Тибеттіктер བ ད པ Тибеттің тұрғылықты халқы Негізінен Қытайдың оңтүстік батысында Тибет автономиялық ауданында Ганьсу Сы

Тибеттіктер ( བོད་པ་) – Тибеттің тұрғылықты халқы. Негізінен Қытайдың оңтүстік-батысында (Тибет автономиялық ауданында, Ганьсу, , Сычуань, провинцияларында), бір бөлігі Үндістан мен Бутанда тұрады. Жалпы саны 6,5 млн. адам: Қытайдың батысында (6,3 млн. адам - 2010 ж., санақ), Солтүстік Үндістанда (85,3 мың адам, 2001, санақ), Непалда (20 мыңнан астам адам - 2015), АҚШ-та (5 мың адам - 2000, санақ) және Канадада (4,3 мың адам – 2006, халық санағы) т.б. тұрады

Бүкіл халықтың саны
Тибеттіктер
пёба

6,5 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Қытай	6,3 млн.
Үндістан	85 300
Непал	20 000
АҚШ	5 000
Канада	4 300
Тілдері

Діні
ламаизм

Жалпы атауынан басқа аймақтық атаулары кеңінен қолданылады: амдова (), камба немесе кхампа, сифань (Сычуань және Тибеттің көрші аудандары), т.б. Үлкен моңғолдық нәсілдің қиыршығыстық нәсіліне жатады.

Тілі

Тибеттіктер VII ғасырда санскрит тілінің негізінде жасалған, көптеген диалектілері бар сөйлейтін және өзіндік жазу жүйесін қолданатын моңғолоидтық халық. Тибет тілі қытай-тибет тілдер отбасының тибет-бирман тілдер тобына жатады.

Діні

Негізгі діні – ламашылдық, сонымен бірге көне шамандық сақталған.

Тарихы

Тибеттіктердің ата-бабалары VI ғасырда өз мемлекеттілігін құрды. Көрші мемлекеттер, соның ішінде Қытай мен Үндістан Тибет билеушілерімен байланыс орнатуға ұмтылды. Кейіннен билік Далай Лама мен Панчен-лама басқарған теократиялық үкімет формасына ие болды. Цян тайпасы түрлі кезеңдерде қытайлардың, сақтардың, түркілердің түрлі топтарымен араласқан. Таулық отырықшы-диқаншы, жартылай отырықшы-диқаншы малшы және көшпелі болып бөлінеді.

Кәсібі

Таудағы тибеттіктер егіншілікпен (барлық тибеттіктердің жартысы) айналысады – негізгі шаруашылық дақылдары арпа, бидай, күріш, су тапшылығы жағдайында жасанды суару қолданылады; жартылай отырықшы тибеттіктер - егінші-малшылар, 2 шаруашылық әрекетті біріктіретін өтпелі тип; көшпелі тибеттіктер – малшылар – қодас, жылқы, қой, ешкі өсіреді.

Тибеттіктер арасындағы қолөнер - керамика, тоқу, қола мен мыстан құю, тас пен ағашқа ою, т.б. дамыған, сонымен қатар тибеттіктер өнеркәсіпке, соның ішінде шағын жекеменшікке белсенді түрде қатысуда.

Өмір салты

20 ғасырдың ортасына дейін рулық қатынастар сақталып келді. Диқандар арасында таптық стратификация айқынырақ көрініс тапты. Отбасы шағын, неке негізінен патрилокальды. Тибеттіктердің күн-ай күнтізбесі бар, бір айда 30 немесе 29 күн, жылына 354 күн. Сондықтан екі жарым немесе үш жыл сайын 30 күннен бір ай қосылады. Ең үлкен мереке - Жаңа жыл, оның қарсаңында монастырларда ламалардың билері - цам ұйымдастырылады. 15-ші күні Шамдар мерекесі тойланады, оның барысында бүкіл елді мекен шырақтармен безендіріліп, майлы бояумен салынған түрлі-түсті картиналар қойылады.

Бай және алуан түрлі халық өнері әсіресе эпос кең тараған. Цам мерекесі музыкалық аспаптардың сүйемелдеуімен өте танымал - театрландырылған көріністердің сүйемелдеуімен өтеді.

Отырықшы тибеттіктердің дәстүрлі тұрғын үйлері – төбесі тегіс мұнарасы бар тас үйлер (төменгі қабаты мал мен құрал-сайманға арналған, үстіңгі қабаты – тұрғын үй), оңтүстік пен шығыста бөренеден салынған үйлер, көшпелілер шатырларда тұрады.

Ерлер киімі – күрте мен шалбар, үстіңгі жағында жеңі ұзын және белдігі бар шапан, жазғы киімдер – матадан, қысқы – қой терісінен тігілген чуба. Әйелдер киімі – қысқа күрте, белдемше, ұзын жеңсіз киім, жолақты түсті алжапқыш, қыста олар ерлердің чубасына ұқсас киінеді. Әйелдердің бас киімдері алуан түрлі, ерлердікі - қалпақ немесе үлбір бас киім. Аяқ киімі – иілген басы бар былғары етік, ішінен жүн шұлық киеді.

Негізгі дәстүрлі тағамы – цзамба (сары маймен, кейде шәймен араластырылған қуырылған арпа ұны), сүтті шай, ет, малшылар арасында ет және сүт тағамдары басым. Қышқыл сүт - құрметті тағам, тағы бір ұлттық сусын – арпа сырасы.

Дереккөздер

Тибетцы https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B8%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%86%D1%8B
Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/4191252 Мұрағатталған 11 желтоқсанның 2022 жылы.
Тибетцы https://www.chinatrips.ru/guide/culture/tibetan.html
Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B8%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%86%D1%8B
Қазақ ұлттық энциклопедиясы, 8 том
Тибетцы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/216695
Словари ТИБЕТЦЫ https://slovaronline.com/browse/71ae39d4-d2e0-3a32-aaf8-44275b56e133/%D1%82%D0%B8%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%86%D1%8B

}

[1] Тибетцы https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B8%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%86%D1%8B

[2] Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/4191252 Мұрағатталған 11 желтоқсанның 2022 жылы.

[3] Тибетцы https://www.chinatrips.ru/guide/culture/tibetan.html

[4] Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B8%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%86%D1%8B

[5] Қазақ ұлттық энциклопедиясы, 8 том

[6] Тибетцы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/216695

[7] Словари ТИБЕТЦЫ https://slovaronline.com/browse/71ae39d4-d2e0-3a32-aaf8-44275b56e133/%D1%82%D0%B8%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%86%D1%8B