Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Химиялық байланыстар — химиялық элементтер арасындағы тұрақты тепе-тең күйдегі жүйе жасауға келіп тірелетін (молекула, ион, радикал) электромагниттік әсерлесу жиынтығы.
Жалпы мәліметтер
Химиялық байланыс — атомдардың химиялық қосылыс түзіп әрекеттесуі.
- 19 - ғасырдың басында К.Бертолле химиялық байланыс түзілуінің гравитациялық,
- 1810 жылы электрохимиялық,
- 1861 жылы орыс ғалымы А.Н Бутлеров заттардың химиялық құрылыс теориясын,
- 1915 жылы неміс физигі Кассель,
- 1916 жылы ағылшын ғалымы электрондық теорияларын ұсынды.
Кванттық механика көзқарасы тұрғысынан химиялық байланыс валенттілік сұлба және молекулалық орбиталдар әдісімен түсіндіріледі. Химиялық байланыс түзілуіне қарай төртке бөлінеді:
- иондық
- коваленттік
- металдық
- сутектік
Иондық химиялық байланыс электр терістілігі бойынша айырмашылығы үлкен металл мен бейметалл атомдары арасында түзіледі. Химиялық әрекеттескенде валенттік электрондарын беріп, оң зарядты иондарға (катиондарға): К־–е–К+ бейметалл атомдары электрондар қосып алып, теріс зарядты иондарға (аниондарға) айналады: Cl+е–Cl־. Әр аттас зарядты иондар бірін-бірі тартып молекула құрайды: K+ + Cl ־= KCl. Иондық Химиялық байланыс қарама-қарсы зарядталған иондардың электрстатикалық тартылысы нәтижесінде жүзеге асады. Иондар түзілу арқылы жүзеге асатын байланыстарды иондық байланыс, қосылыстың өзін иондық қосылыс деп атайды. Иондық қосылыстардың қайнау, балқу температурасы жоғары, қызуға тұрақты, олар полюстік еріткіштерде тез ериді, ерітінділері электр тогын жақсы өткізеді.
Коваленттік химиялық байланыста әрекеттесуші атомдарға ортақ электрондар жұбы пайда болып, олардың санына қарай бір немесе бірнеше еселенген байланыстар түзіледі. Мысалы, сутек молекуласында атомдары арасында бір (Н:Н), оттек молекуласында екі (:О::О:), азот молекуласында үш (:N:::N:) еселенген ковалентті химиялық байланыстар бар. Яғни коваленттік байланыс байланыс түзетін атомдар арасында ортақ электрон бұлтының түзілуінен пайда болады. Бұл теорияны Г.Н. Льюис 1916 ж. ұсынған. Ортақ электрон бұлтының түзілуінің екі тәсілі бар: 1. Әрбір атомның сыртқы валенттік электрондарының электрон бұлттарының қабысуы арқылы; 2. Бір атомның дайын электрон жұбы екінші атомның бос орбиталіне көшіп орналасуы арқылы. Коваленттік химиялық байланыстар электрон жұбының атомдардың арасында орналасуына қарай полюсті және полюссіз деп екіге бөлінеді.
Полюсті молекулада химиялық байланыс түзетін ортақ электрондар электр терістілігі күшті атомға қарай ығыса орналасады. Коваленттік полюсті байланыс электр терістілігінің (ЭТ) айырмашылығы бар бейметалдар арасында түзіледі. Молекула полярланады (полюстенеді). Мысалы, судың молекуласы - диполь. Молекуланың полюстілігі диполь моменті арқылы көрсетіледі. Полюстік молекулалардың қайнау және балқу температурасы төмен, полюсті еріткіштерде үйектеліп иондарға ыдырайды.Иондық байланысты коваленттік полюстік байланыстың шегіне жеткен түрі деп қарастыруға болады.
Полюссіз ковалентті химиялық байланысты молекулада электрон жұбы атомға ауыспай, симметриялы түрде ортада орналасқан. Полюссіз ковалентті байланыс - бейметалл атомдарынан тұратын жай заттардың молекуласында кездесетін байланыс. Мысалы, оттек (О2), сутек (Н2), азот (N2), хлор (СІ2) т.б. Полюссіз химиялық байланыстағы қосылыстардың қайнау және балқу температуралары төмен, полюсті еріткіштерде иондар түзбейді, электр тоғын өткізбейді. Бөлінбеген электрон жұбы мен электронсыз бос орбиталі бар атомдардан донорлық-акцепторлық механизм бойынша коваленттік байланыс түзіледі. Мысалы, аммоний катионы мен гидроксоний ионының түзілуі. Осындай механизм бойынша түзілген химиялық байланыстар координациялық байланыс деп те аталады. Сутектік химиялық байланыс — екі молекуладағы немесе бір молекуладағы атомдар арасында сутек атомының оң заряды арқылы түзіледі. Ол молекула аралық және молекула ішілік сутектік байланыс деп жіктеледі.
