Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Цинь империясы, Чинь (Шың) патшалығы (1644 — 1911) — Қытайдағы маньчжурлар әулеті билеген соңғы патшалық. Билеуші Нурцахи (Нұрхаш) (1559 — 1626) 16 ғ-дың аяғында Солт.-Шығыс Қытайда тұратын көшпелі маньчжур тайпаларын біріктіріп, Мин империясына қарсы күрес бастады. Ол 1616 ж. Хатула деген жерде “Да чжин” (“Ұлы алтын”, тарихта оны “Ху чжин — Соңғы чжин” деп атаған) мемлекетінің құрылғанын жариялады.
| Цинь империясы немесе Цин Империясы қыт. 大清國 Империя | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
 1890–1912 жылдардағы Цинь | |||||||||
| Астанасы | (1636–1644) Бейжің (1644–1912) | ||||||||
| Тіл(дер)і | , моңғолша, тибетше мен қытайша | ||||||||
| Діні | конфуциандық, даосизм, буддизм мен шаманизм | ||||||||
| Ақша бірлігі | күміс лян (1636–1835) қытай юані (1835–1912) | ||||||||
| Аумағы | 14,7 млн км² (1790 жылы) | ||||||||
| Халқы | 432 000 000 адам. (1850) 400 000 000 адам. (1900) | ||||||||
| Басқару формасы | абсолюттік монархия | ||||||||
| Династиясы | Айсинь-Гиоро | ||||||||
| - 1616–1626 | (тұңғышы) | ||||||||
| - 1908–1912 | Пу И (соңғысы) | ||||||||
Ішкi саясат
- 1626 ж. Нурцахи қайтыс болғаннан кейін оның орнына баласы Абахай(Хуан Тайчжи) отырды. *1636 ж. Абахай мемлекеттің атын Цин(Чин — мөлдір) деп өзгертті. Бұл кезде Қытайдың орт. аудандарында Мин патшалығына қарсы Ли Цзычэн, Чжан Сяньжун бастаған халықкөтерілістері болып жатты.
- 1644 ж. Цзычэн бастаған көтерілісшілер Пекинге басып кіргеннен кейін Мин патшалығының соңғы императоры Чжу Ючжиян өзіне-өзі қол жұмсап, қаза болды. Маньчжурлардың әскері Қытай қорғанын күзетіп тұрған Мин патшалығының генералы У Саньгуймен бірігіп, көтерілісшілерге қарсы аттанды. Біріккен әскер Пекиннен көтерілісшілер армиясын ығыстырып шығарып, 1 мамыр күні Қытайда Цинь империясының орнағанын жариялады. Цинь империясы негізінен Мин патшалығы кезіндегі саяси жүйені нығайтты. Императорлық кеңес маньчжур ақсүйектерінен құрылды. Әкімш.-аумақтық бөлініс провинция, аймақ, округ пен ауданнан құрылды.
- 1683 жылға дейін әскери жорықтардың, билеуші топ өкілдерімен тиімді саясат жүргізудің барысында Тайвань аралына дейінгі жерлер бағындырылды.
- 17 — 18 ғасырларда елде а. ш. мен қолөнер дамып, алғашқы мануфактуралар пайда болды, капит. қатынастар орын ала бастады. Тың жерлер игерілді, кейбір салық жеңілдіктері жасалды.
- 1712 жылы халық санағы жүргізіліп, егістік жерлердің көлемі есепке алынды. Цинь империясы. елдің батысындағы Жоңғар хандығымен үздіксіз соғыс жүргізді. Ол соғыста жоңғарларды Қшкі Моңғолия мен Халхаданығыстырып шығарды. Қиыр Шығыста да үлкен табыстарға жетіп, Ресейді Амур бойынан бас тартуға мәжбүр етті; қ. Канси.
Сыртқы саясат
Цинь империясы шет елдермен, әсіресе, еур. мемлекеттермен “жабық есік” саясатын жүргізіп, империя аумағын сыртқы шабуылдардан қорғауды күшейтті.
