Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Түпқараған ауданы – Маңғыстау облысының батысында орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. Шығысында Маңғыстау, оңтүстігінде Мұнайлы ауданымен шектеседі. Аудан Каспий теңізінің жағасында орналасқан. Орталығы – Форт-Шевченко қаласы. Жер аумағы 8,1 мың км2. Аудандағы 6 елді мекен 1 қалалық әкімдікке және 5 ауылдық округке біріктірілген.
| Қазақстан ауданы | |||
| Түпқараған ауданы | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Облысы | |||
| Аудан орталығы | |||
| Ауылдық округтер саны | 5 | ||
| Қалалық әкімдіктер саны | 1 | ||
| Ауыл саны | 5 | ||
| Қала саны | 1 | ||
| Әкімі | Рахат Тезекбайұлы Елтизаров | ||
| Аудан әкімдігінің мекенжайы | Форт-Шевченко қаласы, Д. Тәжіұлы көшесі, №13 | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Құрылған уақыты | |||
| Жер аумағы | 8,1 мың км² (4-ші орын) | ||
| Уақыт белдеуі | UTC+5:00 | ||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны | 39 052 адам (2023)(3-ші орын) | ||
| Тығыздығы | 4,6 адам/км² (4-ші орын) | ||
| Ұлттық құрамы | қазақтар (98,93%) орыстар (0,55%), басқалары (0,52%) 2022 ж. | ||
| Сандық идентификаторлары | |||
| Автомобиль коды | 12 | ||
| Түпқараған ауданының әкімдігі | |||
|
| |||
|
| |||
Тарихы
1963 жылға дейін Шевченко ауданы, 1972 – 1992 жылдары Форт-Шевченко қалалық кеңесі аумағы болды.
1992 жылы 6 шілдеде Түпқараған ауданы құрылды. Аудан құрамына Форт-Шевченко қалалық кеңесіне қарасты Форт-Шевченко қаласы, Баутино кенті және Ақшұқыр, Қызылөзен, Таушық ауылдық кеңестері енді.
2010 жылы Сайын Шапағатов ауылдық округі құрылды.
Табиғаты
Екі бөліктен тұратын аудан Каспий теңізінің шығысындағы Түпқараған түбегін, Маңғыстау үстіртінің теңіз жағалауы бойын және Бозащы түбегінің батыс бөлігін алып жатыр. Сонымен қатар аудан аумағына Каспий теңізіндегі Құлалы, , , Долгий, , , Түлен () аралдары да кіреді. Ауданның солтүстік бөлігі (Бозащы түбегі өңірі) теңіз деңгейінен –26,5 м төмен орналасса, Түпқараған түбегінің шығысында абсолютті биіктігі 289 м-ге (Батыс Қаратау таулары) жетеді. Жалпы ауданның орталық бөлігі көтеріңкі келген. Мұнда Ақтау, Қаратау жоталарының батыс сілемдері жатыр. Солтүстігінде (Бозащы түбегінде) теңіз деңгейінен төмен жатқан Үлкенсор соры, қиыр оңтүстігінде Ащысор ойысы (–38 м), теңіз жағалауына жақын жерде Қаракөл соры жатыр. Теңіз жағалаулары аса тілімделмеген. Мұнда Маңғыстау шығанағы (ол шағын келген Қошақ және Сарытас шығанақтарынан тұрады), Жығылған, Багарджик, Түпқараған, , Сағындық мүйістері орналасқан. Түпқараған түбегінің тауаралық аңғарларында көптеген тұщы бұлақтар (Көкбұлақ, Қала, т.б.) мен құдықтар (Аққұдық, Борлы, Қыстық, Тұщықұдық, Шыңырау, , , , т.б.), қыстаулар (, Сарытөбе, , Сарытас, т.б.) кездеседі. Ауданның орталық бөлігі және бор кезеңдерінің құмтас, әктас жыныстарынан түзілген. Шығысының аласа таулы өңірі триас кезеңінің қатпарлы жыныстарынан тұрады. Түпқараған ауылы кен байлықтарына бай. Мұнда әсіресе, мұнай, газ кен орындары көп. Олардың негізгілері: Солтүстік Бозащы, Солтүстік Қаражанбас, Жалғызтөбе, Қаламқас, т.б. кен орны. Бұлардан басқа тас көмір (Таушық ауылы маңында), темір, т.б. кен орындары барланған.