Металдық химиялық байланыс — металл атомдарының сыртқы қабатындағы бос электрондар қатысуымен түзілетін байланыс. Химиялық байланыстар сыртқы валенттік электрондар арқылы жүзеге асады.
Химиялық байланысының негізгі сипаттамалары (коваленттік байланыстардың сипаттамалары):
- байланыс энергиясы,
- байланыс ұзындығы,
- валенттік бұрыш,
- байланыстың бағытталуы.
Байланыс энергиясы — өзара байланысқан атомдарды не иондарды бір-бірінен ажырату үшін жұмсалатын энергия. Байланыс ұзындығы — химиялық байланыстағы атомдар ядроларының арасындағы қашықтық, валенттік бұрыш — байланысқан атомдар ядролары арқылы жүргізілетін жорамал сызықтар арасындағы бұрыш. Бұл көрсеткіштер зат молекуласының құрылысын, пішінін және беріктігін сипаттайды.
Химиялық байланыстардың түрлері
Химиялық байланыс түзілген кезде әрекеттесуші атомдардың сыртқы электрондық қабаттарында өзгерістер жүреді. Байланыстың төрт түрі болады.
Ковалентті байланыс
Ковалентті байланыс екі бейметалл атом арасында ортақтасқан электрондары болатын байланыс түрі. Химиялық байланыстың түзілуін электртерістілік ұғымын қолданып түсіндіруге болады.
Электртерістіліктері бірдей элемент атомдарының арасында (Н2, О2, N2, С12) байланыста болатын сутек молекуласының түзілу мысалында қарастырайык. Сутек атомының электрондық формуласы 1s1. Сутектің электротерістілігі 2,1. S-электрондарының электрон бұлттары сфера (шар) тәрізді, олардың өзара әсерлесуін былай көрсетуге болады:
Cонда s электрондарының бұлттары өзара қабысып, екі электрон екі ядроға да ортақ, олардан бірдей қашықтықта орналасады. Бірдей атомдардың арасындағы байланыс полюссіз ковалентті байланыс деп аталады. Электрон бұлттары қабысуы нәтижесінде энергия бөлініп, молекула түзіледі. Бұл энергия шамасы молекуладағы байланыс беріктілігін сипаттайды, олай болса молекула жеке атомдарға қарағанда тұрақты жүйе болғаны.
Полюссіз ковалентті байланыста байланыстырушы электрон жұбының бұлты ядролардан бірдей қашықтықта орналасады.
Молекулалардың құрылымдық формулаларында бір электрон жұбына бір сызықшаға ( - ) сейкес келеді. Сутек атомдарының валенттіліктері I, себебі валенттілік байланыс түзуге жұмсалған электрондар санымен анықталады. Сутегі молекуласындағы элементтердің тотығу дәрежелері нөлге тең, себебі атомдардың электртерістіліктері бірдей, электрондар жұптары екі элемент ядросынан бірдей қашықтықта орналасады.
Енді оттегі молекуласындағы байланыстың түзілуін қарастырайық.
Оттек атомының электрондық формуласы 1s22s22p4, валенттілік электрондары 2s22p4, электртерістілігі 3,5.
Электронды-графикалық формуласын қарасақ, валенттілік электрондар саны 6, оның екеуі дара күйінде, міне, осы электрондар екінші оттек атомындағы дәл осындай электрондармен екі жұп түзеді, яғни байланыс саны екі. Енді әр атом ядросын 8 электроннан айналатын болады. Сөйтіп, бұл мысалдан да көретініміз молекула түзілгенде аяқталған 8 электронды қабаттың пайда болуы.
Оттек атомдарының тотығу дәрежелері нөлге тең, валенттіліктері ІІ-ге тең болады. Еселі байланыс дара байланысқа қарағанда беріктеу болады.
Электрондардың электрон бұлттарының формаларын қолданып байланыстың түзілуін көрсетсек:
σ - байланыс дегеніміз электрон бұлттарының қабысу ауданы ядролардың қосылу сызығының бойында жатқанда түзілетін байланыс (а).
Ал π - байланыс — электрон бұлттарының қабысу ауданы ядроларды қосатын сызықтың екі жағында орналасқанда түзіледі (ә).
Оттегі молекуласында атомдар бір-бірімен қос байланыспен байланысқан, оның бірі – σ болса, екіншісінің π- байланыс екендігін байқайсыңдар.
Олай болса, π- байланыс тек еселік байланыстарда болса, σ- байланыс дара байланыс кезінде түзіледі. Атомдар арасындағы дара байланыстардың барлығы σ- байланыстар, қос байланыстың біреуі – σ- байланыс, екіншісі π- байланыс; ал үш байланыстың біреуі – σ- байланыс, қалған екеуі π- байланыстар болады.
Полюсті коваленттік байланыс дегеніміз байланыстырушы электрон жұбының бұлты электртерістігі басым элемент атомына қарай ығыса орналасқан байланыс.
