Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шатыршагүлділер тұқымдасы (лат. Apiaceae) — қос жарнақтылар класының өсімдіктер.
| Шатыршагүлділер | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| ||||||||||
Карл Линней | ||||||||||
| Кіші тұқымдастары | ||||||||||
|
Жер шарында кең тараған, әсіресе Солтүстік жарты шардың тропиктік емес аймақтарында таралған 300-дей туысы, 3 мыңнан астам түрі бар. Қазақстанның барлық аймақтарында кездесетін 82 туысы, 227 түрі белгілі. Шатыршагүлділер тұқымдасы негізінен бір не көп жылдық өсімдіктер, сирек бұта немесе ағаш түрінде өседі. Жапырақтары кезектесіп орналасады, тілімденген, сабағы көбінесе қуысты. Гүлдері уақ, қос жынысты, күлтесі бес желекті, бес аталықты. Гүлшоғыры күрделі не жай шатырша немесе шоқпарбас. Жәндіктермен тозаңданады. Жемісі — тұқымша, жаңғақша. Шатыршагүлділер тұқымдасының көпшілік түрі — пайдалы өсімдіктер. Араларында көкөністік түрлері (ботташық, сәбіз, балдыркөк, ақжелкек), тех. маңызды түрлері (сасыр, күнзе), эфир майлылары (анис, зире, айован, күнзе), дәрілік түрлері (аскөк, , сасыр, т.б.) және сәндік үшін өсірілетіндері (шоқсары, , балдырған) бар. Кейбір түрі өте улы — утамыр, убалдырған, арамшөп түрлері де көп (әлпен, бежір, ,), көптеген түрі — құнды жайылым шөбі және балды өсімдіктер.
ТМД елдерінде 7 туысқа жататын 12 түрі өседі. туысы біздің елде женьшень деген атпен белгілі. Олардың басым көпшілігі тропикада және субтропикада, түрлердің әртүрлілігінің орталықтары – Үнді-Малайзия және тропикалық Америкада өседі. Қазақстанда мәдени түрлері ғана кездеседі.
Шатыршагүлділер тұқымдасы– кішігірім ағаш немесе бұталар, сирек лианалар және көп жылдық шөптер. Жапырақтары көпшілігіне қынапты, кезекті, саусақ немесе қауырсынкүрделі. Олар түскен соң орнында жырық қалады. Шатырша гүлділер 300 туыс, 3 000 түрден тұрады. Жер бетінің барлық жерінде, бірақ көп бөлігі қоңыржай және субтропикалық облыстарда кездеседі. Қазақстанда – 79 туыс, 227 түр кездеседі. Көпжылдық, екі жылдық немесе бір жылдық шөптесін өсімдіктер, сирек бұталар. Сабағы мен тұқымының құрамында эфир майлары және шайыр жолдары бар секреторлы каналдары бар. Жапырақтары жай, бөбе жапырақсыз, қатты тілімделген, сирек бүтін, сағақтан шыққан қынабымен. Гүлдері ұсақ, дұрыс, қос немесе дара жынысты, дара күлтелі, дұрыс, қос үйлі, ботрикалық, жиі ірі гүл шоғырынан. Гүл шоғыры күрделі шатырша, сирек шоғырбас.
Жемісі – қостұқымша (вислоплодник). Тұқымы майлы эндоспермді және кішкентай ұрығымен. Шатыршалардың әртүрлі бөліктерінің құрамында эфир майлары, шайыр, кумарин, сапониндер, кейде алколоидтар болады.
Дереккөздер
- Қазақ Энциклопедиясы, 9 том.
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Apiaceae |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shatyrshagүldiler tukymdasy lat Apiaceae kos zharnaktylar klasynyn osimdikter ShatyrshagүldilerDүniesi ӨsimdikterBolimi Taby Қos zharnaktylarSaby Tukymdasy Apiaceae nemese Umbelliferae Karl LinnejKishi tukymdastaryMackinlayoideae Plunkett amp Lowry Azorelloideae Plunkett amp Lowry Saniculoideae Burnett Seemann Zher sharynda ken taragan әsirese Soltүstik zharty shardyn tropiktik emes ajmaktarynda taralgan 300 dej tuysy 3 mynnan astam tүri bar Қazakstannyn barlyk ajmaktarynda kezdesetin 82 tuysy 227 tүri belgili Shatyrshagүldiler tukymdasy negizinen bir ne kop zhyldyk osimdikter sirek buta nemese agash tүrinde osedi Zhapyraktary kezektesip ornalasady tilimdengen sabagy kobinese kuysty Gүlderi uak kos zhynysty kүltesi bes zhelekti bes atalykty Gүlshogyry kүrdeli ne zhaj shatyrsha nemese shokparbas Zhәndiktermen tozandanady Zhemisi tukymsha zhangaksha Shatyrshagүldiler tukymdasynyn kopshilik tүri pajdaly osimdikter Aralarynda kokonistik tүrleri bottashyk sәbiz baldyrkok akzhelkek teh manyzdy tүrleri sasyr kүnze efir majlylary anis zire ajovan kүnze dәrilik tүrleri askok sasyr t b zhәne sәndik үshin osiriletinderi shoksary baldyrgan bar Kejbir tүri ote uly utamyr ubaldyrgan aramshop tүrleri de kop әlpen bezhir koptegen tүri kundy zhajylym shobi zhәne baldy osimdikter TMD elderinde 7 tuyska zhatatyn 12 tүri osedi tuysy bizdin elde zhenshen degen atpen belgili Olardyn basym kopshiligi tropikada zhәne subtropikada tүrlerdin әrtүrliliginin ortalyktary Үndi Malajziya zhәne tropikalyk Amerikada osedi Қazakstanda mәdeni tүrleri gana kezdesedi Shatyrshagүldiler tukymdasy kishigirim agash nemese butalar sirek lianalar zhәne kop zhyldyk shopter Zhapyraktary kopshiligine kynapty kezekti sausak nemese kauyrsynkүrdeli Olar tүsken son ornynda zhyryk kalady Shatyrsha gүldiler 300 tuys 3 000 tүrden turady Zher betinin barlyk zherinde birak kop boligi konyrzhaj zhәne subtropikalyk oblystarda kezdesedi Қazakstanda 79 tuys 227 tүr kezdesedi Kopzhyldyk eki zhyldyk nemese bir zhyldyk shoptesin osimdikter sirek butalar Sabagy men tukymynyn kuramynda efir majlary zhәne shajyr zholdary bar sekretorly kanaldary bar Zhapyraktary zhaj bobe zhapyraksyz katty tilimdelgen sirek bүtin sagaktan shykkan kynabymen Gүlderi usak durys kos nemese dara zhynysty dara kүlteli durys kos үjli botrikalyk zhii iri gүl shogyrynan Gүl shogyry kүrdeli shatyrsha sirek shogyrbas Zhemisi kostukymsha visloplodnik Tukymy majly endospermdi zhәne kishkentaj urygymen Shatyrshalardyn әrtүrli bolikterinin kuramynda efir majlary shajyr kumarin saponinder kejde alkoloidtar bolady DerekkozderҚazak Enciklopediyasy 9 tom Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Apiaceae