- 17 ғ-дың аяғында Қытайдың шеткері аймақтардағы орт. өкіметке қарсы жүргізілген “Сан фан” қозғалысын күшпен басты. Жоңғар ханы Қалдан Сереннің Қытайға жасаған шабуылы тойтарылды. Орт. Азияда қалыптасқан ішкі қайшылықтарды пайдалана отырып,
- 1755 — 57 ж. Жоңғар хандығын біржолата жойып жіберді.
- 1756 — 57 ж. Қазақ хандығымен болған дығымен болған шекаралық әскери қақтығыстардан кейін өзара келісім жасалып, дипломат. қарым-қатынастар орнатылды (қ. Абылай, Цянь Лун). Цинь империясы Үрімжі, Құлжа мен Тарбағатайда қазақтармен малға тауарлар айырбастайтын арнайы базарлар ашты.
- 1759 ж. Қашғариядағы ұйғырлардың қарсылығын жаныштап, Шығыс Түркістанға өз билігін орнатты. *1762 ж. Іле өз-нің бойында Чжаньчжунфу генерал-губернаторлығы құрылды.
- 1762 — 65 ж. оңт-те Бирма, Вьетнам, Непалға жаулап алу соғыстары жүргізілді. 18 ғ-дың аяқ кезінде Тибет жаулап алынып, Цинь империясы өзінің шарықтау шегіне жетті.
- 19 ғ-дан бастап Цинь империясы әлсірей бастады. Орт. өкіметке қарсы халық көтерілістері жиілеп, батыс державалары Қытайға ену әрекеттерін күшейтті.
Апиын соғысы
1840 — 42 ж. Қытай мен Ұлыбритания арасында болған “апиын соғысы” екіншісінің жеңісімен аяқталды. Цинь империясы Нанкин келісіміне қол қойып, еур. державаларға тәуелділікке түсуге мәжбүр болды. Маньчжурлардың билігі мен шетелдіктердің үстемдігіне қарсы болған тайпиндер көтерілісі (1850 — 66) Цинь империясын одан әрі әлсіретті.
Апиын соғыстары екі негізгі қақтығысты қамтиды:
- Бірінші апиын соғысы (1840-1842)
- Екінші апиын соғысы (1856-1860)
Бірінші апиын соғысы
Бірінші апиын соғысы Ұлыбритания мен Цин империясы арасында жүргізілді. Ұлыбритания екі мемлекет арасындағы Қытайға тиімді болған сауда теңгерімін тоқтату мақсатымен Цин империясына соғыс жариялады. Коулунда 1839 жылдың 4 сәуірінде орын алған теңіз қақтығысы Ұлыбританияның 1840 жылдың қыркүйегінде соғыс жариялауымен аяқталды. Бұл соғысты Америка Құрама Штаттарының президенті қолдады. Ұлыбритания жағынан соғысқа 40 кеме мен 4000 сарбаз қатысты. Қытайдың 880 мың әскері елдің аумағында бытыраңқы орналасуымен қоса тәжірибесіз болды.
1841 жылғы жеңістерінен кейін Ұлыбритания Цин империясына кіріптарлық шарттарын ұсынды. Нанкин бейбіт келісіміне сәйкес Цин империясы соғыс шығындарымен қоса Гонконг аралынан айырылып, қытай порттарын ашуға мәжбүр болды.
Екінші апиын соғысы
Екінші апиын соғысы Ұлыбритания мен Францияның біріккен күшімен Цин империясына қарсы жүршізілді. Ұлыбритания өзендердің бойында орналасқан порттарды басып алып, Қытайдың ішкі аудандарына енуді көздеді. 1851 жылы басталған азамат соғысы кезінде Цин империясына дұшпандық көзқараста болған Тайпин мемлекеті пайда болды.