Сутектік байланыс
Сутектік байланыс оң зарядты ие болған сутек атомы мен теріс полюсті, электртерістігі күшті, бөлінбеген электрон жұбы бар (көбіне F, О, N, кейде CI, S) атомдар арасында түзіледі. Сондықтан сутектік байланыстың механизмін жартылай , жартылай донорлы-акцепторлы деп қарастыруға болады.
Сутектік байланысқа ақуыздардағы карбонил тобы мен амин тобындағы сутектің арасында түзілген байланыс мысал бола алады.
Бұл полинуклеотидтер молекуласында іске асатын молекулаішілік сутектік байланысқа жатады. Ақуыздардың екіншілік (спиральдік) құрылысы молекулаішілік сутектік байланыстардың нәтижесінде жүзеге асады. Ал химияда көбіне молекулааралық сутектік байланыстар кездеседі. Оны этил спиртінің өзінен немесе оны суға араластырғанда жылу бөле жүретін үрдістен байқауға болады. Сутектік байланыс, байланыстың басқа түрлеріне қарағанда, әлсіз байланыс болып саналады, оны байланыс энергиясынан көруге болады.
Кіші молекулалы су, спирт, альдегид тәрізді заттардың қалыпты жағдайда сұйық күйде болуы - сутектік байланыстың әсерінен. Сонымен қатар, аммиак, фторсутек сияқты газ күйіндегі заттардың оңай сұйылуы олардың молекуласының арасында түзілетін сутектік байланыстар арқылы іске асырылады.
Сутектік байланыспен байланысқан заттар молекулалық кристалдық торға ие болады.
Иондық байланыс
Иондық байланыс катиондар мен аниондардың арасында электро-статикалық тартылу күшінің нәтижесінде пайда болады. Химиялық әрекеттескен атомдар 8 электронды тұрақты октет қабатқа ие болып, катион мен анионға айналу үшін олар күшті металдар мен бейметалдарға жатуы тиіс.
Иондық байланысқан қатты заттар иондық кристалдық торға ие болады. Сондықтан олар қатты, берік, қиын балқитын заттарға жатады. Иондық байланыс көбіне нағыз типтік металдардың оксидтері мен гидроксидтеріне және барлық тұздарға тән.
Әдетте, бір молекуланың ішінде байланыстың әр түрлі типтері кездеседі. Мысалы, күшті негіздерде (КОН, Са(ОН)2, т.б. ) металл катионы мен арасында иондық, ал оттек пен сутек арасында коваленттік полюсті байланыс түзіледі. тұздарында да (K2SО4, СаСО3, т.б.) металл катионы қышқыл қалдығының анионымен иондық байланыспен байланысса, оттек пен бейметалл (С, S) арасында коваленттік полюсті байланыс түзіледі.
Жалпы алғанда, химиялық байланысты типтерге жіктеу шартты сипатқа ие. Өйткені олардың түпкі негізі бір. Мысалы, иондық байланысты коваленттік байланыстың шекті түрі деп қарау керек. Металдық байланыста коваленттік полюсті байланыстың да, иондық байланыстың да элементтері бар. Көптеген заттарда "таза" бір ғана химиялық байланыс типі бола бермейді. Мысалы, ас тұзы — натрий хлориді иондық байланысты қосылыстарға жатады. Іс жүзінде оның 84% байланысы иондыққа, қалған 16%-і коваленттіге тиесілі. Сондықтан химиялық байланыстың полюстік дәрежесін біліп тұрып, нақты қай типке жататынын сөз еткен дұрыс.
Егер галогенсутектер қатарындағы байланыстың полюстік дәрежесінің өзгеруіне келсек, фторсутектен астатсутекке қарай: HF→HCl→HBr→HI→HAt төмендейді. Себебі галоген мен сутектің электртерістіктерінің азая түседі де, ақыры астатсутекке жеткенде байланыс полюссіз коваленттіге жуықтайды.
Химиялық байланыстың барлық типтері мен түрлерінің негізі бір болатыны — олардың бәрінің де табиғаты электрондық бұлттардың тығыздығының өзгеруіне тәуелді. Химиялық байланыстың түзілуі кез келген жағдайда электрондық-ядролық әрекеттесудің арқасында, осы кездегі энергия ұтысының (бөлінуінің) нәтижесінде іске асады. Оны барлық химиялық байланыс типтерінің белгілерін өзара салыстырғанда байқаймыз.
Металдық байланыс
Металдың кристалдық торының түйіндерінде атомдар немесе олардың иондары орналасатыны белгілі. Металдық тордағы бостау күйдегі делокальданған электрондар көптеген ядролардың арасында өзара тарту күштерін тудырып, металдық байланыс түзеді. Металдардың сыртқы деңгейіндегі валенттік электрондар саны аз болатындықтан, олардың иондарға айналуы қиын емес: Me - ne- → Ме+n
Мұндай қабілетті металдар бос күйде де, химиялық әрекеттесу кезінде де көрсетеді. Бос күйдегі металдың белгілі физикалық қасиеттері: электр- және жылуөткізгіштігі, қаттылығы, иілімділігі, созылғыштығы, өзіне тән жылтыры, т.б. булардың барлығы металдық байланысқа тәуелді.
