Қарақалпақстан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы (бастапқыда Қарақалпақ Автономиялы Социалистік Кеңестік Республикасы) — 1932–1936-шы жылдары РКФСР құрамында, 1936–1990-шы жылдары Өзбек КСР құрамында болған КСРО-дағы автономиялық республика, 1990–1992-ші жылдары КСРО-ның құрамында болды. 1992-ші жылы Қарақалпақстан Республикасы болып өзгертілді. Астанасы – Нүкіс қаласы.
Қарақалпақстан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы қарақ. Қарақалпақстан АССР өзб. Қорақалпоғистон АССР | |||||||||
| |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
Астанасы | Төрткөл (1933 дейін) Нүкіс | ||||||||
Кіреді | РКФСР→ Өзбек КСР | ||||||||
Аумағы | 165 000 км² | ||||||||
← Қарақалпақ автономиялы облысы Қарақалпақстан → |
Табиғаты
Қарақалпақстан Қызылқұмның солтүстік-батыс бөлігінде Үстірттің оңтүстік-шығыс жағы мен Амударияның сағасын ала жайласқан. Арал теңізінің оңтүстік бөлігі Қарақалпал территориясында. Жері негізінен жазық; тек оңтүстік-шығыс жағы ғана дөңестеу, Амударияның сағасы батпақты, көлді, тоғайлы-бұталы келеді. Пайдалы қазындылары: ас және глаубер тұздары, құрылыс материалдары.
Тарихы
Қарақалпақ жерін адам баласы неолит дәуірінде (б.з.б. 4 мың жылдықтың аяғы – 2 мың жылдықтың басы) мекендей бастаған. Б.з.б. 2-мың жылдықтың аяғында мұнда суармалы егіншілік пайда болады. Қой Қырылған Қала діни құрылыстарын қазғанда Өзбекстан жеріндегі ең ертедегі жазба ескерткіштер табылды (б.з.б. IV ғ.). Топырақ Қала сарайы (III ғ. – IV ғасырдың басы) – кейінгі антика дәуірінің үздік ескерткіші. Қарақалпақ халқының этногенезі Сырдарияның сағасы мен Арал жағалауы даласын мекендеген тайпаларға тығыз байланысты. Қарақалпақтардың көпшілігі XVII ғасырда және XVIII ғасырдың орта кезінде Сырдарияның ортаңғы ағысы мен сағасындағы алапты мекендеген. Олар жартылай көшпелі болған, мал шаруашылығын, егіншілікті, балық аулауды кәсіп еткен. Елдің билігі ру басы феодалдардың, ислам діні басшыларының қолында болды. Қарақалпақтар қазақтың Кіші жүз хандарына тәуелді болды. Көрші тайпалардың тынымсыз шабуылына ұшыраған қарақалпақтар 1742 ж. Орынбор мен Петербургке өз өкілдерін жіберіп, Орыс мемлекетінің қарамағына кіруді өтінді. Орыс үкіметі олардың тілегін қабыл алды. Сол үшін 1743 ж. қазақ ханы Әбілхайыр қарақалпаққа жорық жасады. Осының нәтижесінде қарақалпақтардың көпшілігі XVIII ғасырдың II-жартысына таман Сырдарияны тастап, оның батыс атырауына құятын Жаңа дария бойына қарай ойысты. XVIII ғасырдың аяғында Хиуа хандарының жорықтары күшейді. Олар 1811 ж. Қарақалпақтарды жаулап алып, Амударияның сағасына көшірумен тынды. Қарақалпақтар аз уақыттың ішінде Хиуа хандығында бірнеше егіншілік аудандарын жасады.
