дар ұрпақтары 1867 — 68 жылдары реформа бойынша біршама жеңілдіктерге ие болды.

Қарқаралы Округі

№	ФИО	Басқару жылдары	руы
1		1824-1845	төре
2	Құсбек Тәукин	1845-1849	төре
3	Құнанбай Өскенбаев	1849-1852	тобықты
4		1852-1861	төре
5		1861-1862	төре
6		1862-1868	төре

Ақмола сыртқы округі

Қоңырқұлжа Құдаймендеұлы (1832- 1842), (1845-1849)

Шыңғыс Уәлиұлы Уәлиханов (1834 – 44)

Аякөз сыртқы округі

Алатау округі

Тезек Нұралин (Тезек төре)?

Атбасар сыртқы округі

1862-?
Көшек Жадаев

Баянауыл Сыртқы Округі

Шоң Едігеұлы (айдабол руынан, 1833 - 36)
Шорман Күшікұлы (қаржас, 1836 - 37),
Маман Абылаев (төре, 1837 - 38),
Бопы Тәтенұлы (төре, 1838 - 40),
Боштай Тұрсынбайұлы (айдабол, 1840 - 41),
Бердәлі Қазанғапұлы (бәсентиін, 1841 - 42),
Қазанғап Сатыбалдыұлы (1843 - 48),
Әли Көксалов (төре, 1848 - 51),
Ханқожа Тәтенұлы (төре, 1851 - 53),
Мұса Шорманұлы

Көкпекті округі

(1844 - 18?)

Қисық Тезеков (род Кенже – Мұрын)

Көкшетау сыртқы округі

Ғұбайдолла Уәлиханов – 1824, 1832-1838.
Жылғара Байтоқин – 1824-1826, 1838-1841.
Тоқтамыс би – 1826-1827.
Абылай Ғаббасов – 1829-1832.
Әбілқайыр Ғаббасов – 1841-1845.
Маңдай Тоқтамысов – 1845-1851.
Әбдіғафар Маңдаев – 1852-1854.
Пірәлі Ғаббасов – 1854-1857.
Мұса Жылғарин – 1858-1860, 1866-1868.
Шыңғыс Уәлиханов – 1860-1862, 1863-1866.

Шыңғыс Уәлиұлы Уәлиханов (1857 – 68)

Құспек Таукин – 1862-1863.

Құсмұрын округі

Шыңғыс Уәлиұлы Уәлиханов (1844 – 1853)
Есеней Естемесұлы (1853 – 1859)

Дереккөздер

Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
https://camonitor.kz/27994-kazahskiy-sultan-185-let-nazad-ukazal-mesto-buduschey-akmoly.html
https://zheruiyq.kz/2201/altynemelge-sajahat/ Мұрағатталған 22 қазанның 2020 жылы.
https://el.kz/news/archive/content-30795
http://stom.tilimen.org/h-a-b-a-r-sh-i-s-i-v-e-s-t-n-i-k-semipalatinskogo-gosudarstven.html?page=15 Мұрағатталған 22 маусымның 2019 жылы.
http://elib.nklibrary.kz/pdf/asyl-mura/zhylgara.pdf Мұрағатталған 9 желтоқсанның 2018 жылы.

https://cyberleninka.ru/article/v/istoriya-obrazovaniya-bayan-aulskogo-okruga-srednego-zhuza

[1] Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х

[2] Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3

[3] ttps://camonitor.kz/27994-kazahskiy-sultan-185-let-nazad-ukazal-mesto-buduschey-akmoly.html

[4] ttps://zheruiyq.kz/2201/altynemelge-sajahat/ Мұрағатталған 22 қазанның 2020 жылы.

[5] ttps://el.kz/news/archive/content-30795

[6] ttp://stom.tilimen.org/h-a-b-a-r-sh-i-s-i-v-e-s-t-n-i-k-semipalatinskogo-gosudarstven.html?page=15 Мұрағатталған 22 маусымның 2019 жылы.

[7] ttp://elib.nklibrary.kz/pdf/asyl-mura/zhylgara.pdf Мұрағатталған 9 желтоқсанның 2018 жылы.