Металдардың валенттік электрондары өз ядросымен нашар байланысқан. Сондықтан, бір-бірінен оңай ажырайды және металда теріс иондар қатары қалыптасады. Бұл иондар кристалдық торда орналасқан және электрондардың көбісі бүкіл кристалл бойынша жылжи алады. Металдың электрондары бүкіл металдағы атомдарды байланыстырады.
Металдағы электрондар (валенттік электрондар) газ бен кристалдық торлардағызарядталған иондардың арқаумен бір-бірімен әрекеттесуіне себепші болған - химиялық байланыс. Металдық байланыстың идеалды моделі металдың валенттік электрондармен жарым-жартылай топтастырылған энергетикалық аймағының (өткізу қабілеті бар зонасы) пайда болуына сәйкес келеді. Металдарды құрастыратын атомдардың жақындасуымен валенттік электрондардың атомдық орбиталдары, түйіндес қоспаның делокализдалған p-орбиталдар сияқты, кристалдық торлар бойынша делокализдалған p-орбиталдарға айналады. Металдық байланыстыңсандық сипаттамасы квант механикасымен ғана бола алады. Сапалық сипаттаманы коваленттік байланыстың ұғымымен түсінуге болады.
Металдың екі атомы жақындасқанда, мысалы Li, коваленттік байланыс пайда болады, сонымен валенттік электрондың әр энергетивтік деңгейі екіге бөлінеді. Li атомдардың N саны кристалдық торларды жасаған кезде, көрші атомдардың электрон бұлттарының қайта жабуы валенттік электрондың әр энергетикалық деңгейі N деңгейлерге бөлінеді. Деңгейлердің саны көп болғандықтан, олар бір-біріне жақын орналасқан. Сол үшін оларды энергетикалық деңгейлердің бөлінбейтін, әрі ақырғы ені бар, бір зонасы деп есептеуге болады. Валенттік электронлардың саны бірдей болған екі атомдық молекуламен салыстырғанда, әр атом көп байланыстардың пайда болуына үлес қосып жатады. Сондықтан, жүйенің энергиясының минимумы (немесе байланыстың максимумы) молекуладағы екі центрлік байланысына қарағанда, үлкен қашықтыққа жете алады.
Металдардағы атомдар арасындағы қашықтық, коваленттік байланыспен құрылған қосылыстарға қарағанда (металдық атомдардың радиусы әрқашан коваленттік радиусынан үлкен) едәуір үлкен. Ал үйлестіретін саны (ең жақын көршілердің саны) металдың кристалдық торыларында көбінесе 8 немесе 8-ден үлкен. Ең көп кездесетін кристалдық құрылымдардың үйлестіретін саны 8 (көлеміцентрир. текше), 12 (шекцетрир. текше немесе гексаген. тығыздап оралған). Коваленттік радиустарды пайдаланып, металл торларының параметрлерінің есептеуі төмен нәтижелерді көрсетеді. Осылайша, Li2 молекуланың (коваленттік байланыс) Li атомдардың арасындағы қашықтығы 0,267 нм, ал Li металдың ішінде 0,304 нм тең. Металдағы әр Li атомдың ең жақын көршілерінің саны 8 болса, есе көп қашықтықта тағы 6 бар. Байланыстың энергиясы Li бір атомға санасақ, ең жақын көршілердің саны өскеннен Li2 үшін 0,96.10-19Дж-нен, кристалдық Li үшін 2,9.10-19 Дж-ге өседі.
Дереккөздер
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Химия. Н.Нұрахметов, А.Ниязбаева, Р.Рысқалиева, Н.Далабаева. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 336 бет. ISBN 9965-36-416-8
- "Қазақ Энциклопедиясы", 9 том
- Химия: Жалпы білім беретін мектептің 8 сыныбына арналған оқулық. Усманова М.Б., Сақариянова Қ.Н. / Алматы: Атамұра, 2009. - 216 бет. ISBN 9965-34-887
- Химия: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. – 352 бет, суретті. ISBN 9965-36-092-8
- Http://school-sector.relarn.ru/nsm/chemistry/Rus/Data/Text/Ch1_4.html#OLE_LINK5 Мұрағатталған 14 тамыздың 2018 жылы.
