Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қияқөлеңдер тұқымдасы немесе Қияқ гүлділер тұқымдасы (лат. Cyperаceae) - дара жарнақтылар класына жататын, көп жылдық тамыр сабақты өсімдіктер.
| Қияқөлеңдер тұқымдасы | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Cyperus esculentus | ||||||||||||||||
|
Ботаникалық сипаты
Қияқ гүлділер – көпжылдық шөптесін, сирек ұзын немесе қысқа тамырсабақты біржылдық өсімдіктер. Сабағы үш қырлы, сирек – цилиндрлі, іші паренхималы ұлпаға толы болады, буын және буынаралықтары нашар жетілген. Жапырақтары сабағының үш жағында да өседі, пішіні жіңішке ланцет тәрізді болып, шеттері төмен қарай иілген болып келеді. Тілшесі болмайды, кейбір түрлерінде қабыршақ түрінде кездеседі. Бұтақтануы бүйірлі-түптенеді. Бүйірлі горизонталь өркендерінен тамырсабақтары қалыптасады.
Гүлшоғыры – жай масақ немесе күрделі, көптеген гүлдерден тұрады, сирек масағында бір гүлі болады. Жай және күрделі масақтары сыпыртқы, шатырша, жұмыргүл гүл шоғырына топтанады.
Гүлдері ұсақ, түссіз. Гүл серігі болмайды, олардың орнына үлпектері немесе түктері болады. Андроцейі бір шеңберлі, үш аталықтан тұрады. Гинецейі екі немесе үш жеміс жапырақшасынан тұрады. Үстіңгі жатын, бір ұялы, бір тұқым бүрі болады. Аналық мойнында екі немесе үш жіп тәрізді ұзын аналық мрйны болады.
Гүлдері қос жынысты немесе дара жынысты болып келеді. Дара жынысты түрлерінде (қияқөлеңде) көбіне бір үйлі болады да, сирек екі үйлі болады. Бір үйлі түрлерінде гүл шоғырлары қос жынысты себебі гүл шоғрының бір бөлігінде аналық гүлдер, екінші бөлігінде аталық гүлдер өседі. Қияқөлеңнің аналық гүлдерінде гүл қабыршақтарынан басқа гүл қапшықтары болады, олар екі гүл жапырақтарының бірігіп өсуінен түзіледі. Бұлардың жемістері осы қапшықтың ішінде болады. Қияқгүлділер тұқымдас өсімдіктердің жемісі – үшбұрышты, шар тәрізді немесе қабысқан жаңғақ. Тұқымы эндоспермді, ұрықты қоршап жатады.
Мысал ретінде қынапты ұлпабасты – лат. Eriophorum vaginatum (орыс. пушица влагалищная) алып қарастырамыз. Көп жылдық шөптесін өсімдік. Сабағының биіктігі 30-100см, көп, тік, аз үшқырлы, түбінде қынапты қоңыр түсті жіңішке жапырақтары өсіп тұрады. Сабақ жапырақтары екі-үш, олар редукцияланған ұлпа түрінде болады.
Гүлшоғыры – масақ, жеміс пайда болғанда шар пішінді болады. Гүлдері ақ ұлпа түрінде өседі. Аталығы үшеу, ұзын тозаңқабы болады. Аналығы біреу, бір ұялы, үстіңгі жатын, аналығының мойны ұзын, аналық аузы жіп тәрізді келеді. Гүл формуласы: *P3+3 немесе P0 A3-0 G(3)-(2)
- Биіктігі 1,5-4 м.
- Сабағы 3 қырлы, кей түрлері жұмыр сабақты.
- Жапырақтары қынапты, жіңішке таспа пішінді, көбінесе сабақтың түбінен дамиды Жапырақтары өркенге кезектесіп орналасады. Жапырақ жиектеріндегі тіс тәрізді иректері төмен қарай бағытталғандықтан пышақтың жүзіндей өткір болады.
- Гүлдері әр түрлі, негізінен, гүлшоғырына жиналған, бірақ араларында сыпыртқы, шатырша, шашақ, шоғырбас тәрізді гүлшоғырлары да кездеседі. Гүлшоғырларынан таралған бұтақтары түрін өзгерткен жабын жапырақтарының қолтығынан шығады.
- Гүлдері ұсақ, қос жынысты кейде дара жынысты. Жатыны бір ұялы, аузы 2-3 тілімді. Маусым-қыркүйек айларында гүлдеп, жемістенеді.
- Жемісі - 3 қырлы, шар тәрізді, өздігінен ашылмайтын жаңғақша.
- Майда тұқымдарының эндоспермінде крахмал мен май көп болады.
- Қияқөлеңдер тұқымдасы негізінен шымтезек (торф) түзетін өсімдіктер.
Өсетін жері мен таралуы
Қияқөлеңдер тұқымдасының жер бетінде кең тараған 120 туысы, 4 мыңнан астам түрлері бар. Негізінен қоңыржай белдеуде өседі. Қазақстанда 17 туысы, 160 астам түрі кездеседі.