Климаты
Ауданның батысы Каспий теңізі жағалауымен шектескенмен теңіздің жағалауға ықпалы шамалы. Ауданның оңтүстік және шығысында қыс қатаңырақаласы Қаңтар айының жылдық орташа температурасы –8 – 10°С, шілдеде 28 – 30°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 180 – 220 мм. Қар жамылғысы ұзақ жатпайды және оның қалыңдығы 10 см-ден аспайды. Түпқараған ауданында жел 7 ай бойы тұрақты соғып тұрады, орташа жылдамдығы 8,0 м/с. Жазда құрлықтан теңізге қарай соғатын жел басым. Топырақ жамылғысынан құмдақты қиыршық тасты сұр топырақ, шалшықты-батпақты келген солтүстігінде сор топырақ қалыптасқан. Шығыс, оңтүстік-шығысында қиыршықты-құмдақты сұр топырақ дамыған. Өсімдік жамылғысында бұйырғын, жусан, т.б. сораң шөптер басым. Ауданның солтүстігінде Бозащы артезиан алабы жатыр.
Халқы
Тұрғыны 23,9 мың адам (2014). Аудан халқының басым бөлігін қазақтар (98,5%) құрайды. Орыс 0,9%, қалғаны 0,6%. Халықтың 1 км2-ге шаққандағы орташа тығыздығы 1,5 адам. Ірі елді мекендері: Форт-Шевченко қаласы (5,4 мың адам), Баутин (3,7), Ақшұқыр (4,3), Таушық (2,6), Қызылөзен (1,0).
2016 жылға қарай Түпқараған ауданының және оған іргелес елді мекендердің (Форт-Шевченко қаласы, Баутин, Қызылөзен, Таушық, Ақшұқыр ауылдары және Сайын Шапағатов ауылдық округі) туу көрсеткішінің есебінен жыл басынан бері 4,2 % адамға өсіп, халқының саны 25874 адамды құрады.
| Этнос | Саны, адам | Пайыздық үлесі, % |
|---|---|---|
| Қазақтар | 31 383 | 98,91 |
| Орыстар | 188 | 0,59 |
| басқа этностар | 157 | 0,5 |
| Санақ жылы | Саны, адам |
|---|---|
| 1989 | 15 172 |
| 1999 | 14 225 |
| 2009 | 20 544 |
| 2015 | 24 128 |
| 2019 | 31 728 |
Әкімшілік бөлінісі
Аудан аумағындағы 6 елді мекен 1 қалалық әкімдік пен 5 ауылдық округке біріктірілген:
| Әкімшілік бірлік | Орталығы | Елді мекендері | Халқы (2021) |
|---|---|---|---|
| Ақшұқыр ауылдық округі | Ақшұқыр ауылы | 1 | ▲12279 |
| Баутин ауылдық округі | Баутин ауылы | 1 | ▼3903 |
| Қызылөзен ауылдық округі | Қызылөзен ауылы | 1 | ▼909 |
| Сайын Шапағатов ауылдық округі | Сайын Шапағатов ауылы | 1 | ▲8947 |
| Таушық ауылдық округі | Таушық ауылы | 1 | ▲2765 |
| Форт-Шевченко қалалық әкімдігі | Форт-Шевченко қаласы | 1 | ▲8447 |
Аудан әкімдері
- Тарас Хитуов 2003-2004
- Серікбай Тұрымов 2004-2006
- Серікбай Тұрымов 2008-2012
- Темірбек Асауов 2012-2018
- Айдос Хамиев 2018-2020
- Айбек Қосуақов 2020-2022
- Рахат Елтизаров 2022-
Өнеркәсібі және ауыл шаруашылығы
Ауданда 1996 жылға дейін түйе және қаракөл қойын өсіретін 2 кеңшар, ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы, теңіз порты, балық тоңазыту кәсіпорны, т.б. шаруашылық нысандары болған. 1993 жылдан бастап олар жекешелендіре бастады. Қазір Түпқараған ауданында ауыл шаруашылығы бағытында 3 ӨК, 6 ЖШС, «Таушық», «Жайлау», «Қарағантүбек» шаруашылықтары жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығына жарамды жердің аумағы 947,3 мың га, оның ішінде жыртылатын жер 0,16 мың га, жайылымы 944,5 мың га. Ауданда 2006 жылдың басында 56,4 мың бас қой мен ешкі, 5,65 мың бас түйе, 4,8 мың бас жылқы, 1,1 мың бас сиыр болды. 2005 жылы 71,3 т жүн, 1162,2 т ет, 466,8 т сүт, 2,4 мың дана қаракөл елтірісі дайындалды.