- http://www.xumuk.ru/encyklopedia/2533.html
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Himiyalyk bajlanystar himiyalyk elementter arasyndagy turakty tepe ten kүjdegi zhүje zhasauga kelip tireletin molekula ion radikal elektromagnittik әserlesu zhiyntygy Zhalpy mәlimetterHimiyalyk bajlanys atomdardyn himiyalyk kosylys tүzip әrekettesui 19 gasyrdyn basynda K Bertolle himiyalyk bajlanys tүziluinin gravitaciyalyk 1810 zhyly elektrohimiyalyk 1861 zhyly orys galymy A N Butlerov zattardyn himiyalyk kurylys teoriyasyn 1915 zhyly nemis fizigi Kassel 1916 zhyly agylshyn galymy elektrondyk teoriyalaryn usyndy Kvanttyk mehanika kozkarasy turgysynan himiyalyk bajlanys valenttilik sulba zhәne molekulalyk orbitaldar әdisimen tүsindiriledi Himiyalyk bajlanys tүziluine karaj tortke bolinedi iondyk kovalenttik metaldyk sutektik Iondyk himiyalyk bajlanys elektr teristiligi bojynsha ajyrmashylygy үlken metall men bejmetall atomdary arasynda tүziledi Himiyalyk әreketteskende valenttik elektrondaryn berip on zaryadty iondarga kationdarga K e K bejmetall atomdary elektrondar kosyp alyp teris zaryadty iondarga aniondarga ajnalady Cl e Cl Әr attas zaryadty iondar birin biri tartyp molekula kurajdy K Cl KCl Iondyk Himiyalyk bajlanys karama karsy zaryadtalgan iondardyn elektrstatikalyk tartylysy nәtizhesinde zhүzege asady Iondar tүzilu arkyly zhүzege asatyn bajlanystardy iondyk bajlanys kosylystyn ozin iondyk kosylys dep atajdy Iondyk kosylystardyn kajnau balku temperaturasy zhogary kyzuga turakty olar polyustik eritkishterde tez eridi eritindileri elektr togyn zhaksy otkizedi Kovalenttik himiyalyk bajlanysta әrekettesushi atomdarga ortak elektrondar zhuby pajda bolyp olardyn sanyna karaj bir nemese birneshe eselengen bajlanystar tүziledi Mysaly sutek molekulasynda atomdary arasynda bir N N ottek molekulasynda eki O O azot molekulasynda үsh N N eselengen kovalentti himiyalyk bajlanystar bar Yagni kovalenttik bajlanys bajlanys tүzetin atomdar arasynda ortak elektron bultynyn tүziluinen pajda bolady Bul teoriyany G N Lyuis 1916 zh usyngan Ortak elektron bultynyn tүziluinin eki tәsili bar 1 Әrbir atomnyn syrtky valenttik elektrondarynyn elektron bulttarynyn kabysuy arkyly 2 Bir atomnyn dajyn elektron zhuby ekinshi atomnyn bos orbitaline koship ornalasuy arkyly Kovalenttik himiyalyk bajlanystar elektron zhubynyn atomdardyn arasynda ornalasuyna karaj polyusti zhәne polyussiz dep ekige bolinedi Polyusti molekulada himiyalyk bajlanys tүzetin ortak elektrondar elektr teristiligi kүshti atomga karaj ygysa ornalasady Kovalenttik polyusti bajlanys elektr teristiliginin ET ajyrmashylygy bar bejmetaldar arasynda tүziledi Molekula polyarlanady polyustenedi Mysaly sudyn molekulasy dipol Molekulanyn polyustiligi dipol momenti arkyly korsetiledi Polyustik molekulalardyn kajnau zhәne balku temperaturasy tomen polyusti eritkishterde үjektelip iondarga ydyrajdy Iondyk bajlanysty kovalenttik polyustik bajlanystyn shegine zhetken tүri dep karastyruga bolady Polyussiz kovalentti himiyalyk bajlanysty molekulada elektron zhuby atomga auyspaj simmetriyaly tүrde ortada ornalaskan Polyussiz kovalentti bajlanys bejmetall atomdarynan turatyn zhaj zattardyn molekulasynda kezdesetin bajlanys Mysaly ottek O2 sutek N2 azot N2 hlor SI2 t b Polyussiz himiyalyk bajlanystagy kosylystardyn kajnau zhәne balku temperaturalary tomen polyusti eritkishterde iondar tүzbejdi elektr togyn otkizbejdi Bolinbegen elektron zhuby men elektronsyz bos orbitali bar atomdardan donorlyk akceptorlyk mehanizm bojynsha kovalenttik bajlanys tүziledi Mysaly ammonij kationy men gidroksonij ionynyn tүzilui Osyndaj mehanizm bojynsha tүzilgen himiyalyk bajlanystar koordinaciyalyk bajlanys dep te atalady Sutektik himiyalyk bajlanys eki molekuladagy nemese bir molekuladagy atomdar arasynda sutek atomynyn on zaryady arkyly tүziledi Ol molekula aralyk zhәne