Қазақстанның мемлекеттік құрылымы

Қазақстан Республикасы — президенттік басқару формасы бар демократиялық, құқықтық, унитарлы, зайырлы мемлекет.

Алғашқы конституция 1993 жылы қаңтарда қабылданды. 1995 жылы тамыз айында жаңа конституция қабылданды; 1998 жылы, 2007 жылы, 2011 жылы, 2019 жылы және 2022 жылы түзетулер енгізілді. Жаңа конституция бойынша Қазақстан — демократиялық құқықтық унитарлы мемлекет, оның тәуелсіз үш билік тармағы бар: атқарушы, заң шығарушы жән сот биліктері. Атқарушы билікті президент басқарады, ол 40 жастан асқан, Республика аумағында соңғы 15 жыл тұрған және мемлекеттік тілде (қазақ тілінде) еркін сөйлей алатын азаматтыры арасынан 7 жылға сайланады. Заң шығарушы билікті қос палаталы парламент атқарады (Сенат - 50 депутат және Мәжіліс - 98 депутат). Сот билігін Конституциялық сот пен жергілікті соттар жүйесі атқарады; сот төрелері қызметіне Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Конституциялық заңдарға сәйкес тағайындалады және тұрақыты түрде толық өкілетілікке ие болады.

Мемлекеттік билік органдары

Президент

Толық мақаласы: Қазақстан президенті

Президент — мемлекет басшысы, оның ең жоғарғы лауазымы, елдің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын белгілейді, барлық билік органдарының келісімді қызмет атқаруын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар президент Қазақстан Қарулы күштерінің жоғарғы қолбасшысы болып табылады.

Ол 18 жастан асқан азаматтардың жалпы және құпия дауыс беруі арқылы 5 жылдық мерзімге сайланады.

Президенттің өкілеттілігі:

• жоғарғы бас қолбасшы болып табылады;
• президенттің бұйрықтары мен қаулылары заңды күшке ие;
• парламентті таратуға құқылы;
• референдумдар мен парламентке сайлауды бекітеді және парламент сессияларын шақырады;
• парламент қаьбылдаған заңдарға қол қояды және оларды қайта талқылауға жібере алады;
• парламент келісімімен премьер-министрді және премьер-министрдің ұсынысы бойынша үкімет мүшелерін тағайындайды;
• парламент келісімімен Ұлттық банктің төрағасын, бас прокурорды, Ұлттық қауіпсіздік комитеттінің төрағасын қызметтеріне тағайындайды;
• дипломатиялық өкілдіктердің басшыларын, жоғарғы әскери басшыларды және Есептік комитет мүшелерін тағайындайды;
• үкімет пен жергілікті билік органдарының қаулыларының күшін жоя аладым;
• мемлекеттік бағдарламаларды бекітеді;
• халықаралық келіссөздерді жүргізеді және келісімшарттарға қол қояды;
• төтенше және әскери жағдайды енгізеді.

Президент мемлекетке опасыздық жасағаны үшін парламенттің қос палатасы отырысының шешімімен орнынан алынып тасталынады.

Қазақстан президенті қызметі 1990 жылы 24 сәуірде тағайындалды, осы кезден бері бұл қызметте Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі сайлаған Нұрсұлтан Назарбаев отыр. Осыдан кейін Нұрсұлтан Назарбаев 1991 жылы алғашқы жалпы халықтық президент сайлауы нәтижесінде президент болып сайланды, ал 1995 жылғы референдум бойынша оның президенттік өкілеттігі тағы ұзартылды. Кейін ол 1999 жылғы кезектен тыс және 2005 жылғы кезекті президенттік сайлаулар нәтижесінда тағы да президент болып сайланды.

2019 жылғы 20 наурызда Қазақстан Республикасының Президенті ретінде Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев ант қабылдады.

Атқарушы билік

Үкімет

Атқарушы билікті Қазақстан Республикасының Үкіметі атқарады. Оның басында парламенттің келісімімен президент тағайындайтын премьер-министр тұрады. Ол атқарушы органдар жүйесін басқарады және олардың қызмет атқаруын қамтамасыз етеді. 2024 жылдың 6 ақпанынан бастап Қазақстан Республикасының премьер-министрі қызметін Олжас Бектенов атқарады.

Заң шығарушы билік

Ең жоғарғы заң шығарушы орган — парламент, ол екі палатадан тұрады — Сенат пен Мәжіліс. Сенаттың қызмет ету мерзімі – 6 жыл, олардың жиырмасы әр 3 жыл сайын қайта сайланып тұрады. Сенаттың 50 мүшесінің 40 мүшесін 17 облыс пен 3 республикалық маңызы бар қаланың мәслихаттары сайлайды. Қалған 10 депутатты президент тағайындайды, олардың жартысын Қазақстан халқы ассамблеясы ұсынады. Мәжілістің 98 депутатының 69-ы партиялық тізім бойынша, қалған 29-ы бірмандатты аумақ бойынша жалпы сайлау нәтижесінде 5 жыл мерзімге сайланады. Парламент президенттің ұсынысымен конституцияға өзгерістер енгізеді, бюджетті, үкіметтің бағдарламалары мен есептемелерін бекітеді (сенбеушілік вотумын енгізу үшін әрбір палатадан берілген дауыстың үштен екісін жинау керек), заңдарды қабылдайды (берілген дауыстың үштен екісін жинаған кезде президент ветосынан асып өте алады), соғыс пен бітімгершілік сұрақтарын шешеді, референдумдарды енгізеді, халықаралық келісімдерді ратификациялайды және т.с.с. Сонымен қатар Сенат президенттің ұсынысымен Жоғарғы сотты белгілейді, президент тағайындаған бас прокурорды және Ұлттық Қауіпсіздік комитетінің төрағасын бекітеді, жергілікті үкіметтік органдарды таратады.

Сот билігі

Сот билігінің жоғарғы органы болып Жоғарғы Сот пен Конституциялық Сот болып табылады. Қазақстанда Жоғарғы сот пен жергілікті (облыстық, аудандық, қалалық) соттар қызмет етеді. Сот төрелерін Жоғарғы соттың төрағасының келісімімен президент тағайындайды (облыстық және жергілікті соттарда — өкілетті органның ұсынысы бойынша). Барлық соттардың қаржылық қамтамасыз етілуі республикалық бюджет есебінен жүреді.

Конституциялық сот төраға мен оның орынбасарын қоса алғанда 11 судьядан тұрады. Соттың төрағасын Сенаттың келісімімен Президент тағайындайды. Судьялардың төртеуін Президент тағайындаса, Парламенттің қос палатасы Палата төрағаларының ұсынуымен әрқайсысы 3 судьядан тағайындайды. Олардың өкілеттіктері 8 жылға созылады.

Жергілікті билік органдары

Әкімшілік жағынан Қазақстан 17 облыс пен республикалық маңызы бар 3 қалаға (Астана, Алматы, Шымкент) бөлінеді. Олардың әкімдерін президент тағайындайды. Биліктің өкілетті органдары — мәслихатты облыстар мен аудандарда жергілікті халық сайлайды.

Саяси партиялар

Толық мақаласы:

1991 жылға дейін елде тек жалғыз коммунистік партия болды. Ол 1991 жылы таратылған КОКП құрамына кірген болатын. Қазіргі таңда елде конституцияға сәйкес көппартиялық жүйе енгізілген.

Полиция және қарулы күштер

Сыртқы саясат

Дереккөздер

1. Государственный и Политический строй Казахстана
2. Государственный строй Казахстана
3. Государственный строй
4. easttime.ru
5. Государственный строй и политика(қолжетпейтін сілтеме)