Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Рунди (барунди, варунди) — Банту тобының халқы, Бурунди Республикасының негізгі халқы. Халқы 10,2 миллион адам, оның ішінде 8,7 миллион хутулар, 1,4 миллион тутсилер, 0,1 миллион пигмей-твалар. (2014, бағалау). 1970-1990 жылдардағы қақтығыстар нәтижесінде жүздеген мың Руни көрші елдерге қашып кетті. 500 мыңнан астам адам Руандада, 500 мың адам Танзанияда, 250 мың адам Угандада тұрады.
| Рунди | |
| барунди | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 10,2 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Бурунди | 9 млн. |
 Руанда | 500 000 |
 Танзания | 500 000 |
 Уганда | 250 000 |
| Тілдері | |
|
| |
| Діні | |
| дәстүрлі нанымдарды, христиандық | |
Тілі
Тілі - , Бурундидің ресми тілі (француз тілімен бірге), банту тілдеріне жатады. Жазуы латын әліпбиіне негізделген.
Діні
Кейбірі дәстүрлі нанымдарды сақтайды, кейбірі христиандар (негізінен католиктер).
Тарихы
Тарихи тұрғыдан алғанда, тутси, хуту және тва пигмейлері арасындағы текетірес жиі өткір әскери-саяси қақтығыстарға әкелді. Хутулардың едәуір бөлігі соңғы онжылдықтарда тұрақты қысым мен кемсітушіліктің салдарынан Бурундиден Руандаға қашып кетті. 90-жылдардың басында тутсилер мен хутулар арасындағы қақтығыс күшейіп, руаралық соғыс іс жүзінде Руандадағы азаматтық соғысқа айналды. Хутулар өздерінің азаматтық құқықтары үшін күресте халық милициясын құрады. Дегенмен, әрқашан саяси тұрғыдан көбірек ұйымдасқан, негізінен қала халқын құрайтын тутсилер, қазіргі хутулардан айырмашылығы, Руанда патриоттық майданын құрып, әскерилердің көмегімен елдегі билікті басып алды.
Хуту әскерлері мен олармен бірге болған Тва пигмейлері тутси күштерінен жеңіліп, Руандадан қашып, Конго Демократиялық Республикасы мен Танзаниядағы босқындар лагерлеріне тарап кетуге мәжбүр болды, олар халықаралық көмек арқылы қолдау тапты. Олардың өмір сүру жағдайлары өте қиындап, көптеген хутулар және әсіресе Тва пигмейлері аштық пен аурудан өлді.
Кәсібі
Рундилер екі топқа бөлінеді: малшылар – тутсилер (15%), егіншілер – хутулар (85%) және аңшылардың шағын тобы – Тва (0,75%). Тутсилер ірі қара және ұсақ мал өсірді, хутулар ауыспалы егін шаруашылығымен айналысты (құмай, жүгері, банан-плантин, бұршақ, маниок, кофе). Хутулар маусымдық ауыспалы егістердің күрделі жүйесін, тау беткейлеріндегі террассалық алқаптарды пайдаланады, ал кейбір жерлерде суару каналдарының техникасын пайдаланады. Твалар ауыл шаруашылығымен және жалдамалы маусымдық жұмыстармен айналысады.
Қолөнер өнерінде (кілемшелер, қызыл және қара геометриялық ою-өрнектері бар қоржындар), былғарыдан жасалған қолөнер (терілерді өңдеу, олардан бұйымдарды тігу және жасау), тоқу (қызыл-қара-қызғылт сары оюлары бар сисал талшықтарынан жасалған кілемдер) қыш ыдыстары (үлкен балшық құмыра жасау), моншақтардан, сүйектерден, музыкалық аспаптардан зергерлік бұйымдар жасау дамыған.
Өмір салты
XIX ғасырдың аяғынан бастап нормативті моногамия пайда болды. Әлеуметтік ұйым рулық-кландық (сегменттік) әлеуметтік құрылымды тудыратын патрилинейлік генеалогиялық рулы байланыстарға негізделген. Көп балалы отбасының шаруашылығы ауыл қауымдастығының бірлігін құрайды. Неке патрилокальды.
Елді мекендері шашыраңқы орналасқан. Дәстүрлі тұрғын үйлері: хутуларда дөңгелек, қаңқалы төбесі конустық саманнан жасалған үйшіктер, тутсилерде «ара ұясы тәрізді» өрілген үйшіктер, тваларда бұтақтардан және шөптерден жасалған шағын үйшіктер бар.
Негізгі тағамдары - май және бұрыш қосылған дәнді және бұршақ дақылдарынан дайындалған ботқа, бұқтырылған тағамдар, жапырақтардағы шикі және пісірілген банандар, қышқыл сүт өнімдері, балық, банан сырасы.
Қазір еуропалық үлгідегі киімдер басым. Мереке күндері тутсилер бір иыққа түйіліп, белбеуіне байланған кең ұзын жейделер мен жамылғы шапандар киеді.
Халық өнері шығу тегі, ру жауларымен болған шайқастардағы жеңістері туралы тарихи балладалар, әндер, билер, күйлер арқылы бейнеленген.