molekula ishilik sutektik bajlanys dep zhikteledi Metaldyk himiyalyk bajlanys metall atomdarynyn syrtky kabatyndagy bos elektrondar katysuymen tүziletin bajlanys Himiyalyk bajlanystar syrtky valenttik elektrondar arkyly zhүzege asady Himiyalyk bajlanysynyn negizgi sipattamalary kovalenttik bajlanystardyn sipattamalary bajlanys energiyasy bajlanys uzyndygy valenttik burysh bajlanystyn bagyttaluy Bajlanys energiyasy ozara bajlanyskan atomdardy ne iondardy bir birinen azhyratu үshin zhumsalatyn energiya Bajlanys uzyndygy himiyalyk bajlanystagy atomdar yadrolarynyn arasyndagy kashyktyk valenttik burysh bajlanyskan atomdar yadrolary arkyly zhүrgiziletin zhoramal syzyktar arasyndagy burysh Bul korsetkishter zat molekulasynyn kurylysyn pishinin zhәne beriktigin sipattajdy Himiyalyk bajlanystardyn tүrleriHimiyalyk bajlanys tүzilgen kezde әrekettesushi atomdardyn syrtky elektrondyk kabattarynda ozgerister zhүredi Bajlanystyn tort tүri bolady Kovalentti bajlanys Kovalentti bajlanys eki bejmetall atom arasynda ortaktaskan elektrondary bolatyn bajlanys tүri Himiyalyk bajlanystyn tүziluin elektrteristilik ugymyn koldanyp tүsindiruge bolady Elektrteristilikteri birdej element atomdarynyn arasynda N2 O2 N2 S12 bajlanysta bolatyn sutek molekulasynyn tүzilu mysalynda karastyrajyk Sutek atomynyn elektrondyk formulasy 1s1 Sutektin elektroteristiligi 2 1 S elektrondarynyn elektron bulttary sfera shar tәrizdi olardyn ozara әserlesuin bylaj korsetuge bolady Conda s elektrondarynyn bulttary ozara kabysyp eki elektron eki yadroga da ortak olardan birdej kashyktykta ornalasady Birdej atomdardyn arasyndagy bajlanys polyussiz kovalentti bajlanys dep atalady Elektron bulttary kabysuy nәtizhesinde energiya bolinip molekula tүziledi Bul energiya shamasy molekuladagy bajlanys beriktiligin sipattajdy olaj bolsa molekula zheke atomdarga karaganda turakty zhүje bolgany Polyussiz kovalentti bajlanysta bajlanystyrushy elektron zhubynyn bulty yadrolardan birdej kashyktykta ornalasady Molekulalardyn kurylymdyk formulalarynda bir elektron zhubyna bir syzykshaga sejkes keledi Sutek atomdarynyn valenttilikteri I sebebi valenttilik bajlanys tүzuge zhumsalgan elektrondar sanymen anyktalady Sutegi molekulasyndagy elementterdin totygu dәrezheleri nolge ten sebebi atomdardyn elektrteristilikteri birdej elektrondar zhuptary eki element yadrosynan birdej kashyktykta ornalasady Endi ottegi molekulasyndagy bajlanystyn tүziluin karastyrajyk Ottek atomynyn elektrondyk formulasy 1s22s22p4 valenttilik elektrondary 2s22p4 elektrteristiligi 3 5 Elektrondy grafikalyk formulasyn karasak valenttilik elektrondar sany 6 onyn ekeui dara kүjinde mine osy elektrondar ekinshi ottek atomyndagy dәl osyndaj elektrondarmen eki zhup tүzedi yagni bajlanys sany eki Endi әr atom yadrosyn 8 elektronnan ajnalatyn bolady Sojtip bul mysaldan da koretinimiz molekula tүzilgende ayaktalgan 8 elektrondy kabattyn pajda boluy Ottek atomdarynyn totygu dәrezheleri nolge ten valenttilikteri II ge ten bolady Eseli bajlanys dara bajlanyska karaganda berikteu bolady Elektrondardyn elektron bulttarynyn formalaryn koldanyp bajlanystyn tүziluin korsetsek s bajlanys degenimiz elektron bulttarynyn kabysu audany yadrolardyn kosylu syzygynyn bojynda zhatkanda tүziletin bajlanys a Al p bajlanys elektron bulttarynyn kabysu audany yadrolardy kosatyn syzyktyn eki zhagynda ornalaskanda tүziledi ә Ottegi molekulasynda atomdar bir birimen kos bajlanyspen bajlanyskan onyn biri s bolsa ekinshisinin p bajlanys ekendigin bajkajsyndar Olaj bolsa p bajlanys tek eselik bajlanystarda bolsa s bajlanys dara bajlanys kezinde tүziledi Atomdar arasyndagy dara bajlanystardyn barlygy s bajlanystar kos bajlanystyn bireui s bajlanys ekinshisi p bajlanys al үsh bajlanystyn bireui s bajlanys kalgan ekeui p bajlanystar bolady Polyusti kovalenttik bajlanys degenimiz bajlanystyrushy elektron zhubynyn