Түпқараған ауданында бірнеше шағын өнеркәсіп орны бар. Олар: «Түпқараған» балшық-бетон дайындау зауытыты, «АТК» және «Азимут» тас өндіру ЖШС-тері; Баутин жүк тасымалдау порты, суды тұщыландыратын «Баута» АҚ, т.б. Бұлардан басқа мұнай мен газ өндіру бағытында бірнеше шетелдік компаниялардың базалары мен бөлімшелері орналасқан.
Есепті кезеңде өнеркәсіптік кәсіпорындар қолданыстағы бағада 174,1 млрд.теңгенің өнімін өндірді. Өнеркәсіп өнімінің нақты көлем индексі 98,7 % құрады.
2015 жылғы қаңтар – маусымда өнеркәсіп кәсіпорындары 174,1 млрд. теңге, оның ішінде кен өндіру және өңдеу өнеркәсібі салаларында 172,8 млрд.тенге және 740,1 млн.теңге, электрмен жабдықтау, газ, бу, ауа баптау 152,6 млн. теңге және сумен жабдықтауда 449,7 млн.теңге өнім өндірді.
Есепті кезеңде Түпқараған ауданы кәсіпорындары 2327,2 млн. тонна мұнай өндірді (2014ж. сәйкес кезеңіне 102,8 %), яғни бұл облыс деңгейінің 25,4 % құрады.
Инфраструктурасы
Ауданның білім беру саласында 6 мектеп, 2 балабақша, Ақтау политехникалық колледжінің бөлімшесі, мәдениет мекемелерінен мәдениет үйі және 5 клуб, Емдеу мекемелерінен 5 аурухана және 4 фельдшерлік-акушерлік пункт жұмыс істейді.
Қарауға тұрарлық жерлер
Форт-Шевченко қаласында Т.Шевченко және Мұрын жырау атындағы ұлттық-этнографиядық мұражайлар, мешіттер (Ақкетік, т.б.) жұмыс істейді. Аудан аумағында тарихи-археология және табиғат ескерткіштерінің жалпы саны 63. Олардың қатарында «Қызыларбат», Қарлыбас қорғаны, Сақақұдық, «Мерет», Қима тас жолы, ортағасырлық «Діңгілтас», «Қарағашты әулие», «Ақшора – Белтұран» зираттары, «Кентті баба», «Сұлтан епе», т.б. бар.
Дереккөздер
- Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
- Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
- http://www.stat.gov.kz/faces/publicationsPage/publicationsOper/homeNumbersPopulation?_afrLoop=1045789644801682#%40%3F_afrLoop%3D1045789644801682%26_adf.ctrl-state%3D6a51pvtps_4 Мұрағатталған 3 қыркүйектің 2014 жылы.
- Аудан төлқұжаты Мұрағатталған 4 шілденің 2017 жылы.
- - 1989 жылғы Бүкіл кеңестік халық санағының қорытындылары. Мичиган университеті 2009. 1 том
- - 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том Мұрағатталған 22 сәуірдің 2021 жылы.
- Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі. Қазақстан Республикасы тұрғындарының облыстар, қалалар мен аудандар, жынысы мен жас ерекшелігі топтары, этностық бөлігі бойынша 2015 жылдың басындағы саны Мұрағатталған 18 қыркүйектің 2020 жылы.
- «Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tүpkaragan audany Mangystau oblysynyn batysynda ornalaskan әkimshilik aumaktyk bolinis Shygysynda Mangystau ontүstiginde Munajly audanymen shektesedi Audan Kaspij tenizinin zhagasynda ornalaskan Ortalygy Fort Shevchenko kalasy Zher aumagy 8 1 myn km2 Audandagy 6 eldi meken 1 kalalyk әkimdikke zhәne 5 auyldyk okrugke biriktirilgen Қazakstan audanyTүpkaragan audanyEltanbasyӘkimshiligiOblysyMangystau oblysyAudan ortalygyFort ShevchenkoAuyldyk okrugter sany5Қalalyk әkimdikter sany1Auyl sany5Қala sany1ӘkimiRahat Tezekbajuly EltizarovAudan әkimdiginin mekenzhajyFort Shevchenko kalasy D Tәzhiuly koshesi 13Tarihy men geografiyasyҚurylgan uakyty6 shilde 1992 zhylZher aumagy8 1 myn km 4 shi oryn Uakyt beldeuiUTC 5 00TurgyndaryTurgyny39 052 adam 2023 3 shi oryn Tygyzdygy4 6 adam km 4 shi oryn Ұlttyk kuramykazaktar 98 93 orystar 0 55 baskalary 0 52 2022 zh Sandyk identifikatorlaryAvtomobil kody12Tүpkaragan audanynyn әkimdigiTarihy1963 zhylga dejin Shevchenko audany 1972 1992 zhyldary Fort Shevchenko kalalyk kenesi aumagy boldy 1992 zhyly 6 shildede Tүpkaragan audany kuryldy Audan kuramyna Fort Shevchenko kalalyk kenesine karasty Fort Shevchenko kalasy Bautino kenti zhәne Akshukyr Қyzylozen Taushyk auyldyk kenesteri endi 2010 zhyly Sajyn Shapagatov auyldyk okrugi kuryldy TabigatyEki bolikten turatyn audan Kaspij tenizinin shygysyndagy Tүpkaragan tүbegin Mangystau үstirtinin teniz zhagalauy bojyn zhәne Bozashy tүbeginin batys boligin alyp zhatyr Sonymen katar audan aumagyna Kaspij tenizindegi Қulaly Dolgij Tүlen araldary da kiredi Audannyn soltүstik boligi Bozashy tүbegi oniri teniz dengejinen 26 5 m tomen ornalassa Tүpkaragan tүbeginin shygysynda absolyutti biiktigi 289 m ge Batys Қaratau taulary zhetedi Zhalpy audannyn ortalyk boligi koterinki kelgen Munda Aktau Қaratau zhotalarynyn batys silemderi zhatyr Soltүstiginde Bozashy tүbeginde teniz dengejinen tomen zhatkan Үlkensor sory kiyr ontүstiginde Ashysor ojysy 38 m teniz zhagalauyna zhakyn zherde Қarakol sory zhatyr Teniz zhagalaulary asa tilimdelmegen Munda Mangystau shyganagy ol shagyn kelgen Қoshak zhәne Sarytas shyganaktarynan turady Zhygylgan Bagardzhik Tүpkaragan Sagyndyk mүjisteri ornalaskan Tүpkaragan tүbeginin tauaralyk angarlarynda koptegen tushy bulaktar Kokbulak Қala t b men kudyktar Akkudyk Borly Қystyk Tushykudyk Shynyrau t b kystaular Sarytobe Sarytas t b kezdesedi Audannyn ortalyk boligi zhәne bor kezenderinin kumtas әktas zhynystarynan tүzilgen Shygysynyn alasa tauly oniri trias kezeninin katparly zhynystarynan turady