Телжан Шонанов

Телжан Шонанұлы (1894, қазіргі Ақтөбе облысы, Ырғыз ауданы, №4 ауыл— 1938) — Алаш Орданың оқу комиссиясының мүшесі, тілтанушы-түркітанушы, доцент, қоғам қайраткері, ағартушы, ғалым-педагог, әдіскер, әдебиетші, тарихшы, аудармашы, қоғам қайраткері.

Өмірбаяны

Шөмекей руынан шыққан.

• 1908–1912 жылдары Ырғыздағы орыс-қазақ оқыған.
• 1912–1916 жылдары Орынбордағы қырғыз (қазақ) мұғалімдер институтында оқыған.
• 1916 жылы мұғалім болып істеді.
• 1921 жылы Ырғызда тұтқынға алынып, Орынбордағы ОГПУ бөлімінде тергелді.
• 1922 жылы түрмеден босатылады.
• 1922–1926 жылдары Орынборда Халық ағарту комиссариаты (ХАК) жанындағы Академиялық орталықта қызмет атқарды.
• 1926–1929 жылдары Қызылордада Қазақ Халық ағарту институтында оқытушы болып жұмыс істеді.
• 1929 жылы Алматыға көшіп келіп, Қазақ АКСР-і ХАК-да қызмет атқарды.
• 1934 жылға дейін ҚазПИ-де оқытушылықпен айналысады.
• 1935 жылы Абай атындағы педагогикалық институтын бітірген.
• 1935 жылдан бастап Қазақ мемлекеттік университетінде (қазіргі ҚазҰУ) қазақ тілінің доценті болып еңбек етті.
• Алматы қаласында 1937] ж. шілденің 20-ы тұтқындалып, 1938 ж. ақпанның 27-і Қазақ КСР Жоғарғы сотының Әскери колегиясымен ату жазасына кесілген.
• 1992 ж. қыркүйектің 18-і Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы қылмыс құрамы жоқтығынан ақталған.

Қоғамдық қызметі

• Орынборда оқыған кезінде қазақ жастарының мәдени ағарту бағытында құрылған “Игілік” ұйымын ұйымдастыруға белсене араласып, “Қазақ” газетіне халық ағарту мәселелері бойынша мақалалар жариялады.
• Шонановтың әлеумет істеріне белсене араласуы 1916 жылғы қазақ халқының Ұлт-азаттық көтерілісі кезінен басталады. Ол қарулы көтеріліске қарсы болған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов бастаған демократиялық зиялы азаматтарға қолдау білдірді.
• 1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін ұлттық автономия жолында күрес жүргізген Алаш қайраткерлерінің қатарында болды.
• 1917 жылы 5 – 13 желтоқсанда Орынборда өткен екінші жалпықазақ съезінде Алашорда үкіметі жанынан құрылған оқу комиссиясының құрамына (Байтұрсынов, Дулатов, М.Жұмабаев, Е.Омаровпен бірге) енгізілді.
• 1923 жылы 15 сәуірде “Қазақ өлкесін зерттеу қоғамына” мүше болып, латын әліпбиін енгізуді жақтаған зиялылар тобында болды. * 1924 жылы 12 – 18 маусымда өткізілген қазақ білімпаздарының тұңғыш съезіне* 1924 жылы Қазақ АКСР-і ғылым саласы қызметкерлерінің съезіне делегат болып қатысты.
• Қызылордада жүріп 1926–1928 жылдары “Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының” тарих-этнография секциясының төрағасы болды.
• 1926 жылы тамызда Бакуде өткізілген Бүкілодақтық түркологтар съезіне Байтұрсынов, Н.Төреқұлов, Е.Омаров, Б.Сүлеев, Ә.Байсейітовпен бірге Шонанов та қатысты. Съезден кейін латын әліпбиін насихаттайтын республикалық комитет құрамына енді. Сол кезеңде ол О.Жандосовпен бірге барлық латын комитеттері мен латыншыларға арнап ашық хат жариялады.

