Әйел заты - адам баласының ортақ атауы.
Отбасындағы және жалпы қоғамдағы орнының өзіндік ерекшеліктерімен байланысты Әйел затының әлеуметтік жағдайы мен жасына, қандастық, некелік туыстыққа қатысты этикалық мәнді әлеуметтік қарым-қатынасты білдіретін ғұрыптық атаулар халық тілінде аса мол кездеседі: әже, ана, , , (қайын ене), қыз, абысын, , жеңге, , қарындас, , , балдыз, бөле, келін, келіншек, нағашы әже, нағашы aпa, нағашы жеңге, нағашы қарындас, жиен aпa, жиен қарындас, құдағи, өкіл шеше, өгей шеше, кіндік шеше, бойжеткен, қалыңдық, бәйбіше, тоқал, жар, жұбай, зайып, жесір, қатын, тамыр, , , , кейуана, т.б.
Отбасындағы әйел орны
Ұлттық салт-дәстүр, байланысты қазақ әйелі әдепті, мейірімді, қамқоршы болуы тиіс, күйеуін әр кез сыйлап, оған қарсы сөйлемеуі керек. Сондай-ақ, ол тек қана күйеуін емес, жалпы қайын жұртындағы адамдарға құрмет көрсетіп, қабақ шытпай, иіліп тұруы керек. Белгілі бір қауымның мүшесіне айналған әйел күйеуінің жақындарымен, яғни, қайын жұртына туысқандық жақын адам ретінде қоғамдық-әлеуметтік, экономикалық, күнделікті қатынаста қат-қабат байланыста болады және оның көшпелі ортада қалыптасқан ұстанымдары мен өзіндік этикалық нормаларын сақтауға міндеттеледі. Атап айтқанда: - күйеуінің әкесі; - күйеуінің шешесі, - күйеуінің ағасы (жақын ағалары); - күйеуінің әпкесі (жақын әпкелері); - күйеуінің інісі (жақын інілері); қайын сіңлі күйеуінің қарындасы (жақын қарындастары); абысын - қайын ағасы мен қайын інісінің әйелдері; жезде аға — күйеуі; күйеу - қайынсіңлісінің күйеуі сияқты күйеуінің етене жақын туысқандарымен бірге сол ауылға, әрісі сол төңіректегі қауымға келін болып саналады. Дәстүрлі ортада қалыптасқан моральдық-этикалық нормаларға сай келін жасы мен жолы үлкен көзі тірі туысқандарын ғана емес, дүниеден озған аталарының (кейде әжелерінің) атын атамауға тиіс, олардың атын тергеп, ат қояды. Қазақ әйелдері ертеде күйеулерінің атын тура айтпай мырза, отағасы, үлкен кісі деп атаған.
Әйелге қатысты қазақ ырымдары
Қазақтар ырым-тыйымға қатты мән берген және оған қатысты ғұрыптық наным-сенімдер ел арасында кеңінен орын алған. Мысалы, қазақ әйеліне қатысты төмендегідей ырымдарды кездестіруге болады. Қазақ халқы үш әйел тастаған еркекті жақтырмайды. Оның қолынан балаларына дәм татырмайды. Жамандығы бастарына келеді деп ырымдайды. Сондай-ақ, өлген ер адамның сүйегіне ерлер, әйел адамның сүйегіне әйелдер түседі. Өлген адамды жоқтап жылағанда, әйел адамдар шашын жайып жіберіп жыласа ішіндегі шері тарқайды деп сенеді. Әйел еш уақытта еріне қол жұмсамауы кeрек, күш көрсетіп, таяқ ала жүгірмейді және сес көрсетпеуі тиіс. Ұрысқанда тілдеп, бетке түкірмейді. Бұлай істеген әйелдің ақ некесі бұзылады, өзінен-өзі талақ болады деп есептейді. Жайшылықта ер кісілердің жүресінен отыруын жаман ырымға балайды. Бұл қаралы жағдайды, өлім-жітімді еске түсіреді. Қайғы үстіндегі ерлер, серігінен айырылған кісілер осылай қара тұтып отырады. Сондықтан ер