Денсаулық сақтау ісі
1913 ж. 21 төсектік 2 аурухана, 3 фельдшерлік пункт, 3 дәрігер, 3 фельдшер болған. Олар негізінен әскери бөлімшелерді қамтыды. 1972 ж. республикада 7, 6 мың төсектік (1000 адамға 10 төсек) 96 аурухана, 138 амбулатория мен поликлинника, 67 әйелдер және балалар консультациясы, 351 фельдшерлік пункт болды. 1,2 мың дәрігер (607 адамға 1 дәрігер), 5 мың орта білімді медициналық қызметкерлері жұмыс істеді. Республикада безгекке қарсы жүргізілген шаралар нәтижесінде бұл ауру толығымен дерлік жойылған. Өкпе ауруы туберкулезін емдейтін 4 санаторий және Арал теңізі жағасында (Мойнақ қаласында) демалыс үйі бар.
Халық ағарту және мәдени ағарту мекемелері
1914/15 оқу жылында Қарақалпақтарда 200 оқушысы бар 4 жалпы білім беретін мектеп болды. 1971/72 оқу жылында 729 жалпы білім беретін мектептерде 200 мыңнан астам оқушысы, 16 арнаулы оқу орындары 10 мыңға жуық оқушысы, Нүкістегі педагогика институтында 5 мыңнан астам студент оқыды. 1971 ж, мектепке дейінгі мекемелерде 15 мыңдай балалар тәрбиеленді. 1972 ж. 1 қаңтарда Қарақалпақтарда 405 кітапхана (2 млн данаға жуық кітап, журналдар), 236 клубтық мекемелер мен 279 киноқондырғы, Тарих-өлкетану және өнер музейі болды.
Баспасөзі, радиохабары, телевизиясы
Қарақалпақта 16 газет, 4 журнал басылымдары шығады (1971). Республика газеттері: қарақалпақ тілінде «Совет Қарақалпақстаны» (1924 жылдан), «Жас Ленинші» (1931 жылдан), «Жеткіншек» (1932 жылдан), орыс тілінде «Советская Каракалпакия» (1919 жылдан). Әдеби-көркем және қоғамдық-саяси журналы - «Эмудэрья» (1932 жылдан). Республика радиохабары мен телевизиясы хабарды қарақалпақ, өзбек, түрікмен және орыс тілдерінде 2 радио және телепрограммалар бойынша жүргізеді. Мәскеу, Ташкент телепрограммалары қабылдайды. Телеорталық – Нүкіс қаласында.
Архитектурасы мен бейнелеу өнері
Қарақалпақстан өнерінің ежелгі ескерткіштері (Қабатқала қазбасынан шыққан қыш ыдыстардың қалдықтары) б.з.б. 4 ғасырға саяды. Қарақалпақстанның Жаңадария өзені бойына қоныстану дәуірінен (18 ғасырдың 2-жартысы) көптеген суландыру жүйелерінің (плотиналар, тоғандар), құлаған үйлердің қалдықтары сақталған. Қарақалпақстанның негізгі тұрғын-жайы – киіз үй мен кесектен салынған баспаналар болған. Қарақалпақстан жерінде эллинистік Хорезм ескерткіштері: Топырақ қала, Гяур қала және т.б. кездеседі. Қазіргі кезде Нүкіс, Бируни секіді қалалар мен көптеген қ.т. поселкелер өсіп келеді. Қарақалпақстанда ағаш өңдеу, үй жиһаздарын шұғамен, піл сүйегімен әшекейлеу, кілем, мата тоқу, кесте тігу істері ежелден дамыған. Қарақалпақстанда қол өнері мен зергерлік өнері жақсы өркендеген. 1930 жылдан қондырғылы кескіндеме дамуда. Мүсіншілер: Ж.Құттымұратов, Д.Төрениязов; кескіндемешілері: Ж.Беканов, Б.Серекеев, А.Құрбанбаев; график-суретшілері: К.Бердімұратов, К.Нәжімов; театр суретшілері: Б.Д.Каменев, К.Сайыпов.
