Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шахмат — ақыл-ой өрісті дамытатын үстел спорт ойыны. Шахмат сөзінің мағынасы парсы тілінен аударғанда патша (шах) өлді (мат) дегенді білдіреді. Әлемдегі кең таралған ойындардың бірі саналады.
Ережесі
Шахмат екі ойыншы арасында шахмат тақтасында ойналады. Ойын тақтасы 64 шаршыдан тұрады. Ойынның басында әрбір ойыншының иелігінде ақ немесе қара түсті он алты тас (шахмат фигурасы) болады: бір патша, бір уәзір, екі піл, екі ат, екі тура және сегіз сарбаз. Ойынның мақсаты қарсыластың тастарына шабуылдай отырып, патшаға қою.
Шахматты ойыншылар тобы да, бір-біріне немесе бір ойыншыға қарсы ойнай алады; мұндай ойындар әдетте кеңес беру деп аталады. Сондай-ақ, бір мықты ойыншы бірнеше қарсыластармен (әрқайсысы бөлек тақтада) ойнайтын бір уақытта ойын сеанстарының тәжірибесі бар. Ойын белгілі бір ережелерге бағынады; ресми турнирлерде ФИДЕ ережелері қолданылады, олар тек фигуралардың қозғалысын ғана емес, сонымен қатар төрешінің құқықтарын, ойыншылардың мінез-құлық ережелерін және т.б. реттейді. Стандартты емес ережелері, фигуралары, тақта өлшемдері бар шахматтың көптеген нұсқалары бар. Шахмат композициясының тиісті бөлімі-ертегі шахматы. Математика шахмат ойынының әртүрлі аспектілерін зерттейді (мысалы, классикалық «ходе барысы туралы есеп» және «сегіз патшайым туралы есеп»), соның ішінде компьютерлік модельдеу арқылы.
Шахмат тастарының жүрістері
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ойын басы
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Бастапқы жайғасым: бірінші қатар: тура, ат, піл, уәзір, патша, піл, ат, тура; екінші қатар: сарбаздар | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ойын түрлері
Шахмат ойынының көптеген түрлері бар. Ең танымал түрі швед шахматы.Швед шахматында төрт ойыншы ойнайды.Екі топқа, екі ойыншыдан бөлінеді. Топтағы ойыншылар қарсыласының фигурасын жеу арқылы бір-біріне фигура бере алады. Бірінші мат қойған ойыншы қарсыласына 3 жүріс береді, егер берілген жүрістің ішінде мат қоя алмаса, сол топ жеңіліске ұшырайды.Фигураны мат қою арқылы қоюға болмайды және қарсыластың 7 немесе 2 көлденеңіне пешкаларды қоюға болмайды. Пешка тақта соңына жеткенде ешқандай фигураға айнала алмайды.
Тарихы
1969 жылғы қазақ жазуының соңғы орыстандыру емле реформасына дейін қазақ тілінде дәстүрлі шатыраш (санскрит चतुरङ्ग → пракриттер: chatur anja — төрт бұрыш → арабша: шатрандж) делініп келді. Үнді аңыздары бойынша, билеуші Шерам шахматпен ең алғаш танысқан кезде, оның өзгешелігіне, әр түрлі әдемі комбинациялардың байлығына масаттанды. Ал осы ойынды ойлап шығарған дана оның қол астында екенін біліп, билеуші оған ерекше алғыс білдіргісі келді. Сонда әмірші үнді данышпанның кез келген бұйымтайын орындауға уәде береді. Ал дана оны бидай дәнімен таң қалдырады. Берілген шарт бойынша данышпанға шахмат тақтасының бірінші шаршысына бір, екінші шаршысына екі, ал келессі шаршыларға бұрынғыдан екі есе артық (1 + 22 + 23 + 24 + … + 263 = 264 – 1) бидай дақылдары берілуі тиіс еді және билеуші осы санның қанша екенін білмей, оны данаға лезде беруді бұйырды. Магараджи есептеушілері бұл санды түні бойы есептеп, таңертен ғана математикалық шешімге келіп, оның мүмкін емес екенін әміршіге түсіндіреді. Себебі данышпан айтқан сан бүкіл Үндістанның бидай дәндер санына, тіпті бүкіл әлемнің бидай дәндері санына жетпейді екен.