адамдар құйрығын жерге басып отыруға тиіс. Ал әйел адамдардың жүрелеп отыруы - жақсы ырым. Әйелдердің биязы түрімен ибалы бейнеде жүрелеп отыруы ерлерге, үлкен кісілерге көрсеткен құрметі болып саналады. Қазақ танымында ер адам жүрелесе - ауылға қатер төнеді, әйелдер жүрелесе - ауылға ибалық орнайды деп біледі. Әйел еркектің алдында төсін ашып, жарқыратып отырмайды. Бұлай істесе, қадалады, тіл тиеді. Соның салдарынан төсі қарайып, омырауы іседі. Тас емшек болып, омырауынан сүт қашады. Сүт болмаған соң, құт та болмайды, құшағы суық, бауыры тас болады деп жориды. Сондықтан да бала емізгенде де бөгде адамға көрсетпей, етегін жауып отырып емізетін болған. Қазақ әйелдері өзінің басына салып жүрген жаулығын басқаларға бермейді. Олай етсе, басымдағы бақ басқаға көшеді деп ырымдайды. Сонымен қатар, әйел адам кешке, қараңғы түскеннен кейін сыртқа жалаңбас шықпайды, өйткені қараңғы түскен кезде жын-шайтандар әйел адамның шашына жабысып, үйге бірге келеді деп ырымдаған. Жерік болған әйел жерік асын жеуі керек. Жерігі қанбаған әйелдің баласы су ауыз болып туылады, ондай бала суайт болады деген ырым бар. Жаңа босанған әйел үйге кірген итке "шық!" демейді. Бұлай істесе әйелдің тісі түсіп қалады, бойынан қайраты кетеді деп біледі.
Дереккөздер
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
Туыстық қатынастар | |
Санат:Отбасы | |
Күйеу • Әйел • Әке • Ана • Ата • Әже • Бауыр • Қарындас • • Бала • Қыз • • • Аға • • • • • Кіндік шеше • |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Әjel zaty adam balasynyn ortak atauy Әjelder Otbasyndagy zhәne zhalpy kogamdagy ornynyn ozindik erekshelikterimen bajlanysty Әjel zatynyn әleumettik zhagdajy men zhasyna kandastyk nekelik tuystykka katysty etikalyk mәndi әleumettik karym katynasty bildiretin guryptyk ataular halyk tilinde asa mol kezdesedi әzhe ana kajyn ene kyz abysyn zhenge karyndas baldyz bole kelin kelinshek nagashy әzhe nagashy apa nagashy zhenge nagashy karyndas zhien apa zhien karyndas kudagi okil sheshe ogej sheshe kindik sheshe bojzhetken kalyndyk bәjbishe tokal zhar zhubaj zajyp zhesir katyn tamyr kejuana t b Әjel gumyryOtbasyndagy әjel ornyҰlttyk salt dәstүr bajlanysty kazak әjeli әdepti mejirimdi kamkorshy boluy tiis kүjeuin әr kez syjlap ogan karsy sojlemeui kerek Sondaj ak ol tek kana kүjeuin emes zhalpy kajyn zhurtyndagy adamdarga kurmet korsetip kabak shytpaj iilip turuy kerek Belgili bir kauymnyn mүshesine ajnalgan әjel kүjeuinin zhakyndarymen yagni kajyn zhurtyna tuyskandyk zhakyn adam retinde kogamdyk әleumettik ekonomikalyk kүndelikti katynasta kat kabat bajlanysta bolady zhәne onyn koshpeli ortada kalyptaskan ustanymdary men ozindik etikalyk normalaryn saktauga mindetteledi Atap ajtkanda kүjeuinin әkesi kүjeuinin sheshesi kүjeuinin agasy zhakyn agalary kүjeuinin әpkesi zhakyn әpkeleri kүjeuinin inisi zhakyn inileri kajyn sinli kүjeuinin karyndasy zhakyn karyndastary abysyn kajyn agasy men kajyn