bulty elektrteristigi basym element atomyna karaj ygysa ornalaskan bajlanys Sutektik bajlanys Sutektik bajlanys on zaryadty ie bolgan sutek atomy men teris polyusti elektrteristigi kүshti bolinbegen elektron zhuby bar kobine F O N kejde CI S atomdar arasynda tүziledi Sondyktan sutektik bajlanystyn mehanizmin zhartylaj zhartylaj donorly akceptorly dep karastyruga bolady Sutektik bajlanyska akuyzdardagy karbonil toby men amin tobyndagy sutektin arasynda tүzilgen bajlanys mysal bola alady Bul polinukleotidter molekulasynda iske asatyn molekulaishilik sutektik bajlanyska zhatady Akuyzdardyn ekinshilik spiraldik kurylysy molekulaishilik sutektik bajlanystardyn nәtizhesinde zhүzege asady Al himiyada kobine molekulaaralyk sutektik bajlanystar kezdesedi Ony etil spirtinin ozinen nemese ony suga aralastyrganda zhylu bole zhүretin үrdisten bajkauga bolady Sutektik bajlanys bajlanystyn baska tүrlerine karaganda әlsiz bajlanys bolyp sanalady ony bajlanys energiyasynan koruge bolady Kishi molekulaly su spirt aldegid tәrizdi zattardyn kalypty zhagdajda sujyk kүjde boluy sutektik bajlanystyn әserinen Sonymen katar ammiak ftorsutek siyakty gaz kүjindegi zattardyn onaj sujyluy olardyn molekulasynyn arasynda tүziletin sutektik bajlanystar arkyly iske asyrylady Sutektik bajlanyspen bajlanyskan zattar molekulalyk kristaldyk torga ie bolady Iondyk bajlanys Iondyk bajlanys kationdar men aniondardyn arasynda elektro statikalyk tartylu kүshinin nәtizhesinde pajda bolady Himiyalyk әrekettesken atomdar 8 elektrondy turakty oktet kabatka ie bolyp kation men anionga ajnalu үshin olar kүshti metaldar men bejmetaldarga zhatuy tiis Iondyk bajlanyskan katty zattar iondyk kristaldyk torga ie bolady Sondyktan olar katty berik kiyn balkityn zattarga zhatady Iondyk bajlanys kobine nagyz tiptik metaldardyn oksidteri men gidroksidterine zhәne barlyk tuzdarga tәn Әdette bir molekulanyn ishinde bajlanystyn әr tүrli tipteri kezdesedi Mysaly kүshti negizderde KON Sa ON 2 t b metall kationy men arasynda iondyk al ottek pen sutek arasynda kovalenttik polyusti bajlanys tүziledi tuzdarynda da K2SO4 SaSO3 t b metall kationy kyshkyl kaldygynyn anionymen iondyk bajlanyspen bajlanyssa ottek pen bejmetall S S arasynda kovalenttik polyusti bajlanys tүziledi Zhalpy alganda himiyalyk bajlanysty tipterge zhikteu shartty sipatka ie Өjtkeni olardyn tүpki negizi bir Mysaly iondyk bajlanysty kovalenttik bajlanystyn shekti tүri dep karau kerek Metaldyk bajlanysta kovalenttik polyusti bajlanystyn da iondyk bajlanystyn da elementteri bar Koptegen zattarda taza bir gana himiyalyk bajlanys tipi bola bermejdi Mysaly as tuzy natrij hloridi iondyk bajlanysty kosylystarga zhatady Is zhүzinde onyn 84 bajlanysy iondykka kalgan 16 i kovalenttige tiesili Sondyktan himiyalyk bajlanystyn polyustik dәrezhesin bilip turyp nakty kaj tipke zhatatynyn soz etken durys Eger galogensutekter kataryndagy bajlanystyn polyustik dәrezhesinin ozgeruine kelsek ftorsutekten astatsutekke karaj HF HCl HBr HI HAt tomendejdi Sebebi galogen men sutektin elektrteristikterinin azaya tүsedi de akyry astatsutekke zhetkende bajlanys polyussiz kovalenttige zhuyktajdy Himiyalyk bajlanystyn barlyk tipteri men tүrlerinin negizi bir bolatyny olardyn bәrinin de tabigaty elektrondyk bulttardyn tygyzdygynyn ozgeruine tәueldi Himiyalyk bajlanystyn tүzilui kez kelgen zhagdajda elektrondyk yadrolyk әrekettesudin arkasynda osy kezdegi energiya utysynyn bolinuinin nәtizhesinde iske asady Ony barlyk himiyalyk bajlanys tipterinin belgilerin ozara salystyrganda bajkajmyz Metaldyk bajlanys Tolyk makalasy Metaldyk bajlanys Metaldyn kristaldyk torynyn tүjinderinde atomdar nemese olardyn iondary ornalasatyny belgili Metaldyk tordagy bostau kүjdegi delokaldangan elektrondar koptegen yadrolardyn arasynda ozara tartu kүshterin tudyryp metaldyk bajlanys tүzedi Metaldardyn syrtky dengejindegi valenttik