Ғылыми еңбектері

• Қазақ бастауыш мектебінің теоретикалық және практикалық негізін қалаушылардың бірі болды. Оның қаламынан емлеге, тіл дамытуға, қазақ тілін оқыту әдістемесіне қатысты көптеген еңбектер мен хрестоматиялар жарық көрді. Шонановтың әдістемеге қатысты еңбектеріне:
  • “Жаңалыққа жетекші”
  • “Диаграмдар, графиктер қандай болады” деген кітаптары
  • “Орыстарға қазақ тілін үйрету әдісі жайында”
  • “Ересектерді сауаттандыру әдісі”
  • “Дауыстап оқытудың әдісі” сияқты көптеген мақалалары жатады.
• Шонановтың қазақ әдебиеті саласындағы еңбектеріне
  • “Сәкеннің тілі”
  • “Халық ауыз әдебиеті”
  • “Евгений Онегиннің аудармасы”, т.б. сын-мақалалары жатады.
• Аударма ісі бойынша
  • А.Богдановтың “Курс политэкономий” атты кітабын қазақшаға аударып, орысша-қазақша термин сөздігін қоса берген.
  • Каминскийдің кітаптарын қазақшаға аударды.
  • Н.Крупскаяның кітаптарын қазақшаға аударды.
• 1926 жылы Байтұрсыновпен бірлесіп, мектеп оқушыларына арналған “Оқу құралын” (хрестоматия) құрастырды.
• 1926 жылы “Қазақ жер мәселелерінің тарихы” атты еңбегі жарық көрді. Онда қазақтарды қоныстандыру, отырықшыландыру, жер бөлу мәселелері айтылды.
• 1927 жылы М.Жолдыбаевпен бірге “Жаңа арна” оқулығын шығарды.
• 1934 жылға дейін ҚазПИ-де оқытушылықпен айналыса жүріп, мектепке арналған оқулықтар мен оқу бағдарламаларын жазды.
• 1929 жылы ол “Қазақстан жағрафиясы” атты кітап жазып, өлкетану жұмысына да белсене араласты. * Д.Снегинмен бірге “Уйгурская поэзия” жинағын (1934) ұйғыр тілінен орыс тіліне тәржімалады.

Ол жалпы 1923–1937 жылдар аралығында 32 оқулық, кітап, 72 мақала жазған.

Шығармашылығы

• Самоучитель казахского языка для русских (Словарь и грамматика) 1-бас. Орынбор, 1925.
• Қазақ жер мәселесінің тарихы 1926.
• Жаңалық 1928.
• Сауаттан 1929.
• Тіл дамыту 1930.
• Колхоз ауылы 1930.
• Қазақ тілінің оқу құралы 1933.
• Қазақ тілі. Грамматика мен емле - бастауыш мектептің 3-4 кластары үшін. Қызылорда, 1934.
• Шығыстан соққан жел 1934.
• Учебник казахского языка для взрослых. Қызылорда, 1935.
• Жер тағдыры – ел тағдыры, А., 1995.

Дереккөздер

1. “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
2. http://pps.kaznu.kz/ru/Main/FileShow2/73568/92/123/3124/%25D0%2590%25D0%25B1%25D0%25B8%25D0%25BA%25D0%25B5%25D0%25BD%25D0%25BE%25D0%25B2%25D0%25B0%2520%25D0%259A%25D1%2583%25D0%25BB%25D1%258C%25D0%25B6%25D0%25B0%25D0%25B7%25D0%25B8%25D1%2580%25D0%25B0%2520%25D0%2595%25D1%2581%25D1%2582%25D0%25B0%25D0%25B5%25D0%25B2%25D0%25BD%25D0%25B0/2019/2&ved=2ahUKEwi7iemFgqbnAhXMBBAIHUMBBRgQFjALegQIAxAB&usg=AOvVaw2KqM-7V8BEoTPx8g7R81e5&cshid=1580204955724(қолжетпейтін сілтеме)
3. Политические репрессии в Казахстане в 1937 – 1938 жж., А., 1998.