Тұрар Рысқұлов ауданы Жамбыл облысының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік аумақтық бөлініс 1938 жылы Луговой ауданы болып

Тұрар Рысқұлов ауданы — Жамбыл облысының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1938 жылы Луговой ауданы болып құрылған. 1999 жылдан қазіргі атымен аталады. Жер аумағы 10,5 мың км². Аудан орталығы – Құлан ауылы.

Әкімшілігі
Қазақстан ауданы
Тұрар Рысқұлов ауданы
Облысы	Жамбыл облысы
Аудан орталығы	Құлан
Ауылдық округтер саны	15
Ауыл саны	42
Әкімі	Ернар Серікәліұлы Есіркепов
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Құлан ауылы, Жібек жолы көшесі, №75
Тарихы мен географиясы
Координаттары	43°12′40″ с. е. 72°28′15″ ш. б. / 43.21111° с. е. 72.47083° ш. б. / 43.21111; 72.47083 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 43°12′40″ с. е. 72°28′15″ ш. б. / 43.21111° с. е. 72.47083° ш. б. / 43.21111; 72.47083 ^(G) ^(O) ^(Я)
Құрылған уақыты	1938
Жер аумағы	10,5 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	67 533 адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (92,47%), орыстар (4,02%), қырғыздар (1,01%), татарлар (0,61%), басқа ұлт өкілдері (1,89%)
Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды	08
Т. Рысқұлов ауданының әкімдігі

Географиялық орны

Солтүстігінде Мойынқұм ауданымен, шығысында Меркі ауданымен, батысында Байзақ, Жамбыл аудандарымен, оңтүстігінде Қырғызстанмен шектеседі.

Жер бедері

Аудан аумағының басым бөлігі жазық, тек Оңтүстік ғана таулы. Мұнда Қырғыз Алатауының Ашамайлы, Қорғантас, Қарақыр, Көкқия, Көгершін, Шөңгір, Құттыжан, Ойранды, Шал, Қайыңды, Сөгеті, Мамай, Қарауылшоқы және Көкдөнен таулары орналасқан. Ауданның солтүстік Мойынқұм шөліне ұласып кетеді. Жер қойнауынан құрылыс материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық, солтүстік қуаң. Ауаның қаңтар айындағы орташа температурасы –6 – 8°С, шілдеде 22 – 26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 250 – 350 мм, таулы бөлігінде 500 мм-ге дейін жетеді. Аудан жерінен бастауын Қырғыз Алатауынан алатын Қорағаты, Қарасу, Шалсуы, Жарлысу, Талды, Қарақыстақ, Әулиебұлақ, Қорғантас, Қарақат, Шөңгір, Көкдөнен, Қайыңды және Сарыбұлақ өзендері ағып өтеді. Аудан аумағында аумағы шағын келген (5 км²-ден аспайтын) Белогорка, Байтелі, Шілік, Ақкүшік, Мақбел, Әбілқайыр, Қосапан, Сұңқайты, Сандықкөл, Мөңке, Қарамақау, Көккөл және Қалғанкөл көлдері бар. Тау бөктері қара, қызғылт қоңыр, қоңыр топырақты (тәлімі жердің 80%-ы осында), орталығында сұр, сортаңды сұр, солтүстігінде құмды, құмайтты топырақ қалыптасқан.

Жануарлары мен өсімдіктері әлемі

Өсімдіктерінен тау шатқалдарында бұта аралас қайың, терек, жеміс ағаштары, тау бөктерінде сұлыбас, қылқан боз, бетеге, Қорағаты өзенінің солтүстік жағалауынан бастап жусан түрлері басым, күйреуік, баялыш, жыңғыл, сексеуіл, ши, т.б. шөлге төзімді өсімдіктер өседі. Аңдардан қасқыр, түлкі, қоян, таутеке, арқар, ақбөкен мекендейді.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2021
23313	▲47037	▲58260	▲63137	▲63738	▼61454	▲63691	▲67216

Тұрғындары 64 512 адам (2019). Аудандағы халықтың басым көпшілігі қазақтар (92,13%), одан басқа орыстар (4,13%), т.б. басқа ұлт өкілдері (3,75%) тұрады. Халықтың орташа тығыздығы 1 км²-ге шаққанда 6,6 адамнан келеді, басым көпшілігі (87 – 89%-ы) ауданның оңтүстігінде қоныстанған. Мұнда 1 км²-ге 18 адамнан келеді.