elektrondar sany az bolatyndyktan olardyn iondarga ajnaluy kiyn emes Me ne Me n Mundaj kabiletti metaldar bos kүjde de himiyalyk әrekettesu kezinde de korsetedi Bos kүjdegi metaldyn belgili fizikalyk kasietteri elektr zhәne zhyluotkizgishtigi kattylygy iilimdiligi sozylgyshtygy ozine tәn zhyltyry t b bulardyn barlygy metaldyk bajlanyska tәueldi Metaldardyn valenttik elektrondary oz yadrosymen nashar bajlanyskan Sondyktan bir birinen onaj azhyrajdy zhәne metalda teris iondar katary kalyptasady Bul iondar kristaldyk torda ornalaskan zhәne elektrondardyn kobisi bүkil kristall bojynsha zhylzhi alady Metaldyn elektrondary bүkil metaldagy atomdardy bajlanystyrady Metaldagy elektrondar valenttik elektrondar gaz ben kristaldyk torlardagyzaryadtalgan iondardyn arkaumen bir birimen әrekettesuine sebepshi bolgan himiyalyk bajlanys Metaldyk bajlanystyn idealdy modeli metaldyn valenttik elektrondarmen zharym zhartylaj toptastyrylgan energetikalyk ajmagynyn otkizu kabileti bar zonasy pajda boluyna sәjkes keledi Metaldardy kurastyratyn atomdardyn zhakyndasuymen valenttik elektrondardyn atomdyk orbitaldary tүjindes kospanyn delokalizdalgan p orbitaldar siyakty kristaldyk torlar bojynsha delokalizdalgan p orbitaldarga ajnalady Metaldyk bajlanystynsandyk sipattamasy kvant mehanikasymen gana bola alady Sapalyk sipattamany kovalenttik bajlanystyn ugymymen tүsinuge bolady Metaldyn eki atomy zhakyndaskanda mysaly Li kovalenttik bajlanys pajda bolady sonymen valenttik elektrondyn әr energetivtik dengeji ekige bolinedi Li atomdardyn N sany kristaldyk torlardy zhasagan kezde korshi atomdardyn elektron bulttarynyn kajta zhabuy valenttik elektrondyn әr energetikalyk dengeji N dengejlerge bolinedi Dengejlerdin sany kop bolgandyktan olar bir birine zhakyn ornalaskan Sol үshin olardy energetikalyk dengejlerdin bolinbejtin әri akyrgy eni bar bir zonasy dep esepteuge bolady Valenttik elektronlardyn sany birdej bolgan eki atomdyk molekulamen salystyrganda әr atom kop bajlanystardyn pajda boluyna үles kosyp zhatady Sondyktan zhүjenin energiyasynyn minimumy nemese bajlanystyn maksimumy molekuladagy eki centrlik bajlanysyna karaganda үlken kashyktykka zhete alady Metaldardagy atomdar arasyndagy kashyktyk kovalenttik bajlanyspen kurylgan kosylystarga karaganda metaldyk atomdardyn radiusy әrkashan kovalenttik radiusynan үlken edәuir үlken Al үjlestiretin sany en zhakyn korshilerdin sany metaldyn kristaldyk torylarynda kobinese 8 nemese 8 den үlken En kop kezdesetin kristaldyk kurylymdardyn үjlestiretin sany 8 kolemicentrir tekshe 12 shekcetrir tekshe nemese geksagen tygyzdap oralgan Kovalenttik radiustardy pajdalanyp metall torlarynyn parametrlerinin esepteui tomen nәtizhelerdi korsetedi Osylajsha Li2 molekulanyn kovalenttik bajlanys Li atomdardyn arasyndagy kashyktygy 0 267 nm al Li metaldyn ishinde 0 304 nm ten Metaldagy әr Li atomdyn en zhakyn korshilerinin sany 8 bolsa ese kop kashyktykta tagy 6 bar Bajlanystyn energiyasy Li bir atomga sanasak en zhakyn korshilerdin sany oskennen Li2 үshin 0 96 10 19Dzh nen kristaldyk Li үshin 2 9 10 19 Dzh ge osedi DerekkozderҚazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Himiya N Nurahmetov A Niyazbaeva R Ryskalieva N Dalabaeva Almaty Mektep baspasy 2007 336 bet ISBN 9965 36 416 8 Қazak Enciklopediyasy 9 tom Himiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk Usmanova M B Sakariyanova Қ N Almaty Atamura 2009 216 bet ISBN 9965 34 887 Himiya Zhalpy bilim beretin mekteptin zharatylystanu matematika bagytyndagy 11 synybyna arnalgan okulyk Ә Temirbolatova N Nurahmetov R Zhumadilova S Әlimzhanova Almaty Mektep baspasy 2007 352 bet suretti ISBN 9965 36 092 8 Http school sector relarn ru nsm chemistry Rus Data Text Ch1 4 html OLE LINK5 Muragattalgan 14 tamyzdyn 2018 zhyly http www xumuk ru encyklopedia 2533 html Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet