Лирикалық кейіпкер

Абай поэзиясында сол кездегі дәуір шындығы, қат-қабат қоғамдық қарым-қатынастар жан-жақты, терең бейнеленген. Әрине, лирикалық шығармаларда өмір шындығы, әлеуметтік құбылыстар бар. Лирикалық шығармада негізінен алғанда жеке адамның көңіл-күйі,сезімі суреттелетіні белгілі. Ақын көбінесе өз жайын, өзінің айналадағы өмірге, әр түрлі құбылыс-жағдайларға көзқарасын сипаттайды. Бірақ ол өз жайын, өз басының мұңын, арманын, қуаныш-сезімін жыр етсе де, ол қалайда халықтың тағдырын, қайғы-мұңын, күйзелісін, қуаныш-шаттығын, тілек мақсаттарын көрсетеді. В. Г. Белинскийдің

Ұлы ақын өзі жайлы, өзінің жеке басы жайлы айтса да, көптің тағдырын, адамзат жайын сөз етеді» деуі тегін айтылмаған. Нағыз лирикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғанысын, тағдырын бейнелеп, сол арқылы бүкіл бір ортаны, қоғамды, заманды сипаттап береді. Лирикалық қаһарманның ой-сөзімі, тағдыры өз заманында суреттелсе, соғұрлым ол типтік қасиеттері мол, сомдап жасалған ірі түлғаға айналып, дәуірдің көрнекті екілі болып шығады. Лирикалық поэзияның осы ерекшеліктері Абайдың өлеңдерінен мейлінше толық керінеді. Абай лирикасынан ақынның кеңіл күйін, жан дүниесін, толғанысын сөзініп қана қоймаймыз; солар қылы қазақ қоғамына, жалпы адам баласына тән сипаттарды, дәуір, заман келбетін танытатын қасиет белгілерді молынан табамыз.

Өлең-жырларында ақын көбіне өз атынан сөйлейді. Басқа адамның бейнесін жасап, соның атынан айтуы сирек кездеседі. Мысалы, Абай «Болыс болдым міне-ки...» деген өлеңінде бастан-аяқ болысты сөйлетіп қояды. «Айттым сәлем, қалам қас», «Қиыстырып мақтайсыз...» деген өлеңдерін бірде жігіттің, екіншіде қыздың сөзі етіп құрады. Ақын өлеңді өз атынан айтқанда Лирикалық кейіпкердің бейнесі жасалады. Себебі, ол ақынның өз бейнесі, жинақталған Лирикалық кейіпкердің бейнесі болып шығады. Ақын қоғам өмірі, заман, адам туралы толғанғанда, өзін «мен» деп, «біз» дей отырып, сол ортаның адамы, белгілі бір ұрпақ буынның өкілі ретінде сөзінеді. Сондықтан жекелеген өлеңнен қалайда ақынның өмірбаянынан нақтылы дерек іздеу үнемі қисынды бола бермейді. Бірталай жағдайда өлеңде айтылған жайдың тар көлеміндегі өмірбаяндық мағынасынан жинақтап, қорытылған жалпы адамзаттық, философиялық мәні әлдеқайда басым жатады. Лирикалық кейіпкердің характері бір өлең-жырда толық ашыла қоймайды. Бір шығармада бір қырынан көрінсе, басқа шығармада екінші қырын танытады. Мысалы, бір өлеңде махаббат сөзімі басым болса, бір өлеңде табиғат сұлулығын сөзіну басым келеді. Бірақ көптеген өлең-жырларды алғанда Лирикалық кейіпкердің тұтас тұлғасын, сан қырлы бейнесін айқын елестете аламыз. Өзінің шығарма парыңа Абай қазақ тіршілігінің ең терең, ең көкейтесті мәселөлерін маңызды әлеуметтік-қоғамдық, моральдық тақырыптарды, халықтың тағдырына, заманның әдет- ғұрпына қатысты мәселелерді кетереді. Ақынның сол көзеңдегі түйінді құбылыстарға осындай сезімталдықпен қарауы және де халықтың тағдыры үшін аса маңызды әлеуметтік мәні зор қоғамдық-тарихи мәселелерді көтере білуі «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым...», «Алыстан сермеп.. ,»сияқты әлеуметтік-саяси лирикасының өзекті шығармаларыңда ғана емес, сонымен қатар басқа да тақырыбы, сипаты жағынан алуан түрлі туындыларында да айқын көрінеді. «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым...» атты өлеңнің әрбір сөзінен, әрбір бейне суретінен халық тұрмысының жантүршіктірерлі қауыр жағдайы сөзіледі. Ақын халық тағдырының күйінішін сол көздегі қазақ қоғамындағы терең әлеуметтік қайшылықтар тудырған кесапатын кере білді. Қазақ қоғамын жегідей жеген , әр түрлі топтар тартысы мен алауыздық ақынды ашындырып, ызасын келтіреді. Ақсүйек феодалдардың өз басының пайдағы үшін тұтандырып, әдейі өршітетін рулық тартыс пен жікшіл топтар күресін, осы бір қоғамдық өмір кеселін Абай өз шығармаларында айрықша қатты сынап отырды. Абай ел билеушілерді пайдакүнем, өмірдің күнделікті күйбеңімен әуре боп жүрген ұсақ жандар бейнесінде сипаттайды. Халық үшін ауыр қасиет болып табылатын билеуші феодалдар арасындағы тартыс-таластардың күшеюін ақын қазақ қоғамындағы әлеуметтік-саяси дағдарыс көріністерінің бірі деп білді. Сол кездегі қоғамдық өмірді осылай әшкерелеп, сынау Абайға оңай тиген жоқ. Ол ел билеушілердің, ақсүйек феодалдардан, топастоптың жаңалық біткеннің хас жауы екенін сөзінді. Абайдың ақындық, ағартушылық жолы мейлінше қиын, азабы мол, күрес жолы еді. Ол халық мүддесін ойлайтын, ізгі мақсат жолын да қайрат жүмсайтын күштің аз екендігін көріп жиі қапаланды, кейде жалғыздық, бейжайлық сөзімге бой ұрды. Ақынның осы кеңіл-күйі, қайғы-мұң сарыны оның шығармаларынан бірде болмаса, бірде бой керсетіп қалады. Алайда, Абайдың мұңшері өз басының мұңы емес, халықтың тағдырын ойлап толғану екенін көреміз. Халықтың өміріндегі ауыр жағдайларды ол өз жүрегінің шері етіп төгеді. Оның жан дүниесін құлазытқан шер осы ел жайы болады.