Бұл сан — 18 квинтильон 446 квадрильон 744 триллион 073 миллиард 709 миллион 551 мың 615. Осы мысал арқылы біз математиканың шахматта жасырған таңғажайып мүмкіншіліктеріне көз жеткізе аламыз.
Шахматтың пайда болу тарихы туралы тағы да бір гипотеза бар. Осы гипотеза бойынша шахмат сиқырлы шаршылардан пайда болды. N Тәртібі бойынша құрастырылған сиқырлы квадрат 1 және n2 аралығындағы бүтін сандардан тұратын n х n квадратты кестеден құрастырылған. Берілген кесте ерекшелігі: әрбір жол/бағана сандар қосындысы шахмат тақтасының екі маңызды диагональ сандарының қосындысына тепе-тең келеді. Саны сегізге тең сиқырлы шаршы үшін әрбір жол/бағана/маңызды диагональ қосындысы 260-қа тең.
Ежелден қалған аңыздар бойынша, шахматты ең алғаш болып біздің дәуірімізге дейін 1000 жыл бұрын үндістандық математик ойлап тауыпты. Ал кейбір деректер бойынша, шахмат біздің дәуірімізге дейін II-III ғасырда Мысыр, Ирак және Үндістанда пайда болған. Алайда, бұл ойыны туралы дәлелді нақты ақпарат болмағандықтан, көптеген тарихшылар шахматтың тарихын біздің дәуірімізден кейінгі 570 жылдан басталады деген тоқтамға келіп жүр. Шахмат туралы парсы дастандарында осы дәуірдің 600 жылдарында Үндістанда пайда болған деп жазылған. Ғасырлар бойы елге аса танымал болған шахматтан ресми әлем чемпионаты 1886 жылы өтті. Одан бері 14 шахматшы ғана жоғары дәрежелі атақты иеленді.
Даңқты чемпиондар деген бірінші болып ауызға Стейниц мен Ласкер, Капабланк, Алехин, әлем чемпионы Ботвинник ілінді. Ғасырлар көшіне ілесіп, өркениетті басып озып келе жатқан шахматтың тарихы әркімді-ақ қызықтырары даусыз. Археологиялық жәдігерлерге қарап біздің эрамызға дейінгі III-IV ғасырда Ассирия, Месопотамия және Мысырда халықтардың тақтайға тас қойып ойнағаны білеміз.
Кейіннен бұл ойын әскери сипатқа ие болған. Әскери шендегі ойыншылар ұтысқа адам қанын садақа еткен. Мысалы, Ежелгі Мысырда (б.з.д. 1270 жылы) «тау» ойыны, Грекияда (б.з.д. V) «петтеия», ал Римде (б.з.д. I-II) «латрункули» деген құмарлық ойыны болған.
Тарихшылардың дін көпшілігі шахматтың ережесі Үндістанда шыққан дегенмен келіскенімен, кейбірі оның тарихын Қытай мен Месопотамиямен байланыстырып жүр. Арабтардың Парсыны жаулап алуы ислам әлемінің осы ойынды жете игеруіне жол ашты. Алайда, арабтар аталмыш ойынды «шатрандж» деп атады. VIII-IX ғасырларда Араб халифатында «шатрандж» кеңінен таралды. Алайда, ислам тақтай бетіндегі таста адам мен жан-жануарлар мүсінінің салынуына тыйым салынған. Діни қақтығысқа жол бермей үшін сәулетшілер шахмат фигураларын белгісіз бейнелермен алмастырды. Бұл фигуралар қарапайым халықтың қалтасына ауыр тимеді.
Батыс Еуропада шахмат XI ғасырдан басталады делінгенмен ол бұдан екі ғасыр бұрын белгілі болды. XI-XII ғасырларда арасында танылды. Ақшалай ұтысты Батыс Еуропа шарықтатып жіберген. ойынға қанша тыйым салғанымен, еш нәтиже бермеді. Кейіннен 1400 жылы тыйым мүлдем алынып тасталды. Кастилия мен Леонның королі Альфонс X Данагөй бұйрығымен Испанияда 1283 жылы «Ойын кітабы» атты 1 томдық қолжазба жарық көрді. Онда шахматтың 103 тапсырмасы көресетілген. Шахмат тастарын қалыптастырушылардың бірі Цессолес өз заманында: «Шахмат тақтайшасындағы әрбір тастың өмірдегі атқаратын құқығымен қатар, міндеттері бар», — деген екен.