Дереккөздер
- Современная энциклопедия Рунди https://my-dict.ru/dic/sovremennaya-enciklopediya/206058-rundi/
- Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/3520550
- Большой энциклопедический словарь РУНДИ https://gufo.me/dict/bes/%D0%A0%D0%A3%D0%9D%D0%94%D0%98
- Значение слова РУНДИ в Большом российском энциклопедическом словаре https://slovar.cc/enc/bolshoy-rus/1741180.html
- народы мира / Рунди http://www.etnolog.ru/people.php?id=RUND
- Народы и культуры Рунди https://travel-journal.ru/ethno/44/1202/(қолжетпейтін сілтеме)
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Rundi barundi varundi Bantu tobynyn halky Burundi Respublikasynyn negizgi halky Halky 10 2 million adam onyn ishinde 8 7 million hutular 1 4 million tutsiler 0 1 million pigmej tvalar 2014 bagalau 1970 1990 zhyldardagy kaktygystar nәtizhesinde zhүzdegen myn Runi korshi elderge kashyp ketti 500 mynnan astam adam Ruandada 500 myn adam Tanzaniyada 250 myn adam Ugandada turady RundibarundiBүkil halyktyn sany10 2 mln En kop taralgan ajmaktar Burundi9 mln Ruanda500 000 Tanzaniya500 000 Uganda250 000TilderiDinidәstүrli nanymdardy hristiandykTiliTili Burundidin resmi tili francuz tilimen birge bantu tilderine zhatady Zhazuy latyn әlipbiine negizdelgen DiniKejbiri dәstүrli nanymdardy saktajdy kejbiri hristiandar negizinen katolikter TarihyTarihi turgydan alganda tutsi hutu zhәne tva pigmejleri arasyndagy teketires zhii otkir әskeri sayasi kaktygystarga әkeldi Hutulardyn edәuir boligi songy onzhyldyktarda turakty kysym men kemsitushiliktin saldarynan Burundiden Ruandaga kashyp ketti 90 zhyldardyn basynda tutsiler men hutular arasyndagy kaktygys kүshejip ruaralyk sogys is zhүzinde Ruandadagy azamattyk sogyska ajnaldy Hutular ozderinin azamattyk kukyktary үshin kүreste halyk miliciyasyn kurady Degenmen әrkashan sayasi turgydan kobirek ujymdaskan negizinen kala halkyn kurajtyn tutsiler kazirgi hutulardan ajyrmashylygy Ruanda patriottyk majdanyn kuryp әskerilerdin komegimen eldegi bilikti basyp aldy Hutu әskerleri men olarmen birge bolgan Tva pigmejleri tutsi kүshterinen zhenilip Ruandadan kashyp Kongo Demokratiyalyk Respublikasy men Tanzaniyadagy boskyndar lagerlerine tarap ketuge mәzhbүr boldy olar halykaralyk komek arkyly koldau tapty Olardyn omir sүru zhagdajlary ote kiyndap koptegen hutular zhәne әsirese Tva pigmejleri ashtyk pen aurudan oldi KәsibiRundiler eki topka bolinedi malshylar tutsiler 15 eginshiler hutular 85 zhәne anshylardyn shagyn toby Tva 0 75 Tutsiler iri kara zhәne usak mal osirdi hutular auyspaly egin sharuashylygymen ajnalysty kumaj zhүgeri banan plantin burshak maniok kofe Hutular mausymdyk auyspaly egisterdin kүrdeli zhүjesin tau betkejlerindegi terrassalyk alkaptardy pajdalanady al kejbir zherlerde suaru kanaldarynyn tehnikasyn pajdalanady Tvalar auyl sharuashylygymen zhәne zhaldamaly mausymdyk zhumystarmen ajnalysady Қoloner onerinde kilemsheler kyzyl zhәne kara geometriyalyk oyu ornekteri bar korzhyndar bylgarydan zhasalgan koloner terilerdi ondeu olardan bujymdardy tigu zhәne zhasau toku kyzyl kara kyzgylt sary oyulary bar sisal talshyktarynan zhasalgan kilemder kysh ydystary үlken balshyk kumyra zhasau monshaktardan sүjekterden muzykalyk aspaptardan zergerlik bujymdar zhasau damygan Өmir saltyXIX gasyrdyn ayagynan bastap normativti monogamiya pajda boldy Әleumettik ujym rulyk klandyk segmenttik әleumettik kurylymdy tudyratyn patrilinejlik genealogiyalyk ruly bajlanystarga negizdelgen Kop balaly otbasynyn sharuashylygy auyl kauymdastygynyn birligin kurajdy Neke patrilokaldy Eldi mekenderi shashyranky ornalaskan Dәstүrli turgyn үjleri hutularda dongelek kankaly tobesi konustyk samannan zhasalgan үjshikter tutsilerde ara uyasy tәrizdi orilgen үjshikter tvalarda butaktardan zhәne shopterden zhasalgan shagyn үjshikter bar Negizgi tagamdary maj zhәne burysh kosylgan dәndi zhәne burshak dakyldarynan dajyndalgan botka buktyrylgan tagamdar zhapyraktardagy shiki zhәne pisirilgen banandar kyshkyl sүt onimderi balyk banan syrasy Қazir europalyk үlgidegi kiimder basym Mereke kүnderi tutsiler bir iykka tүjilip belbeuine bajlangan ken uzyn zhejdeler men zhamylgy shapandar kiedi Halyk oneri shygu tegi ru zhaularymen bolgan shajkastardagy zhenisteri turaly tarihi balladalar әnder biler kүjler arkyly bejnelengen DerekkozderSovremennaya enciklopediya Rundi https my dict ru dic sovremennaya enciklopediya 206058 rundi Bolshaya rossijskaya enciklopediya 2004 2017 https old bigenc ru ethnology text 3520550 Bolshoj enciklopedicheskij slovar RUNDI https gufo me dict bes D0 A0 D0 A3 D0 9D D0 94 D0 98 Znachenie slova RUNDI v Bolshom rossijskom enciklopedicheskom slovare https slovar cc enc bolshoy rus 1741180 html narody mira Rundi http www etnolog ru people php id RUND Narody i kultury Rundi https travel journal ru ethno 44 1202 kolzhetpejtin silteme