Әкімшілік бөлінісі

42 елді мекен 15 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)
Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Абай ауылдық округі	1827	▲2052	112,3	922	▲1055	114,4	905	▲997	110,2
Ақбұлақ ауылдық округі	3553	▼3385	95,3	1775	▼1709	96,3	1778	▼1676	94,3
Ақниет ауылдық округі	1227	▼1155	94,1	615	▼605	98,4	612	▼550	89,9
Ақыртөбе ауылдық округі	3192	▼3086	96,7	1589	▼1553	97,7	1603	▼1533	95,6
Жаңатұрмыс ауылдық округі	2446	▼2415	98,7	1218	▼1217	99,9	1228	▼1198	97,6
Көгершін ауылдық округі	3331	▲3482	104,5	1649	▲1779	107,9	1682	▲1703	101,2
Көкдөнен ауылдық округі	3735	▼3630	97,2	1836	▼1823	99,3	1899	▼1807	95,2
Қайыңды ауылдық округі	1662	▼1646	99	837	▲846	101,1	825	▼800	97
Қарақыстақ ауылдық округі	4323	▲4498	104	2207	▲2301	104,3	2116	▲2197	103,8
Қорағаты ауылдық округі	1558	▼1200	77	768	▼638	83,1	790	▼562	71,1
Құлан ауылдық округі	15714	▲19749	125,7	7714	▲9830	127,4	8000	▲9919	124
Құмарық ауылдық округі	3559	▼3266	91,8	1806	▼1702	94,2	1753	▼1564	89,2
Луговой ауылдық округі	10242	▲10872	106,2	5103	▲5527	108,3	5139	▲5345	104
Өрнек ауылдық округі	4274	▼3949	92,4	2178	▼2045	93,9	2096	▼1904	90,8
Тереңөзек ауылдық округі	3048	▼2831	92,9	1558	▼1448	92,9	1490	▼1383	92,8
ЖАЛПЫ САНЫ	63691	▲67216	105,5	31775	▲34078	107,2	31916	▲33138	103,8

Ірі елді мекендері:
Ауыл аты	Халық саны (2021)
Құлан	▲18572
Луговой	▲10872
Көгершін	▲3482
Каменка	▲2675
Ақыртөбе	▼2584
Жаңатұрмыс	▼2415
Құмарық	▼2036
Тереңөзек	▼1901

Экономикасы

Ауданның ауыл шаруашылығына жарамды жері (2005) 845,6 мың км², оның ішінде жыртылған жері 148,1 мың га, шабындығы 19,9 мың га, жайылымы 685,7 мың га.

Ауданда 1997 жылға дейін негізінен биязы жүнді қой, астық, қант қызылшасы, етті-сүтті мал, жылқы өсіруге маманданған 8 ұжымшар, 4 кеңшар, 1 жылқы, 1 асыл тұқымды қой болған. Кейіннен олар әр түрлі шаруашылық субъектілерге біріктірілген. 2005 жылы 12 өнеркәсіп кәсіпорны, оның ішінде 2 мемлекеттік, 10 мемлекеттік емес кәсіпорындары тіркелген. Аудан аумағында 100-ден астам шағын кәсіпорын тіркелген, оның жұмыс істейтіні – 88. Жеке кәсіпкерлік саны – 239. Аудандағы барлық жұмысшылардың саны 11,8 мың адам, ал еңбек ресурстарының жалпы саны 31,0 мың адам.

Тұрар Рұсқылов ауылында жоғары оқу орнының бөлімшесі, ауылы шаруашылығының колледжі бар. Жалпы білім беретін мектептердің саны (2005) – 44, оның ішінде 1 музыка, 1 спорт мектебі, 2 оқу өндірістік комб. бар, одан басқа 1 балабақша, мәдениет үйі, 6 клуб, 9 кітапхана, мұражай, аудандық аурухана, емхана, диспансер, 13 отбасылық дәрігерлік амбулатория, 31 фельдшер-акушерлік пункт тіркелген.

Архитектура

Аудан ежелгі (1 – 16 ғасырлар) тарихи-мәдени ескерткіштерге бай. Тарихи-археология ескерткіштерге Көкдөнен, Қызылшаруа елді мекендері аумағында орналасқан 1 – 4 ғасырлардың қорғандары, Көгершін және Құлан ауылдарының (Шөңгір шатқалы) тұсында “Қорғандар даласы” деп аталатын үйсіндердің 20-ға жуық ежелгі тұрақты мекендері, Қызылшаруа ауылы маңында сақаласы үйсін дәуірінің қорғандар тобы (12), Қарақат ауылынан 1 км жерде 7 – 9 ғасырлардағы Төрткүл бекінісі, Ақбұлақ шатқалынан (бұрынғы Луговой жылқы зауыты) 400 м жерде петроглифтер, Қаракемер ауылы жанында 7 – 13 ғасырлардағы Байтымбет елді мекенінің орны бар. Ауданның басқа да елді мекендерінде (Абай, Алғабас, Құрамыс, Ақыртөбе, Жаңатұрмыс, Каменка, Қарақыстақ шатқалы және Мөңке сайы, т.б.) ежелгі қалалар, қорғандар мен бекіністер жұрттары көптеп кездеседі. Жалпы, Тұрар Рұсқылов ауылында 68 ескерткіш, оның 3 тарихи, 7 монументті-архитектуралық және 54 археологиялық ескерткіштер тіркелген. Аудан жерінен Түрксіб, Луговой – Бішкек темір жолы өтеді.

Дереккөздер

Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
Ресей империясы, КСРО халық санақтары
ҚР халық санақтары
2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары
«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, VIII том

[1] Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)

[2] Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)

[3] Ресей империясы, КСРО халық санақтары

[4] ҚР халық санақтары

[5] 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары

[6] «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, VIII том