Абысын

Абысын - қазақ этномәдениетіндегі туыстық атау. «Ағайын тату болса, ат көп, абысын тату болса, ас көп» дейді халық мақалы. Келтірілген мақалдағы және қазақ арасында жиі қолданылатын «абысын» сөзі бәрімізге де түсінікті. Алайда бүл сөздің алғашқы мағынасы түркі тілдерінде нені аңғартқандығы көбімізге беймәлім. «Абысын» тек қана әйелдер арасындағы ілік, жақындыққа арналған сөз екендігін еске ала отырып, төркінін тап басуға болады. В.В. Радлов сөздігінде:

«абы» қойбол тілінде біздегі «әйел» сөзінің орнына қолданылады (В. Рад. Опыт.... I, 1, 626). Ал Л.3. Будагов сөздігінде «абысын» тұлғасына жақын «епчи» сөзін ұшыратып, «әйел» мағынасын беретіндігін білеміз (Л. Буд. срав... II, 391). Мұндағы «е» дыбысының орнына «а», «п»-ның орнына қолданылған «б» және «ч»-ның «с» дыбысына сәйкестігі — түркі тілдеріне ортақ заңдылық екендігі ертеден мәлім (қараңыз: . Корневой чувашско-русский словарь, сравненный с языками и наречиями разных народов тюркского, финского и других племен. Казань, 1879, VII—VIII). Сондықтан да басқа түркі тіліндегі «епчи» сезінің қазақ тілі дыбыс заңдылығына сәйкес «абсы» болып айтылуы таңдандырмауы тиіс. «Абсы»-ның «абысын» тұлғасына дейін өзгеруін түсіндіріп жату да артық. Бұл жерде — қазақ тілінде қатар келген екі дауыссыз ортасына қысаң дауысты «ы» не «і» дыбыстарының бірі килігуін және соңғы «н» дыбысын есім тудыратын қосымша деп еске алсақ (мысалы: қос + ын, жи + ын т. б.), бұл сөздің төркіні түркі тілдерінің біріндегі әйел мағынасын беретін «абы» не «епчи» сөзінен екені күмән тудырмайды.

АБЫСЫН / АБЫСЫН-АЖЫН

Қазақы ортадағы ағайынды адамдардың әйелдерінің бір-біріне жақындық қарым-қатынасын білдіретін туыстық атау.

Абысындардың өз арасында қалыптасқан этикалық нормалары бар: Абысынның кішісі өзінен жасы мен жолы үлкен абысынын оның күйеуін, яғни қайынағасын сыйлағандай құрметтеп, ізет пен ілтипат көрсететін әдептілік дәстүрлі қазақ қоғамында жазылмаған ережелердің қатарында.

Абысындар өзара сыйластығы олардың етене жақын сырлас, мұңдас, кез кел¬ген мәселені ақылдасып, кеңесіп шешіп отыратын, ауыл- аймақтың бірлігін ұстап тұратын «фактор» іспетті болған. Сондықтан, ертеде жайлау, қыстауда бір-бірімен қанаттас, қоңсы-көрші болып қоныстанған қазақтар әлбетте туыстық принцип бойынша жүйеленген шаруашылықты жүргізу барысында тек мүдделес қана емес, туыстық қатынастар да белгілі дәрежеде рөл атқарған деуге болады .

Бір-бірінің өкпе-назын, кек тұтпайды, керісінше, тату болса ағайындардың да ауызбірлігі, ауыл, рудың да берекесі туыстық қарым-қатынасы нығая түседі.. Дәстүрлі ортада отбасылық, рулық, туыстық қарым- қатынастың нормаларының ішінде іргелі мәнге ие, әсіресе ағайынды, туыс, аталас адамдардың әйелдерінің тату болуына ерекше мән беріп қадағалап отырған. Демек бір ата деңгейінде, арысы жеті атаға дейінгі ұрпақаралық қатынасты реттеуде абысындар сыйластығы мен жеке қатынасында өзіндік рөлі болған . Бір атаның арасындағы татулық-бірлік, кез келген күрмеуі қиын мәселелерді шешуде абысындар мәмілегер, бітістіруші орнында жүріп кез келген мәселенің оңды, оңтайлы шешілуіне мұрындық бола білген. Осыған байланысты «Абысын тату болса ас көп, ағайын тату болса am көп» деген қауымның бірлігінің арқауында абысындардың міндеті үлкен екендігін меңзейді. Демек, абысындар этномәдени тағылымда сыйластық, татулық, бірлік, ынтымақтың белгісі саналған. Өзінен үлкен абысынына қазақ келіндері шешей деп те атаған.

Дереккөздер

1. Бес жүз бес сөз.— Алматы: Рауан, 1994 жыл. ISBN 5-625-02459-6
2. Кустанаев X. Этнографические очерки киргиз Перовского и Казалинского уездов. Ташкент. 1894
3. Ерназаров Ж.Т. Семейная обрядность казахов: символ и ритуал. Алматы. 2003
4. Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алматы: Атамұра. 2010
5. Арғынбаев Л. Қазақ халқындағы семья мен неке (тарихи-этнографиялык шолу). Алматы: Ғылым. 1973