Хаусалар хаусандар тропикалық Африкадағы ең үлкен халық Олар Нигерияның солтүстігінде 40 миллионнан астам адам және Ниге

Хаусалар (хаусандар) - тропикалық Африкадағы ең үлкен халық. Олар Нигерияның солтүстігінде (40 миллионнан астам адам) және Нигердің оңтүстігінде (10 миллионнан астам адам), сонымен қатар Гана, Того, Бенин, Камерун, Чад, Кот-д’Ивуар, Судан және т.б. елдерде қоныстанған. Жалпы саны 60 миллионнан астам адам. (2016, бағалау).

Бүкіл халықтың саны
Хаусалар
хаусандар

60 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Нигерия	40 млн.
Нигер	10 млн.
Кот-д’Ивуар	1,1 млн.
Камерун	1,04 млн.
Гана	275 000
Судан	80 000
Тілдері

Діні
ислам

Тілі

Чад тобындағылар сөйлейді. Бірнеше диалектілері (кано, кацина, сокото,, зария, хадеджа) бар. Хаусалардың арасында этникалық және әдеби тіл бар. Біріншісі 19 ғасырда сокото диалектісінен алынған, әдеби тіл 20 ғасырда Кано қаласының диалектісі негізінде пайда болды. Ұзақ уақыт бойы жазу араб әліпбиіне негізделген, бірақ 19 ғасырдан бастап хаусаның барлығы дерлік латын әліпбиіне көшті.

Діні

Ислам дінін тұтынады. Негізінен сүнниттік мұсылмандар, 20 ғасырда кадирийа мен тижания тарикаттары (сопылық) үлкен ықпалға ие болды. Салафизм мен ахмадия ілімдері кең тарады, 20 ғасырдың аяғынан – шиизм. протестанттар (англикандар, методистер, баптистер), католиктер және дәстүрлі нанымдарды ұстанушылар бар.

Тарихы

Ғалымдардың жорамалдауынша хаусалар этнос ретінде судан тайпалары мен қара нәсілділердің араласуы нәтижесінде қалыптасқан. Ерте заманда және орта ғасырларда хаусалар жерінде Кано, Гобир, Бираи, Кашина,Даура,Кебби, т.б. қала-мемлекеттер болған. Олар 16 ғасырда-да Сонган, кейінірек Борну мемлекеттеріне бағынды. 19 ғасырда Сокото сұлтандығы құрамына кірді. 1903 жылы ағылшын отаршылары басып алды. 1960-70 жылдары Африкадағы отарлық жүйе ыдырып, тәуелсіз мемлекеттер құрылған кезде бірнеше бөлікке бөлініп кеткен.

Кәсібі

Хаусаның негізгі дәстүрлі қызметі – сауда және егіншілік (сорго, тары, жүгері, күріш, мақта, жержаңғақ, индиго, маниок, ямс, тәтті картоп, темекі, қант қамысы, қызанақ, бұршақ дақылдары, асқабақ, пияз, ащы бұрыш). Құрғақ маусымда көптеген хауса ерлері Гвинея шығанағы жағалауындағы қалаларға жұмысқа барады. Мал шаруашылығы (солтүстігінде ешкі, қой, есек, жылқы, түйе), балық аулау және аңшылық (әсіресе Арна мен Магузава арасында) да кең тараған. Қолөнерден – ұсталық, зергерлік, тоқымашылық, бояу, қыш, тері өңдеу, аяқ киім жасау, қоржын мен төсеніш тоқу, ағаш ою дамыған. Дәстүрлі кәсіптерге ұрлық пен кәсіпқой қайыршылық жатады.

Тұрмыс салты

Бірнеше көп әйелді отбасылардан тұратын көпбалалы қауымдастық тек ауылдарда ғана өмір сүрді. Қалалар мен оларға жақын орналасқан елді мекендерде шағын моногамды отбасылар басым. Неке келісімі вирилокальды, туыстық есеп патрилинейлік, матрилинейлік қалдықтары бар. Хауса-магузава мен арна арасында тотемизм мен жас класстарының қалдықтарын байқауға болады.

Хаусалар ауылдарда тұрады. Нигер қалаларында және Нигерияның көршілес аудандарында балшық кірпіштен және жалпақ төбесі бар саманнан салынған үйлер басым. Үйлердің қабырғалары жиі безендірілген. Ауылдардағы тұрғын үйлер де саманнан жасалған, тік бұрышты төбесі тегіс немесе дөңгелек конустық төбесі бар. Нигер мен солтүстік-батыс Нигерияның кейбір хауса топтары арасында бұтақтар мен сабаннан жасалған дөңгелек үйшіктер жиі кездеседі. Дәстүрлі хауса ғимараттарының арасында ақсүйектердің кірпіш сарайлары, сәулесі ашық мешіттер (судандық архитектуралық стиль деп аталады) және астық қоймалары (дөңгелек, ағаш немесе тастан жасалған, сабан немесе сазбен сыланған) бар. Соңғы онжылдықтарда қалалық хаузалар еуропалық үлгідегі үйлерге ие болды.

Дәстүрлі ерлер киімі – кең етіп жасалған қалталы көйлек пен шалбар, ал әйелдер белін айналдыра жауып тұратын мата оранады. Күн суытқанда ұзын жамылғыш (ригу) киеді.

Ұлттық тағамдары - көкөніс тағамдары (ботқа, жарма), ет, сүт, балық. Дәстүрлі салт-жораларда кола жаңғағы ерекше рөл атқарады.

Халық ауыз әдебиетінің ең көп тараған түрлері – ертегілер, жырлар, мақал-мәтелдер, этногенетикалық аңыздар.

Дереккөздер

Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4731131?ysclid=logyvx4rcu297076247
Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/172622/%D0%A5%D0%B0%D1%83%D1%81%D0%B0?ysclid=logyt2jprj976539322
Хауса https://www.istmira.com/novosti-istorii/15998-hausa-narod.html
Хауса https://bigenc.ru/c/khausa-narod-5d26b1?ysclid=logysz3aha187857985
Қазақстан ұлттық энциклопедиясы
Хауса народ африки страны https://torise.ru/hausa-narod-afriki-strany/?ysclid=logyu3ozs9442615815
народы мира / Хауса http://www.etnolog.ru/people.php?id=HAUS

[1] Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4731131?ysclid=logyvx4rcu297076247

[2] Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/172622/%D0%A5%D0%B0%D1%83%D1%81%D0%B0?ysclid=logyt2jprj976539322

[3] Хауса https://www.istmira.com/novosti-istorii/15998-hausa-narod.html

[4] Хауса https://bigenc.ru/c/khausa-narod-5d26b1?ysclid=logysz3aha187857985

[5] Қазақстан ұлттық энциклопедиясы

[6] Хауса народ африки страны https://torise.ru/hausa-narod-afriki-strany/?ysclid=logyu3ozs9442615815

[7] народы мира / Хауса http://www.etnolog.ru/people.php?id=HAUS