Tүpkaragan auyly ken bajlyktaryna baj Munda әsirese munaj gaz ken oryndary kop Olardyn negizgileri Soltүstik Bozashy Soltүstik Қarazhanbas Zhalgyztobe Қalamkas t b ken orny Bulardan baska tas komir Taushyk auyly manynda temir t b ken oryndary barlangan Klimaty Audannyn batysy Kaspij tenizi zhagalauymen shekteskenmen tenizdin zhagalauga ykpaly shamaly Audannyn ontүstik zhәne shygysynda kys katanyrakalasy Қantar ajynyn zhyldyk ortasha temperaturasy 8 10 S shildede 28 30 S Zhauyn shashynnyn zhyldyk ortasha molsheri 180 220 mm Қar zhamylgysy uzak zhatpajdy zhәne onyn kalyndygy 10 sm den aspajdy Tүpkaragan audanynda zhel 7 aj bojy turakty sogyp turady ortasha zhyldamdygy 8 0 m s Zhazda kurlyktan tenizge karaj sogatyn zhel basym Topyrak zhamylgysynan kumdakty kiyrshyk tasty sur topyrak shalshykty batpakty kelgen soltүstiginde sor topyrak kalyptaskan Shygys ontүstik shygysynda kiyrshykty kumdakty sur topyrak damygan Өsimdik zhamylgysynda bujyrgyn zhusan t b soran shopter basym Audannyn soltүstiginde Bozashy artezian alaby zhatyr HalkyTurgyny 23 9 myn adam 2014 Audan halkynyn basym boligin kazaktar 98 5 kurajdy Orys 0 9 kalgany 0 6 Halyktyn 1 km2 ge shakkandagy ortasha tygyzdygy 1 5 adam Iri eldi mekenderi Fort Shevchenko kalasy 5 4 myn adam Bautin 3 7 Akshukyr 4 3 Taushyk 2 6 Қyzylozen 1 0 2016 zhylga karaj Tүpkaragan audanynyn zhәne ogan irgeles eldi mekenderdin Fort Shevchenko kalasy Bautin Қyzylozen Taushyk Akshukyr auyldary zhәne Sajyn Shapagatov auyldyk okrugi tuu korsetkishinin esebinen zhyl basynan beri 4 2 adamga osip halkynyn sany 25874 adamdy kurady Etnos Sany adam Pajyzdyk үlesi Қazaktar 31 383 98 91Orystar 188 0 59baska etnostar 157 0 5Sanak zhyly Sany adam1989 15 1721999 14 2252009 20 5442015 24 1282019 31 728Әkimshilik bolinisiAudan aumagyndagy 6 eldi meken 1 kalalyk әkimdik pen 5 auyldyk okrugke biriktirilgen Әkimshilik birlik Ortalygy Eldi mekenderi Halky 2021 Akshukyr auyldyk okrugi Akshukyr auyly 1 12279Bautin auyldyk okrugi Bautin auyly 1 3903Қyzylozen auyldyk okrugi Қyzylozen auyly 1 909Sajyn Shapagatov auyldyk okrugi Sajyn Shapagatov auyly 1 8947Taushyk auyldyk okrugi Taushyk auyly 1 2765Fort Shevchenko kalalyk әkimdigi Fort Shevchenko kalasy 1 8447Audan әkimderiTaras Hituov 2003 2004 Serikbaj Turymov 2004 2006 Serikbaj Turymov 2008 2012 Temirbek Asauov 2012 2018 Ajdos Hamiev 2018 2020 Ajbek Қosuakov 2020 2022 Rahat Eltizarov 2022 Өnerkәsibi zhәne auyl sharuashylygyAudanda 1996 zhylga dejin tүje zhәne karakol kojyn osiretin 2 kenshar auyl sharuashylygy tәzhiribe stanciyasy teniz porty balyk tonazytu kәsiporny t b sharuashylyk nysandary bolgan 1993 zhyldan bastap olar zhekeshelendire bastady Қazir Tүpkaragan audanynda auyl sharuashylygy bagytynda 3 ӨK 6 ZhShS Taushyk Zhajlau Қaragantүbek sharuashylyktary zhumys istejdi Auyl sharuashylygyna zharamdy zherdin aumagy 947 