Тұқымдас тармақтары
Дереккөздер
- Қазақстан табиғаты:Энциклопедия / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы:" Қазақ энциклопедиясы" ЖШС, 2011. Т.З. - 304 бет. ISBN 9965-893-64-0 (Т.З.), ISBN 9965-893-19-5
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қiyakolender tukymdasy nemese Қiyak gүldiler tukymdasy lat Cyperaceae dara zharnaktylar klasyna zhatatyn kop zhyldyk tamyr sabakty osimdikter Қiyakolender tukymdasyCyperus esculentusӘlemi EukariottarDүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Dara zharnaktylarSaby PoalesTukymdasy Қiyakolender tukymdasy Cyperaceae 1789Kishi tukymdasy Cyperoideae MapanioideaeTegi Қiyakolen tuysy Keltebas tuysy Өlenshop tuysy Ұlpabas tuysy Қujyk tuysyBotanikalyk sipatyҚiyak gүldiler kopzhyldyk shoptesin sirek uzyn nemese kyska tamyrsabakty birzhyldyk osimdikter Sabagy үsh kyrly sirek cilindrli ishi parenhimaly ulpaga toly bolady buyn zhәne buynaralyktary nashar zhetilgen Zhapyraktary sabagynyn үsh zhagynda da osedi pishini zhinishke lancet tәrizdi bolyp shetteri tomen karaj iilgen bolyp keledi Tilshesi bolmajdy kejbir tүrlerinde kabyrshak tүrinde kezdesedi Butaktanuy bүjirli tүptenedi Bүjirli gorizontal orkenderinen tamyrsabaktary kalyptasady Gүlshogyry zhaj masak nemese kүrdeli koptegen gүlderden turady sirek masagynda bir gүli bolady Zhaj zhәne kүrdeli masaktary sypyrtky shatyrsha zhumyrgүl gүl shogyryna toptanady Gүlderi usak tүssiz Gүl serigi bolmajdy olardyn ornyna үlpekteri nemese tүkteri bolady Androceji bir shenberli үsh atalyktan turady Gineceji eki nemese үsh zhemis zhapyrakshasynan turady Үstingi zhatyn bir uyaly bir tukym bүri bolady Analyk mojnynda eki nemese үsh zhip tәrizdi uzyn analyk mrjny bolady Gүlderi kos zhynysty nemese dara zhynysty bolyp keledi Dara zhynysty tүrlerinde kiyakolende kobine bir үjli bolady da sirek eki үjli bolady Bir үjli tүrlerinde gүl shogyrlary kos zhynysty sebebi gүl shogrynyn bir boliginde analyk gүlder ekinshi boliginde atalyk gүlder osedi Қiyakolennin analyk gүlderinde gүl kabyrshaktarynan baska gүl kapshyktary bolady olar eki gүl zhapyraktarynyn birigip osuinen tүziledi Bulardyn zhemisteri osy kapshyktyn ishinde bolady Қiyakgүldiler tukymdas osimdikterdin zhemisi үshburyshty shar tәrizdi nemese kabyskan zhangak Tukymy endospermdi urykty korshap zhatady Mysal retinde kynapty ulpabasty lat Eriophorum vaginatum orys pushica vlagalishnaya alyp karastyramyz Kop zhyldyk shoptesin osimdik Sabagynyn biiktigi 30 100sm kop tik az үshkyrly tүbinde kynapty konyr tүsti zhinishke zhapyraktary osip turady Sabak zhapyraktary eki үsh olar redukciyalangan ulpa tүrinde bolady Gүlshogyry masak zhemis pajda bolganda shar pishindi bolady Gүlderi ak ulpa tүrinde osedi Atalygy үsheu uzyn tozankaby bolady Analygy bireu bir uyaly үstingi zhatyn analygynyn mojny uzyn analyk auzy zhip tәrizdi keledi Gүl formulasy P3 3 nemese P0 A3 0 G 3 2 Biiktigi 1 5 4 m Sabagy 3 kyrly kej tүrleri zhumyr sabakty Zhapyraktary kynapty zhinishke taspa pishindi kobinese sabaktyn tүbinen damidy Zhapyraktary orkenge kezektesip ornalasady Zhapyrak zhiekterindegi tis tәrizdi irekteri tomen karaj bagyttalgandyktan pyshaktyn zhүzindej otkir bolady Gүlderi әr tүrli negizinen gүlshogyryna zhinalgan birak aralarynda sypyrtky shatyrsha shashak shogyrbas tәrizdi gүlshogyrlary da kezdesedi Gүlshogyrlarynan taralgan butaktary tүrin ozgertken zhabyn zhapyraktarynyn koltygynan shygady Gүlderi usak kos zhynysty kejde dara zhynysty Zhatyny bir uyaly auzy 2 3 tilimdi Mausym kyrkүjek ajlarynda gүldep zhemistenedi Zhemisi 3 kyrly shar tәrizdi ozdiginen ashylmajtyn zhangaksha Majda tukymdarynyn endosperminde krahmal men maj kop bolady Қiyakolender tukymdasy negizinen shymtezek torf tүzetin osimdikter Өsetin zheri men taraluyҚiyakolender tukymdasynyn zher betinde ken taragan 120 tuysy 4 mynnan astam tүrleri bar Negizinen konyrzhaj beldeude osedi Қazakstanda 17 tuysy 160 astam tүri kezdesedi Tukymdas tarmaktary Broad leaved cotton grass Carex SerotinaDerekkozderҚazakstan tabigaty Enciklopediya Bas red B Ө Zhakyp Almaty Қazak enciklopediyasy ZhShS 2011 T Z 304 bet ISBN 9965 893 64 0 T Z ISBN 9965 893 19 5