Дереккөздер
- Очерки истории Каракалпакской АССР, т.1-2, Таш., 1964
- Народное хозяйство Каракалпакской АССР. Статистический сб., Нукус, 1967
- Нурмухамедов М., Краткий очерк истории каракалпакской советской литературы, Таш., 1959
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қarakalpakstan Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasy bastapkyda Қarakalpak Avtonomiyaly Socialistik Kenestik Respublikasy 1932 1936 shy zhyldary RKFSR kuramynda 1936 1990 shy zhyldary Өzbek KSR kuramynda bolgan KSRO dagy avtonomiyalyk respublika 1990 1992 shi zhyldary KSRO nyn kuramynda boldy 1992 shi zhyly Қarakalpakstan Respublikasy bolyp ozgertildi Astanasy Nүkis kalasy Қarakalpakstan Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasy karak Қarakalpakstan ASSR ozb Қorakalpogiston ASSR20 nauryz 1932 zhyly 9 kantar 1992 zhylybajrak EltanbasyAstanasy Tortkol 1933 dejin NүkisKiredi RKFSR Өzbek KSRAumagy 165 000 km Қarakalpak avtonomiyaly oblysy Қarakalpakstan TabigatyҚarakalpakstan Қyzylkumnyn soltүstik batys boliginde Үstirttin ontүstik shygys zhagy men Amudariyanyn sagasyn ala zhajlaskan Aral tenizinin ontүstik boligi Қarakalpal territoriyasynda Zheri negizinen zhazyk tek ontүstik shygys zhagy gana donesteu Amudariyanyn sagasy batpakty koldi togajly butaly keledi Pajdaly kazyndylary as zhәne glauber tuzdary kurylys materialdary TarihyҚarakalpak zherin adam balasy neolit dәuirinde b z b 4 myn zhyldyktyn ayagy 2 myn zhyldyktyn basy mekendej bastagan B z b 2 myn zhyldyktyn ayagynda munda suarmaly eginshilik pajda bolady Қoj Қyrylgan Қala dini kurylystaryn kazganda Өzbekstan zherindegi en ertedegi zhazba eskertkishter tabyldy b z b IV g Topyrak Қala sarajy III g IV gasyrdyn basy kejingi antika dәuirinin үzdik eskertkishi Қarakalpak halkynyn etnogenezi Syrdariyanyn sagasy men Aral zhagalauy dalasyn mekendegen tajpalarga tygyz bajlanysty Қarakalpaktardyn kopshiligi XVII gasyrda zhәne XVIII gasyrdyn orta kezinde Syrdariyanyn ortangy agysy men sagasyndagy alapty mekendegen Olar zhartylaj koshpeli bolgan mal sharuashylygyn eginshilikti balyk aulaudy kәsip etken Eldin biligi ru basy feodaldardyn islam dini basshylarynyn kolynda boldy Қarakalpaktar kazaktyn Kishi zhүz handaryna tәueldi boldy Korshi tajpalardyn tynymsyz shabuylyna ushyragan karakalpaktar 1742 zh Orynbor men Peterburgke oz okilderin zhiberip Orys memleketinin karamagyna kirudi otindi Orys үkimeti olardyn tilegin kabyl aldy Sol үshin 1743 zh kazak hany Әbilhajyr karakalpakka zhoryk zhasady Osynyn nәtizhesinde karakalpaktardyn kopshiligi XVIII gasyrdyn II zhartysyna taman Syrdariyany tastap onyn batys atyrauyna kuyatyn Zhana dariya bojyna karaj ojysty XVIII gasyrdyn ayagynda Hiua handarynyn zhoryktary kүshejdi Olar 1811 zh Қarakalpaktardy zhaulap alyp Amudariyanyn sagasyna koshirumen tyndy Қarakalpaktar az uakyttyn ishinde Hiua handygynda birneshe eginshilik audandaryn zhasady Densaulyk saktau isi1913 zh 21 tosektik 2 auruhana 3 feldsherlik punkt 3 dәriger 3 feldsher bolgan Olar negizinen әskeri bolimshelerdi kamtydy 1972 zh respublikada 7 6 myn tosektik 1000 adamga 10 tosek 96 auruhana 138 ambulatoriya men poliklinnika 67 әjelder zhәne balalar konsultaciyasy 351 feldsherlik punkt boldy 1 2 myn dәriger 607 adamga 1 dәriger 5 myn orta bilimdi medicinalyk kyzmetkerleri zhumys istedi Respublikada bezgekke karsy zhүrgizilgen sharalar nәtizhesinde bul auru tolygymen derlik zhojylgan Өkpe auruy tuberkulezin emdejtin 4 sanatorij zhәne Aral tenizi zhagasynda Mojnak kalasynda demalys үji bar Halyk agartu zhәne mәdeni agartu mekemeleri1914 15 oku zhylynda Қarakalpaktarda 200 okushysy bar 4 zhalpy bilim beretin mektep boldy 1971 72 oku zhylynda 729 zhalpy bilim beretin mektepterde 200 mynnan astam okushysy 16 arnauly oku oryndary 10 mynga zhuyk okushysy Nүkistegi pedagogika institutynda 5 mynnan astam student okydy 1971 zh mektepke dejingi mekemelerde 15 myndaj balalar tәrbielendi 1972 zh 1 kantarda Қarakalpaktarda 405 kitaphana 2 mln danaga zhuyk kitap zhurnaldar 236 klubtyk mekemeler men 279 kinokondyrgy Tarih olketanu zhәne oner muzeji boldy Baspasozi radiohabary televiziyasyҚarakalpakta 16 gazet 4 zhurnal basylymdary shygady 1971 Respublika gazetteri karakalpak tilinde Sovet Қarakalpakstany 1924 zhyldan Zhas Leninshi 1931 zhyldan Zhetkinshek 1932 zhyldan orys tilinde Sovetskaya Karakalpakiya 1919 zhyldan Әdebi korkem zhәne kogamdyk sayasi zhurnaly Emuderya 1932 zhyldan Respublika radiohabary men televiziyasy habardy karakalpak ozbek tүrikmen zhәne orys tilderinde 2 radio zhәne teleprogrammalar bojynsha zhүrgizedi Mәskeu Tashkent teleprogrammalary kabyldajdy Teleortalyk Nүkis kalasynda Arhitekturasy men bejneleu oneriҚarakalpakstan onerinin ezhelgi eskertkishteri Қabatkala kazbasynan shykkan kysh ydystardyn kaldyktary b z b 4 gasyrga sayady Қarakalpakstannyn Zhanadariya ozeni bojyna konystanu dәuirinen 18 gasyrdyn 2 zhartysy koptegen sulandyru zhүjelerinin plotinalar togandar kulagan үjlerdin kaldyktary saktalgan Қarakalpakstannyn negizgi turgyn zhajy kiiz үj men kesekten salyngan baspanalar bolgan Қarakalpakstan zherinde ellinistik Horezm eskertkishteri Topyrak kala Gyaur kala zhәne t b kezdesedi Қazirgi kezde Nүkis Biruni sekidi kalalar men koptegen k t poselkeler osip keledi Қarakalpakstanda agash ondeu үj zhiһazdaryn shugamen pil sүjegimen әshekejleu kilem mata toku keste tigu isteri ezhelden damygan Қarakalpakstanda kol oneri men zergerlik oneri zhaksy orkendegen 1930 zhyldan kondyrgyly keskindeme damuda Mүsinshiler Zh Қuttymuratov D Toreniyazov keskindemeshileri Zh Bekanov B Serekeev A Қurbanbaev grafik suretshileri K Berdimuratov K Nәzhimov teatr suretshileri B D Kamenev K Sajypov DerekkozderOcherki istorii Karakalpakskoj ASSR t 1 2 Tash 1964 Narodnoe hozyajstvo Karakalpakskoj ASSR Statisticheskij sb Nukus 1967 Nurmuhamedov M Kratkij ocherk istorii karakalpakskoj sovetskoj literatury Tash 1959