inisinin әjelderi zhezde aga kүjeui kүjeu kajynsinlisinin kүjeui siyakty kүjeuinin etene zhakyn tuyskandarymen birge sol auylga әrisi sol tonirektegi kauymga kelin bolyp sanalady Dәstүrli ortada kalyptaskan moraldyk etikalyk normalarga saj kelin zhasy men zholy үlken kozi tiri tuyskandaryn gana emes dүnieden ozgan atalarynyn kejde әzhelerinin atyn atamauga tiis olardyn atyn tergep at koyady Қazak әjelderi ertede kүjeulerinin atyn tura ajtpaj myrza otagasy үlken kisi dep atagan Әjelge katysty kazak yrymdaryҚazaktar yrym tyjymga katty mәn bergen zhәne ogan katysty guryptyk nanym senimder el arasynda keninen oryn algan Mysaly kazak әjeline katysty tomendegidej yrymdardy kezdestiruge bolady Қazak halky үsh әjel tastagan erkekti zhaktyrmajdy Onyn kolynan balalaryna dәm tatyrmajdy Zhamandygy bastaryna keledi dep yrymdajdy Sondaj ak olgen er adamnyn sүjegine erler әjel adamnyn sүjegine әjelder tүsedi Өlgen adamdy zhoktap zhylaganda әjel adamdar shashyn zhajyp zhiberip zhylasa ishindegi sheri tarkajdy dep senedi Әjel esh uakytta erine kol zhumsamauy kerek kүsh korsetip tayak ala zhүgirmejdi zhәne ses korsetpeui tiis Ұryskanda tildep betke tүkirmejdi Bulaj istegen әjeldin ak nekesi buzylady ozinen ozi talak bolady dep eseptejdi Zhajshylykta er kisilerdin zhүresinen otyruyn zhaman yrymga balajdy Bul karaly zhagdajdy olim zhitimdi eske tүsiredi Қajgy үstindegi erler seriginen ajyrylgan kisiler osylaj kara tutyp otyrady Sondyktan er adamdar kujrygyn zherge basyp otyruga tiis Al әjel adamdardyn zhүrelep otyruy zhaksy yrym Әjelderdin biyazy tүrimen ibaly bejnede zhүrelep otyruy erlerge үlken kisilerge korsetken kurmeti bolyp sanalady Қazak tanymynda er adam zhүrelese auylga kater tonedi әjelder zhүrelese auylga ibalyk ornajdy dep biledi Әjel erkektin aldynda tosin ashyp zharkyratyp otyrmajdy Bulaj istese kadalady til tiedi Sonyn saldarynan tosi karajyp omyrauy isedi Tas emshek bolyp omyrauynan sүt kashady Sүt bolmagan son kut ta bolmajdy kushagy suyk bauyry tas bolady dep zhoridy Sondyktan da bala emizgende de bogde adamga korsetpej etegin zhauyp otyryp emizetin bolgan Қazak әjelderi ozinin basyna salyp zhүrgen zhaulygyn baskalarga bermejdi Olaj etse basymdagy bak baskaga koshedi dep yrymdajdy Sonymen katar әjel adam keshke karangy tүskennen kejin syrtka zhalanbas shykpajdy ojtkeni karangy tүsken kezde zhyn shajtandar әjel adamnyn shashyna zhabysyp үjge birge keledi dep yrymdagan Zherik bolgan әjel zherik asyn zheui kerek Zherigi kanbagan әjeldin balasy su auyz bolyp tuylady ondaj bala suajt bolady degen yrym bar Zhana bosangan әjel үjge kirgen itke shyk demejdi Bulaj istese әjeldin tisi tүsip kalady bojynan kajraty ketedi dep biledi DerekkozderҚazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya Almaty DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2Tuystyk katynastarSanat OtbasyKүjeu Әjel Әke Ana Ata Әzhe Bauyr Қaryndas Bala Қyz Aga Kindik sheshe