«Болды да партия, Ел іші жарылды, Әуремін мен тия Дауың мен шарыңды...»

Бірақ Абай өзі таңдап алған бетінен, алдына қойған мақсатынан еш тайған жоқ.

«Соқтықпалы, соқпақсыз жерде естім, Мың мен жалғыз апыстым, кінә қойма...»

- дейді ол. Ескілікке, кертартпалыққа қарсы тұрған Абай халықты еңбекке, өнер-білімге ұмтылуға шақырады. Тігі, оның еткір құрылған шығармаларының өзінде халық өмірінің көкейкесті мәселөлеріне жауап беруге тырысу айқын сезіледі, оның шығармаларындағы наразылық ағартушы-ақынның арман-мұраттарымен ұштасып жатады. Абай өз заманындағы жас ұрпаққа, «кекірегі сөзімді, кеңілі ойлы» адамдарға үміт артып, олардың жүрегін оятып, өзінің мақсат-мұраттарына тартуға ұмтылды. Жастардың енімді еңбек етіп, ғылым мен білімге ұмтылуы, алға қойған мақсат қажетуде табандылық көрсетуі, міне, осындай асыл қасиеттерді уағыздау Абайдың барша шығармаларының негізгі идеялық-тақырыптық үзілмес желісінің біріне айналды. Ақын талантты, енер іздеген жандар туралы айырықша зор сүйіспеншілік пенайта отырып, олардың алға қойған зор мақсатқа жету жолындағы күресте табандылық, жігерлілік көрсететініне үлкен сенім білдіреді: «Ішінде кімнің оты бар, Қар жауса да сенер ме?!» Абай интернатта оқып жүрген қазақ балаларына жүрегі елжірей қарап, жас буындар, жас еркендер осылар деп қуанды. Халықты ағарту, білімді тарату ісін Абай адамдарды қандай да болсын әлеуметтік кеселден азат етудің қуатты қүралы деп түсінді. Ақын ескілік кесену әдетінен топастықтан бойы жоғары, білімді адамдарды аңсады. Ол надандыққа, қандай да болсын төріс, кертартпа ықпалға қарсы түра алатын оқыған, біліммен қаруланған адамдық үрметтеу керек деп санайды. Ақылды, парасатты адамның идеал бейнесін ұсына отырып, Абай оған жақсылықты жамандықтан ажырата білмейтін, ағыммен ілесіп жүре беруге бейімделген надан, қараңғы адамды қарсы қойды. Топас, кертартпа адамның осы жағымсыз типі ақынның шығармашылық жолына етене жақын және ағарту ісін, енер-білімді жақтаушы Абайдың Озат көзқарастарын білдіреді. Абай адамдардың санасын өзгерту арқылы заманды түзетуге («Түзетпек ем заманды»), қоғамның кемшіліктерін жоюға тырысты. Бірақ әл әдет-ғұрыпты, заманды мүлде өзгертуге, түзетуге, қоғамды бұлдіретін кеселдің тамырын жоюға болады деген сенім оп-оңай іске аса қоймайтынын да аңғарды. Міне, сондықтан ақын шығармаларында торығу, қайғы-мұңға берілу сарыны да барған сайын күшейе тұсті. Қазақ қоғамында надандық, ескілік атаулы өте терең тамыр жайып кетті. Қазақ топырағына өзі еккісі келген идеялар ұрығы көңілге толымды жемісін бермеді деген ащы ой ақынның еңсесін басады. Бірде: «Ермен шықты ит қылып, Бидай шыққан егінге...»- деп, тағы бірде:

«Жапырағы ұзілмес ескі үмітпен, Қиял ғып өмір сүріп, босжүріппін. Жыбыр қағып кеңілді тыншытпайды Қашанғы етіп кеткен бұлдыр көп күн...»

- деп налиды.

Абайдың орасан зор ақындық қуат-күші шығармаларында қазақ тіршіліғініңең маңызды әлеуметтік мәселелерін көтере білуінен, қоғамның алдыңғы қатарлы өкілдерінің ой-арманын, түбегейлі мүддесін терең ұғып, сөзіне білетіндігінен айрықша айқын көрінді. Еңбек сүйгіштік, жігерлілік, мақсатқа жету, әділеттілік сөзімі, ой тереңдігі сияқты қасиеттерді қастерлей отырып, Абай өнбес іске, ойын-күлкіге мәз болып, уақытты бос өткізушілікті, жел сөзбен, өсек-аяңмен т. б.әуре болып жүрген адамдарды қамшылады. «Алыстан сермеп...» деген өлеңінде Абай ақындығының аса маңызды ерекшеліктері - өмірді көре- гендікпен тани білуі, шындық пен әділеттілікті сарыла іздеуі, халықты «түзу жолға» - мәдени, прогрестік даму жолына шығуға шақыру сияқты аса маңызды идеялар айқын танылады. «Не іздейсің, көңлім, не іздейсің?..», «Журегім, нені сөзесің?..» және сондай басқа да шығармаларында Абайдың өз ішкі жан дүниесін лирикалық тәсілмен бейнелеудегі теңдесі жоқ ақындық шеберлігі айрықша жарқырап керінеді. Бұл шығармаларында ағартушы-ойшыл ақынның, сыншы-әшкерелеуші ақынның тұлғасы барған сайын терең ашыла тұседі. Абай қазақ жұртшылығы алдында ақындық өнердің мүлде жаңа, соны жолын ашу меселесін өзінің міндеті деп сана- ды. «Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы...» деген өлеңінде, сол сияқты басқа да бірсыпыра шығармасында Абай бұрынғы жыршылар мен сөз шеберлерінің салып кеткен дайын сүрлеу жолымен жүруге тырыспайтынын ашық айтты. Сөз енерінің кемел суреткері ретінде Абайдың орасан зор тарихи еңбегі мынада: ол жаңа заман қазақ әдебиетінің алдына жаңа міндеттер қоятынын жақсы тұсінді, ұлттық әдебиетті жаңа дәуірдің тілек-талаптарына сәйкес жаңғырту қажеттігін ерекше керегендікпен сөзе білді және де бұл іске өз талантының бар күшімен қызмет етті. Ол заманның Озат идеяларымен сусындаған соны ақындық өнердің дәйекті күрескері болды, жыршының, ақынның өмір шындығына жаңа көзқараспен реалистік әдіспен терең бейнелеу керектігін паш етті. Жоғарыда аталған «Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы...» өлеңінде Абай:

«Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел!..»

- деп, жұртшылықтан ақындық сөзге зор маңыз беріп қарауын, поэзияның жоғары қоғамдық міндетін тұсіне білуін талап етеді. «Өлсем, орным каражер, сыз болмай ма...» өлеңінде Абай өз шығармалары туралы толғанып, келер ұрпаққа ұран тастайды. Бұл өлең Абайдың ақын ретінде әдебиетте өзіндік жол салғанын жақсы сөзінгенін тағы да ай қын дә лел дейді. Және осы бір есиет жыр-толғауда ақынның бүкіл өмірін арнап, атқарған ісі.сарылып іздеп тапқан енеге-үлгісі, бүкіл ой-арманын керкем бейнелеген поэзиясы келер ұрпақ, жаңа қауымның кәдесіне асар деген зор сенім бар екенін аңғарамыз. Осы өлеңнің әр сөзі келер үрпаққа арналып айтылуының өзі-ақ Ұлы ақынның болашаққа үлкен үмітпен қарап, өз халқының келешегіне кәміл сенгенін байқатады.

Дереккөздер

1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9 Әдеб. :Әуезов М. Абайдың өмірі мен творчествосы (мақалалар жинағы).-А., 1954; Өржыдцаройлары.-А., 1959; АхметовЗ. Әлең сөздінтеориясы,-А., 1973 ,3. Ахметов.