3 myn ga onyn ishinde zhyrtylatyn zher 0 16 myn ga zhajylymy 944 5 myn ga Audanda 2006 zhyldyn basynda 56 4 myn bas koj men eshki 5 65 myn bas tүje 4 8 myn bas zhylky 1 1 myn bas siyr boldy 2005 zhyly 71 3 t zhүn 1162 2 t et 466 8 t sүt 2 4 myn dana karakol eltirisi dajyndaldy Tүpkaragan audanynda birneshe shagyn onerkәsip orny bar Olar Tүpkaragan balshyk beton dajyndau zauytyty ATK zhәne Azimut tas ondiru ZhShS teri Bautin zhүk tasymaldau porty sudy tushylandyratyn Bauta AҚ t b Bulardan baska munaj men gaz ondiru bagytynda birneshe sheteldik kompaniyalardyn bazalary men bolimsheleri ornalaskan Esepti kezende onerkәsiptik kәsiporyndar koldanystagy bagada 174 1 mlrd tengenin onimin ondirdi Өnerkәsip oniminin nakty kolem indeksi 98 7 kurady 2015 zhylgy kantar mausymda onerkәsip kәsiporyndary 174 1 mlrd tenge onyn ishinde ken ondiru zhәne ondeu onerkәsibi salalarynda 172 8 mlrd tenge zhәne 740 1 mln tenge elektrmen zhabdyktau gaz bu aua baptau 152 6 mln tenge zhәne sumen zhabdyktauda 449 7 mln tenge onim ondirdi Esepti kezende Tүpkaragan audany kәsiporyndary 2327 2 mln tonna munaj ondirdi 2014zh sәjkes kezenine 102 8 yagni bul oblys dengejinin 25 4 kurady InfrastrukturasyAudannyn bilim beru salasynda 6 mektep 2 balabaksha Aktau politehnikalyk kolledzhinin bolimshesi mәdeniet mekemelerinen mәdeniet үji zhәne 5 klub Emdeu mekemelerinen 5 auruhana zhәne 4 feldsherlik akusherlik punkt zhumys istejdi Қarauga turarlyk zherlerFort Shevchenko kalasynda T Shevchenko zhәne Muryn zhyrau atyndagy ulttyk etnografiyadyk murazhajlar meshitter Akketik t b zhumys istejdi Audan aumagynda tarihi arheologiya zhәne tabigat eskertkishterinin zhalpy sany 63 Olardyn katarynda Қyzylarbat Қarlybas korgany Sakakudyk Meret Қima tas zholy ortagasyrlyk Dingiltas Қaragashty әulie Akshora Belturan zirattary Kentti baba Sultan epe t b bar DerekkozderҚazakstan Respublikasy halkynyn zhynysy zhәne zhergilikti zherdin tipine karaj sany 2023 zhylgy 1 kantarga Қazakstan Respublikasy halkynyn zhekelegen etnostary bojynsha sany 2022 zhyl basyna http www stat gov kz faces publicationsPage publicationsOper homeNumbersPopulation afrLoop 1045789644801682 40 3F afrLoop 3D1045789644801682 26 adf ctrl state 3D6a51pvtps 4 Muragattalgan 3 kyrkүjektin 2014 zhyly Audan tolkuzhaty Muragattalgan 4 shildenin 2017 zhyly 1989 zhylgy Bүkil kenestik halyk sanagynyn korytyndylary Michigan universiteti 2009 1 tom 2009 zhylgy Қazakstan Respublikasy halkynyn Ұlttyk sanagynyn korytyndylary Astana 2011 1 tom Muragattalgan 22 sәuirdin 2021 zhyly Қazakstan Respublikasynyn Statistika agenttigi Қazakstan Respublikasy turgyndarynyn oblystar kalalar men audandar zhynysy men zhas ereksheligi toptary etnostyk boligi bojynsha 2015 zhyldyn basyndagy sany Muragattalgan 18 kyrkүjektin 2020 zhyly Mangystau enciklopediyasyna Kompyuterlik baspa ortalygy 2007