Қырым соғысынан кейін 1856 жылдың қазан айында Ұлыбритания Қытайға қарсы жаңа жорығын бастады. 1857 жылы Кантон қаласын біріккен ағылшын-француз әскері қоршауға алды. Ұытай үкіметі кіріптарлық шаттарды қабылдамағандықтан, қала толығымен қиратылды. 1860 жылғы шешуші шайқаста ағылшын-француз әскері маньчжур-моңғол әскерін талқандап, Пекинге қауіп төндіре бастады.
Жапондық-қытай соғыс
19 ғ-дың 2-жартысынан бастап Қытай еур. мемлекеттер (Ұлыбритания, Франция, Ресей, Германия) мен Жапонияның үлес алуда өзара бәсекеге түскен жартылай отарына айнала бастады. Бірте-бірте билеуші топтардың арасында шетелдік үлгідегі өнеркәсіп құруды жақтайтын “Яну пай” тобы пайда болды. Қытайдың ұлттық буржуазиясы дүниеге келді. Қоғамды жаңарту, саяси жүйеге өзгерістер енгізуді талап ету қозғалысы күшейді. Цинь империясының Франциямен (1884 — 85) және Жапониямен (1894 — 95) болған соғыста ауыр жеңіліске ұшырауы ұлттық дағдарысты тереңдете түсті.Сун Ятсен басқарған саяси қайраткерлер маньчжурлардың билігін халықтық республика құрумен алмастыруды ұсынды.
Ихэтуаньдер көтерілісі
Ихэтуаньдер көтерілісі мен оны басып-жаншу үшін сегіз мемлекет әскерлерінің Пекинге жасаған шабуылы Цинь империясын мүлдем дәрменсіз күйге түсірді. 1911 ж. жазда Учань қ-нда Сун Ятсеннің басшылығымен басталған көтеріліс бүкіл халықтық қолдауға ие болып, жеңіске жетті. Цинь империясы билігі жойылды. Желтоқсан айында Нанкин қ-нда Қытай Республикасы жарияланып, Сун Ятсен басқарған Уақытша үкімет құрылды.
Сiлтемелер
"Қазақ Энциклопедиясы", 18 том
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Cin imperiyasy Chin Shyn patshalygy 1644 1911 Қytajdagy manchzhurlar әuleti bilegen songy patshalyk Bileushi Nurcahi Nurhash 1559 1626 16 g dyn ayagynda Solt Shygys Қytajda turatyn koshpeli manchzhur tajpalaryn biriktirip Min imperiyasyna karsy kүres bastady Ol 1616 zh Hatula degen zherde Da chzhin Ұly altyn tarihta ony Hu chzhin Songy chzhin dep atagan memleketinin kurylganyn zhariyalady Cin imperiyasy nemese Cin Imperiyasy kyt 大清國 Imperiya 1644 1912 Bajragy Imperatorlyk mori1890 1912 zhyldardagy CinAstanasy 1636 1644 Bejzhin 1644 1912 Til der i mongolsha tibetshe men kytajshaDini konfuciandyk daosizm buddizm men shamanizmAksha birligi kүmis lyan 1636 1835 kytaj yuani 1835 1912 Aumagy 14 7 mln km 1790 zhyly Halky 432 000 000 adam 1850 400 000 000 adam 1900 383 100 000 adam 1912 Baskaru formasy absolyuttik monarhiyaDinastiyasy Ajsin Gioro 1616 1626 tungyshy 1908 1912 Pu I songysy Ishki sayasat1626 zh Nurcahi kajtys bolgannan kejin onyn ornyna balasy Abahaj Huan Tajchzhi otyrdy 1636 zh Abahaj memlekettin atyn Cin Chin moldir dep ozgertti Bul kezde Қytajdyn ort audandarynda Min patshalygyna karsy Li Czychen Chzhan Syanzhun bastagan halykkoterilisteri bolyp zhatty 1644 zh Czychen bastagan koterilisshiler Pekinge basyp