1947 жылы Испанияда Францеска Висентаның «1495 100 тапсырма» және Луиса Рамиреса Лусенының «Шахмат өнерінің құпиялары» атты кітаптары алғаш рет баспаханадан шығарылды. Тіпті, XVI ғасырда Еуропада Марк Иероним «Шахматтың түрлері» атты дастан жазып қалдырған.
1575 жылы Мадридте король Филипп II-нің хансарайында испандық Рюи Лопеса және Альфонс Серонаның италяндық Джованни Леонардо мен Паоло Бои арасындағы өткен шешуші ойын тарихта алғашқы халықаралық турнир болып саналады. Онда испандық шахматшылар жеңіске жеткен. 1836 жылы Лабурдоннеде әлем бойынша шахмат туралы «Паламед» деген журнал шығарылды. Кейіннен 1837 жылы Ұлыбританияда және 1846 жылы Германияда осы тектес журнал жарыққа шықты.
1851 жылы Лондонда тұңғыш рет халықаралық турнир өткізілді. Онда Андерсен деген шахматшының жұлдызы оңынан туып, жеңімпаз атанды. Тіпті, ол екінші халықаралық турнирді де бағындырған. 1867 жылы Парижде өткен үшін додада Колиш жеңімпаз атанды. Матчта алға шыққан Стейниц алғашқы әлем чемпионаты атанды.
Дереккөздер
- [1] Шахмат тақтасы туралы аңыз
Сілтемелер
![image]()
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Шахмат- Еуропадағы ең көне шахмат Албанияда табылды
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shahmat akyl oj oristi damytatyn үstel sport ojyny Shahmat sozinin magynasy parsy tilinen audarganda patsha shah oldi mat degendi bildiredi Әlemdegi ken taralgan ojyndardyn biri sanalady Soldan onga ak kara kara uәzir ak kara zhәne akErezhesiShahmat eki ojynshy arasynda shahmat taktasynda ojnalady Ojyn taktasy 64 sharshydan turady Ojynnyn basynda әrbir ojynshynyn ieliginde ak nemese kara tүsti on alty tas shahmat figurasy bolady bir patsha bir uәzir eki pil eki at eki tura zhәne segiz sarbaz Ojynnyn maksaty karsylastyn tastaryna shabuyldaj otyryp patshaga koyu Shahmatty ojynshylar toby da bir birine nemese bir ojynshyga karsy ojnaj alady mundaj ojyndar әdette kenes beru dep atalady Sondaj ak bir mykty ojynshy birneshe karsylastarmen әrkajsysy bolek taktada ojnajtyn bir uakytta ojyn seanstarynyn tәzhiribesi bar Ojyn belgili bir erezhelerge bagynady resmi turnirlerde FIDE erezheleri koldanylady olar tek figuralardyn kozgalysyn gana emes sonymen katar toreshinin kukyktaryn ojynshylardyn minez kulyk erezhelerin zhәne t b rettejdi Standartty emes erezheleri figuralary takta olshemderi bar shahmattyn koptegen nuskalary bar Shahmat kompoziciyasynyn tiisti bolimi ertegi shahmaty Matematika shahmat ojynynyn әrtүrli aspektilerin zerttejdi mysaly klassikalyk hode barysy turaly esep zhәne segiz patshajym turaly esep sonyn ishinde kompyuterlik modeldeu arkyly Shahmat tastarynyn zhүristeri zhүristeri zhүristeri zhүristeri Uәzir zhүristeri zhүristeri zhүristeri Ojyn basy Ojyn basyndagy tastar zhajgasymyBastapky zhajgasym birinshi katar tura at pil uәzir patsha pil at tura ekinshi katar sarbazdarOjyn tүrleriShahmat ojynynyn koptegen tүrleri bar En tanymal tүri shved shahmaty Shved shahmatynda tort ojynshy ojnajdy Eki topka eki ojynshydan bolinedi Toptagy ojynshylar karsylasynyn figurasyn zheu arkyly bir birine figura bere alady Birinshi mat kojgan ojynshy karsylasyna 3 zhүris beredi eger berilgen zhүristin ishinde mat koya almasa sol top zheniliske ushyrajdy Figurany mat koyu arkyly koyuga bolmajdy zhәne karsylastyn 7 nemese 2 koldenenine peshkalardy koyuga bolmajdy Peshka takta sonyna zhetkende eshkandaj figuraga ajnala almajdy Tarihy1969 zhylgy kazak zhazuynyn songy orystandyru emle reformasyna dejin kazak tilinde dәstүrli shatyrash sanskrit चत रङ ग prakritter chatur anja tort burysh arabsha shatrandzh delinip keldi Үndi anyzdary bojynsha bileushi Sheram shahmatpen en algash tanyskan kezde onyn ozgesheligine әr tүrli әdemi kombinaciyalardyn bajlygyna masattandy Al osy ojyndy ojlap shygargan dana onyn kol astynda ekenin bilip bileushi ogan erekshe algys bildirgisi keldi Sonda әmirshi үndi danyshpannyn kez kelgen bujymtajyn oryndauga uәde beredi Al dana ony bidaj dәnimen tan kaldyrady Berilgen shart bojynsha danyshpanga shahmat taktasynyn birinshi sharshysyna bir ekinshi sharshysyna eki al kelessi sharshylarga buryngydan eki ese artyk 1 22 23 24 263 264 1 bidaj dakyldary berilui tiis edi zhәne bileushi osy sannyn kansha ekenin bilmej ony danaga lezde berudi bujyrdy Magaradzhi esepteushileri bul sandy tүni bojy eseptep tanerten gana matematikalyk sheshimge kelip onyn mүmkin emes ekenin әmirshige tүsindiredi Sebebi danyshpan ajtkan san bүkil Үndistannyn bidaj dәnder sanyna tipti bүkil әlemnin bidaj dәnderi sanyna zhetpejdi eken Bul san 18 kvintilon 446 kvadrilon 744 trillion 073 milliard 709 million 551 myn 615 Osy mysal arkyly biz matematikanyn shahmatta zhasyrgan tangazhajyp mүmkinshilikterine koz zhetkize alamyz Shahmattyn pajda bolu tarihy turaly tagy da bir gipoteza bar Osy gipoteza bojynsha shahmat sikyrly sharshylardan pajda boldy N Tәrtibi bojynsha kurastyrylgan sikyrly kvadrat 1 zhәne n2 aralygyndagy bүtin sandardan turatyn n h n kvadratty kesteden kurastyrylgan Berilgen keste ereksheligi әrbir zhol bagana sandar kosyndysy shahmat taktasynyn eki manyzdy diagonal sandarynyn kosyndysyna tepe ten keledi Sany segizge ten sikyrly sharshy үshin әrbir zhol bagana manyzdy diagonal kosyndysy 260 ka ten Magic Squares 8x8 Permutations along 4x4 diagonals Ezhelden kalgan anyzdar bojynsha shahmatty en algash bolyp bizdin dәuirimizge dejin 1000 zhyl buryn үndistandyk matematik ojlap tauypty Al kejbir derekter bojynsha shahmat bizdin dәuirimizge dejin II III gasyrda Mysyr Irak zhәne Үndistanda pajda bolgan Alajda bul ojyny turaly dәleldi nakty akparat bolmagandyktan koptegen tarihshylar shahmattyn tarihyn bizdin dәuirimizden kejingi 570 zhyldan bastalady degen toktamga kelip zhүr Shahmat turaly parsy dastandarynda osy dәuirdin 600 zhyldarynda Үndistanda pajda bolgan dep zhazylgan Ғasyrlar bojy elge asa tanymal bolgan shahmattan resmi әlem chempionaty 1886 zhyly otti Odan beri 14 shahmatshy gana zhogary dәrezheli atakty ielendi Dankty chempiondar degen birinshi bolyp auyzga Stejnic men Lasker Kapablank Alehin әlem chempiony Botvinnik ilindi Ғasyrlar koshine ilesip orkenietti basyp ozyp kele zhatkan shahmattyn tarihy әrkimdi ak kyzyktyrary dausyz Arheologiyalyk zhәdigerlerge karap bizdin eramyzga dejingi III IV gasyrda Assiriya Mesopotamiya zhәne Mysyrda halyktardyn taktajga tas kojyp ojnagany bilemiz Kejinnen bul ojyn әskeri sipatka ie bolgan Әskeri shendegi ojynshylar utyska adam kanyn sadaka etken Mysaly Ezhelgi Mysyrda b z d 1270 zhyly tau ojyny Grekiyada b z d V petteiya al Rimde b z d I II latrunkuli degen kumarlyk ojyny bolgan Tarihshylardyn din kopshiligi shahmattyn erezhesi Үndistanda shykkan degenmen keliskenimen kejbiri onyn tarihyn Қytaj men Mesopotamiyamen bajlanystyryp zhүr Arabtardyn Parsyny zhaulap aluy islam әleminin osy ojyndy zhete igeruine zhol ashty Alajda arabtar atalmysh ojyndy shatrandzh dep atady VIII IX gasyrlarda Arab halifatynda shatrandzh keninen taraldy Alajda islam taktaj betindegi tasta adam men zhan zhanuarlar mүsininin salynuyna tyjym salyngan Dini kaktygyska zhol bermej үshin sәuletshiler shahmat figuralaryn belgisiz bejnelermen almastyrdy Bul figuralar karapajym halyktyn kaltasyna auyr timedi Batys Europada shahmat XI gasyrdan bastalady delingenmen ol budan eki gasyr buryn belgili boldy XI XII gasyrlarda arasynda tanyldy Akshalaj utysty Batys Europa sharyktatyp zhibergen ojynga kansha tyjym salganymen esh nәtizhe bermedi Kejinnen 1400 zhyly tyjym mүldem alynyp tastaldy Kastiliya men Leonnyn koroli Alfons X Danagoj bujrygymen Ispaniyada 1283 zhyly Ojyn kitaby atty 1 tomdyk kolzhazba zharyk kordi Onda shahmattyn 103 tapsyrmasy koresetilgen Shahmat tastaryn kalyptastyrushylardyn biri Cessoles oz zamanynda Shahmat taktajshasyndagy әrbir tastyn omirdegi atkaratyn kukygymen katar mindetteri bar degen eken Kompyuterlik shahmat taktasy ispandyk nuska 1947 zhyly Ispaniyada Franceska Visentanyn 1495 100 tapsyrma zhәne Luisa Ramiresa Lusenynyn Shahmat onerinin kupiyalary atty kitaptary algash ret baspahanadan shygaryldy Tipti XVI gasyrda Europada Mark Ieronim Shahmattyn tүrleri atty dastan zhazyp kaldyrgan 1575 zhyly Madridte korol Filipp II nin hansarajynda ispandyk Ryui Lopesa zhәne Alfons Seronanyn italyandyk Dzhovanni Leonardo men Paolo Boi arasyndagy otken sheshushi ojyn tarihta algashky halykaralyk turnir bolyp sanalady Onda ispandyk shahmatshylar zheniske zhetken 1836 zhyly Laburdonnede әlem bojynsha shahmat turaly Palamed degen zhurnal shygaryldy Kejinnen 1837 zhyly Ұlybritaniyada zhәne 1846 zhyly Germaniyada osy tektes zhurnal zharykka shykty 1851 zhyly Londonda tungysh ret halykaralyk turnir otkizildi Onda Andersen degen shahmatshynyn zhuldyzy onynan tuyp zhenimpaz atandy Tipti ol ekinshi halykaralyk turnirdi de bagyndyrgan 1867 zhyly Parizhde otken үshin dodada Kolish zhenimpaz atandy Matchta alga shykkan Stejnic algashky әlem chempionaty atandy Derekkozder 1 Shahmat taktasy turaly anyzSiltemelerOrtakkorda bugan katysty mediafajldar bar Shahmat Europadagy en kone shahmat Albaniyada tabyldy