Юнус Эмре Жүніс Әміре Ynus Emre 1240 1321 қазіргі Түркия түрік ақыны Юнус Эмре Анадолыдағы Қожа Ахмет Иасауи жолын қуған

Юнус Эмре, Жүніс Әміре (Ynus Emre) (1240-1321, қазіргі Түркия) - түрік ақыны.

Анадолыдағы Қожа Ахмет Иасауи жолын қуған сопылық мектептің негізін қалаушы, түрік ақыны. Өмірі жайлы нақты деректер жоқ. Кейбір ескі қолжазбаларда оның хижра бойынша 720 ж. 82 жасыңда қайтыс болғандығы жазылған. Бұл деректерді оның өз шығармалары да («Насихаттар кітабы») растайды. Жүніс Әміренің қай жерде жерленгені белгісіз. Түркияның әр түрлі аймақтарында Жүніс Әміреге арналып кұлпытастар қойылып, мазарлар салынған. Өлеңдерін Қожа Ахмет Иасауи жолымен халыққа Ислам қағидаларын түсіндіру үшін жазған. Ақын ұғымы бойынша, адам денесі су, топырақ, от, ауалан жаратылған. Осы денеге кейіннен жан (рух) берілген. Су - тазалық, жомарттық, жақсылық және Аллаһқа қауышудың символы. Топырақ - сабыр, жақсы мінез, қанағат, намыс және иманның қайнары. От - менмендіктің және қызғаншақтықтың кек алудың символы. Осы төрт нәрсенің қонағы жан (рух) ұлылық, жақсылық, сұлулық, жалғыздық секілді Аллаһқа тән қасиеттерді сағынушы, Аллаһқа ғашық. От пен ауа жаман ниеттерді ортаға шығарады. Нәпсі жамандықтарынан құтылудың алғашқы шарасы - ақыл. Бірақ шын құтылудың жолы - ғашықтық. Өйткені ақылға толық сенуге болмайды. Ғашықтық адастырмайды, сондықтан Аллаһқа жетудің ең сенімді жолы оған ғашық болу. Жүніс Әміре өз өлеңдерін XIII - XIV ғасырдағы Анадолы оғыздарының халыққа түсінікті қарапайым тілінде шығыстық аруз өлшемнің, ІІ буындық түрік өлшеміне сәйкес жазған. Өзінен кейінгі ақындарға ұстаз болып, қарапайым халық тілімен де тамаша өнер туындысын жасауға болатындығын дәлелдеген. Діни, сопылық терминдердің арабша, парсыша атауларымен бірге түрікше аттарын катар қолданған.

Юнус Эмре 13-ғасырда (Түркияда) өмір сүрген. Кейбір түрк ғалымдары Юнус Эмрені ешқандай білімі жоқ, диханшылықпен айналысып, анда-санда жыр жазып жүрген дервиш қатары бағаласа, кейбір әдебиетшілер Юнус Эмре жалғыз ғана жыр шимайлаумен әлектенген ақын ғана емес, медреседен тәлім алып, Ислам мәдениетін терең іздестірген зиялы адамдардың бірі болған деседі. Толыққанды зерттеп шыққан Юнустың медреседе оқумен бірге тарих, география және философия сабақтарын аса ұната зерттегендігін айтады. Юнустың өлең саптарын талдап отырып, оның өз заманында түрік тілінен бөлек араб және парсы тілдерін мықты іздестіргенін байқауға болады.
Орта Азиялық сопы Қожа Ахмет Ясауидің өлеңдерін ұнатып, Месопотамия, Анадолы және Балқан аймақтарына өзінің өшпес ізін қалдырумен түркі-ислам сопылық әдебиетін негіздеген және оғыз түркілердің ауйзекі тілін жазба тілдік қалыпқа салған. Жеті ғасырлық тарихты қамтыған ақынның тілі қазіргі батыс түрк тілінің өзегін құрайды.

Әдетте Юнус Эмренің шығармашылығы жөнінде сөз болғанда көбінесе оның Құдайды танып-білуге бағытталған діни, дидактикалық өлеңдерді жазып, әрбір сапты ине жеткіре істегендігі анықталады. Ал өлім, өмір, дүние, тағдыр, шындық сияқты адам баласын ойлантатын тақырыптарға әсіресе басым жасаған. Сол тақырыптардың түпкі маңызында жатқан сырларды ашуменен адамзаттың тұрмыс жолын, тағдыр мәселесін анық әрі әділетті баяндаған.
Юнус Эмренің өлең шумақтары екі үлкен ағымның бірігуінен пайда болған сияқты. Бірінші ағым - бала кезінен тартып ақынның қан-жанына, тұла бойына сіңіп қалған Ислам дінінің жол-жобаларымен оның Құдайға және жалпы адамзатқа бағытталған тұнық маһаббаты. Ал енді екінші ағым - елдің ауызекі сөйлесу жатық тілін дәнек қылып, түркі топырағының қыртысынан өніп шыққан, көп ғасырлық бай тәжрибесі бар түркі жазба әдеби тілі. Мына сол екі үлкен ағымның бірігуі - Юнустың көтерген жүгі мен әдебиеттегі орнын көзге соғып көрсетіп тұрады.
Юнус Эмре - әлемдік ақын. "Жаратылыс және жалпы жәндіктерді Құдай жаратқандығы үшін сүйем", - деп жар салып, "жер шарындағы бүкіл адамзатқа бірдей мәміле жасарын" деген бұл қарапайым дервиш, Европадағы "гуманизм" (15 к.) ағымы басталған дәуірден екі ғасыр бұрын жасап кеткен. Шындығында, ақынның жеті жүз жыл бұрынғы тұңғиық тұрмыстың тереңінде қалған көпшілік адамзаттың "ағарту" адасуыменен өз жарығын төңіректің төрт бұрышына жайылту әрекеті, еуропалықтардың "ағарту" қимылының бес ғасыр әуелі жүзеге асқан болса керек.

Көкіректі кеңдей қылып кермедім,
Көр ауқатқа көмілем деп келмедім.
Құдіретті Құдай менен дос болып,
Көңілдерді көтеруге келгенмін,
- деп Юнус Эмре бұл өмірдегі қызметін белгілеген.

Дереккөздер

Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1
Алтынбек Исмаил. "Сүюдің сұлтаны Юнус Эмре" (Бішкек, 2005)

[1] Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1

[2] Алтынбек Исмаил. "Сүюдің сұлтаны Юнус Эмре" (Бішкек, 2005)