kirgennen kejin Min patshalygynyn songy imperatory Chzhu Yuchzhiyan ozine ozi kol zhumsap kaza boldy Manchzhurlardyn әskeri Қytaj korganyn kүzetip turgan Min patshalygynyn generaly U Sangujmen birigip koterilisshilerge karsy attandy Birikken әsker Pekinnen koterilisshiler armiyasyn ygystyryp shygaryp 1 mamyr kүni Қytajda Cin imperiyasynyn ornaganyn zhariyalady Cin imperiyasy negizinen Min patshalygy kezindegi sayasi zhүjeni nygajtty Imperatorlyk kenes manchzhur aksүjekterinen kuryldy Әkimsh aumaktyk bolinis provinciya ajmak okrug pen audannan kuryldy 1683 zhylga dejin әskeri zhoryktardyn bileushi top okilderimen tiimdi sayasat zhүrgizudin barysynda Tajvan aralyna dejingi zherler bagyndyryldy 17 18 gasyrlarda elde a sh men koloner damyp algashky manufakturalar pajda boldy kapit katynastar oryn ala bastady Tyn zherler igerildi kejbir salyk zhenildikteri zhasaldy 1712 zhyly halyk sanagy zhүrgizilip egistik zherlerdin kolemi esepke alyndy Cin imperiyasy eldin batysyndagy Zhongar handygymen үzdiksiz sogys zhүrgizdi Ol sogysta zhongarlardy Қshki Mongoliya men Halhadanygystyryp shygardy Қiyr Shygysta da үlken tabystarga zhetip Resejdi Amur bojynan bas tartuga mәzhbүr etti k Kansi Syrtky sayasatCin imperiyasy shet eldermen әsirese eur memlekettermen zhabyk esik sayasatyn zhүrgizip imperiya aumagyn syrtky shabuyldardan korgaudy kүshejtti 17 g dyn ayagynda Қytajdyn shetkeri ajmaktardagy ort okimetke karsy zhүrgizilgen San fan kozgalysyn kүshpen basty Zhongar hany Қaldan Serennin Қytajga zhasagan shabuyly tojtaryldy Ort Aziyada kalyptaskan ishki kajshylyktardy pajdalana otyryp 1755 57 zh Zhongar handygyn birzholata zhojyp zhiberdi 1756 57 zh Қazak handygymen bolgan dygymen bolgan shekaralyk әskeri kaktygystardan kejin ozara kelisim zhasalyp diplomat karym katynastar ornatyldy k Abylaj Cyan Lun Cin imperiyasy Үrimzhi Қulzha men Tarbagatajda kazaktarmen malga tauarlar ajyrbastajtyn arnajy bazarlar ashty 1759 zh Қashgariyadagy ujgyrlardyn karsylygyn zhanyshtap Shygys Tүrkistanga oz biligin ornatty 1762 zh Ile oz nin bojynda Chzhanchzhunfu general gubernatorlygy kuryldy 1762 65 zh ont te Birma Vetnam Nepalga zhaulap alu sogystary zhүrgizildi 18 g dyn ayak kezinde Tibet zhaulap alynyp Cin imperiyasy ozinin sharyktau shegine zhetti 19 g dan bastap Cin imperiyasy әlsirej bastady Ort okimetke karsy halyk koterilisteri zhiilep batys derzhavalary Қytajga enu әreketterin kүshejtti Apiyn sogysyApiyn sogystyn algashky zhүrisi 1840 42 zh Қytaj men Ұlybritaniya arasynda bolgan apiyn sogysy ekinshisinin zhenisimen ayaktaldy Cin imperiyasy Nankin kelisimine kol kojyp eur derzhavalarga tәueldilikke tүsuge mәzhbүr boldy Manchzhurlardyn biligi men sheteldikterdin үstemdigine karsy bolgan tajpinder koterilisi 1850 66 Cin imperiyasyn odan әri әlsiretti Apiyn sogystary eki negizgi kaktygysty kamtidy Birinshi apiyn sogysy 1840 1842 Ekinshi apiyn sogysy 1856 1860 Birinshi apiyn sogysy Birinshi apiyn sogysy Ұlybritaniya men Cin imperiyasy arasynda zhүrgizildi Ұlybritaniya eki memleket arasyndagy Қytajga tiimdi bolgan sauda tengerimin toktatu maksatymen Cin imperiyasyna sogys zhariyalady Koulunda 1839 zhyldyn 4 sәuirinde oryn algan teniz kaktygysy Ұlybritaniyanyn 1840 zhyldyn kyrkүjeginde sogys zhariyalauymen ayaktaldy Bul sogysty Amerika Қurama Shtattarynyn prezidenti koldady Ұlybritaniya zhagynan sogyska 40 keme men 4000 sarbaz katysty Қytajdyn 880 myn әskeri eldin aumagynda bytyranky ornalasuymen kosa tәzhiribesiz boldy 1841 zhylgy zhenisterinen kejin Ұlybritaniya Cin imperiyasyna kiriptarlyk sharttaryn usyndy Nankin bejbit kelisimine sәjkes Cin imperiyasy sogys shygyndarymen kosa Gonkong aralynan ajyrylyp kytaj porttaryn ashuga mәzhbүr boldy Ekinshi apiyn sogysy Ekinshi apiyn sogysy Ұlybritaniya men Franciyanyn birikken kүshimen Cin imperiyasyna karsy zhүrshizildi Ұlybritaniya ozenderdin bojynda ornalaskan porttardy basyp alyp Қytajdyn ishki audandaryna enudi kozdedi 1851 zhyly bastalgan azamat sogysy kezinde Cin imperiyasyna dushpandyk kozkarasta bolgan Tajpin memleketi pajda boldy Қyrym sogysynan kejin 1856 zhyldyn kazan ajynda Ұlybritaniya Қytajga karsy zhana zhorygyn bastady 1857 zhyly Kanton kalasyn birikken agylshyn francuz әskeri korshauga aldy Ұytaj үkimeti kiriptarlyk shattardy kabyldamagandyktan kala tolygymen kiratyldy 1860 zhylgy sheshushi shajkasta agylshyn francuz әskeri manchzhur mongol әskerin talkandap Pekinge kauip tondire bastady Zhapondyk kytaj sogysShajkas 19 g dyn 2 zhartysynan bastap Қytaj eur memleketter Ұlybritaniya Franciya Resej Germaniya men Zhaponiyanyn үles aluda ozara bәsekege tүsken zhartylaj otaryna ajnala bastady Birte birte bileushi toptardyn arasynda sheteldik үlgidegi onerkәsip kurudy zhaktajtyn Yanu paj toby pajda boldy Қytajdyn ulttyk burzhuaziyasy dүniege keldi Қogamdy zhanartu sayasi zhүjege ozgerister engizudi talap etu kozgalysy kүshejdi Cin imperiyasynyn Franciyamen 1884 85 zhәne Zhaponiyamen 1894 95 bolgan sogysta auyr zheniliske ushyrauy ulttyk dagdarysty terendete tүsti Sun Yatsen baskargan sayasi kajratkerler manchzhurlardyn biligin halyktyk respublika kurumen almastyrudy usyndy Ihetuander koterilisiIhetuander koterilisi men ony basyp zhanshu үshin segiz memleket әskerlerinin Pekinge zhasagan shabuyly Cin imperiyasyn mүldem dәrmensiz kүjge tүsirdi 1911 zh zhazda Uchan k nda Sun Yatsennin basshylygymen bastalgan koterilis bүkil halyktyk koldauga ie bolyp zheniske zhetti Cin imperiyasy biligi zhojyldy Zheltoksan ajynda Nankin k nda Қytaj Respublikasy zhariyalanyp Sun Yatsen baskargan Uakytsha үkimet kuryldy Siltemeler Қazak Enciklopediyasy 18 tom Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet