Жыға ежелгі сақтар мен ғұндар мемлекеттеріндегі орта ғасырлардағы түркі мемлекеттеріндегі ел билеушілері мен әскербасыла

Жыға – ежелгі сақтар мен ғұндар мемлекеттеріндегі, орта ғасырлардағы түркі мемлекеттеріндегі ел билеушілері мен әскербасыларының дәрежелік айырым белгісі.

Жығаның түрлері және қолданылуы. (Әміршілік дәреже белгісі ретінде поляк королінің (1), иран шахының (2), моғол императорының (3), көшпелі түркі хандарының (4,5) бас киімдеріне шаншылған жығалар. ХVII-ХIХ ғғ. өнер ескерткіштерінен. Орта Азиялық алтын жыға (тіллә жыға) және жығалардың түйреуішті әшекей түптері (6-8). ХIХ ғ. РЭМ және Мемлекеттік Эрмитаж музейі қорларынан. Индия раджасының (9), казак гетманының (10) әшекейлі алтын жығалары.)

Атау түсініктемесі

Жыға сөзі түркі тіліне парсы тілінен енген. Парсы тілінде "жикка", "жыга" сөзі "құстың төбесіндегі айдары" деген мағынаны білдірді. Парсы шахтарының тәжге тағатын құс қауырсыны немесе қауырсын түрінде асыл тастардан жасалған әшекейі осылай деп аталды. Көне космологиялық түсініктер бойынша аспанды мекен ететін құстар ерте заманнан әміршілердің патшалық билігінің символына айналып, патшаның аспан әлемімен, құдайлар әлемімен байланысын, оның билігінің тәңіртектілігін (құдайлар құдыретімен санкциялануын) тұспалдады. Шығыс ертегілерінде басына патшалық биліктің киесі – "дәулет құсы" қонған адам ғана патша тағына отыру құқына ие болып, патша сайланады. Сондықтан Шығыста қыран құстың бейнесін, кейін құстың қауырсынын (бүтінді бөлігімен ауыстыру олардың метонимиялық қатынастарына негізделді) патшалардың билігінің заңдылығының белгісі, оның билік статусының айыру белгісі ретінде олардың бас киіміне тағу дәстүрі қалыптасты. Орта ғасырда Шығыста кеңінен таралып, тұрақты қолданыста болған мұндай дәрежелік айыру белгісін "жыға" деп атады.

Қолданылуы мен таралуы

Көшпелі халықтарда да үстем таптың өте жоғарғы дәрежелі өкілдері – хандар, патшалар, қолбасшылар, әскербасылар өздерінің биік әлеуметтік статусының айыру белгісі ретінде баскиімдеріне құс қауырсындарын таққан. Иконографиялық материалдар құс қауырсынын бас киімге тағу салты түркі заманынан қолданыла бастағанын көрсетеді. Көшпелі халықтардың құс қауырсынын адамның жоғары әлеуметтік дәреже белгісі ретінде қолданғаны туралы жазба деректер моңғол заманына (ХIII ғ.) қатысты тарихи дереккөздерінде кездеседі. ХIV-ХVII ғасырда жыға тағу дәстүрі Моңғол империясының құрамында болған Жошы ұлысында, Алтын Ордада және оның мұрагерлері болған мемлекеттерде, Хулагу әулеті билеген Иран мемлекетінде, Шағатай әулеті билеген Орта Азия мемлекеттерінде қолданыста болды. Кейін бұл дәстүр Алтын Орданың қол астында және мәдени ықпалында болған Орыс мемлекетіне ауысып, орыс патшалары да, казак гетмандары да жығаны дәреже белгісі ретінде тақты. Сұлтандардың дәреже белгісі болғандықтан орыс тілінде оны "султан" деп атады, бұл атау орыс тілінде бүгінге дейін сақталған. Моңғолдар арқылы бұл дәстүр Үнді еліне, ал түріктер арқылы Еуропа елдеріне де тарады.
ХVI –ХVIII ғасырда жығаны моғол императорлары, үнді раджалары, поляк гетмандары, румын, венгер, поляк корольдері және бұл елдердің жоғары дәрежелі сарай қызметкерлері дәреже белгісі ретінде баскиімдеріне қадаған. Әлеуметтік дәреже белгісі ретінде жығы тағу құқына әміршілердің, хан, патша, шахтардың әйелдері және ұл, қыз балалары (яғни ханзадалар, ханымдар, ханшайымдар) да ие болды. Әміршілердің жығасы әдетте басқалардікінен көлемімен және бай әшекейімен ерекшеленді.

Сипаты

Жығаға тырнаның, құтанның, түйеқұстың (страустың) қауырсындары қолданылды. Жығаның қауырсындары металдан жасалған түпке орнатылып, түбінің төменгі ұшы ине түрінде жасалды, сол түйреуіші арқылы жыға баскиімнің төбесіне, маңдайына, желкесіне немесе екі шеке тұсына шаншылды. Мұны қазақтар "жыға шаншу" деп атайды. Жығаның металл түбі күмістен, алтыннан жасалып, асыл тастардан көз салып әшекейленді. Жығаның қауырсындары біреу, екеу, үшеу болуы мүмкін және адамның атақ, дәрежесіне қарай оның баскиімінде бір не екі жыға бірдей шаншылды. Кейде жығалар қауырсын пішінінде түгелдей алтыннан да жасалып, асыл тастармен әшекейленген. Мұндай жығаны Шығыста "тіллә жыға" ("алтын жыға") деп атаған.

Жауынгерлік жығалар

ХIХ ғ. Жауынгерлік дулығаға шаншылған жығалар түрлері (11-13). ХV-ХVII ғғ. Шығыс миниатюраларынан. Патшалардың аттарына тағылған жығалар. VIII ғ. түркі петроглифінен (14), ХVI ғ. Шығыс ми-ниатюрасынан (15) және ХVIII ғ. орыс суретінен (16).

Дәреже белгісі болғандықтан патшалар, хандар, қолбасылар, атақты батырлар, соғыс кезінде жауынгерлік сауыт-сайман кигенде, жығаны дулығаларға қадады. Жыға дулығаның төбелдірігінде, кейде дулығаның маңдайында немесе маңдайында да, төбесінде де арнайы орнатылған түтікшелерге шаншылды.
Патшалық дәреже белгісі болғандықтан жығамен әдетте патшаның аты да әшекейленді. Хандардың, қолбасшылардың аттарына тағылатын "қауырсын жыға" жүгеннің желкелік бауына арнайы орнатылған металл түтікшеге шаншылып, ат басының төбесіне қондырылды. Мысалы, түрік сұлтандарының, иран шахтарының, орыс патшаларының, ортаазиялық хан, әмірлердің аттарында басындағы жүгенге осылай жығалар орнатылған.
Қазақ хандары да әлеуметтік дәреже белгісі ретінде алтындалған жыға таққанын ауыз әдебиетінің деректері куәләйді. Қазақ батырларының жыға шаншылған дулығалары да халық ауыз әдебиетінде жиі сипатталады. Дулығаға тағылған қауырсын жыға қазақ батырларының айыру белгісі болғаны орыс авторларының жазбаларында да айтылады. "Орақ-Мамай" жырындағы "Алтын жыға басында, Баланың келді қасына" деген жолдар жығаның айырым белгісі ретінде Қазақ хандығына дейін сақталғанын байқатады.
Әскербасылық шен белгісі ретінде дулығаның 2 жақ шекесіне екі ұзын қауырсын тағу да жыға тағудың бір үлгісі. Осы үлгідегі қазақ батырының дулығасы Қазақстанның Орталық мұражайында сақтаулы.

Дәстүрлі ұғым-түсініктерге байланысты фразеологиялық тіркестер

Қазақ тілінде жығаның қызметіне және одан туындаған дәстүрлі ұғым-түсініктерге байланысты бірнеше фразеологиялық тіркестер қалыптасқан. Ана тіліміздегі "жыға танымады" деген сөз адамның "дәрежесін танымады, дәл кім екенін білмеді" деген түсінікті білдірді, "бастан жыға қисайғанда" деген сөз тіркесі "дәрежесі төмендегенде" дегенді білдірді. Соғыс кезінде жығаның дулығаға шаншылуынан туындаған "жығасын жықты", "жығасын түсірді" деген фразеологиялық сөз тіркестері – "жауды жеңді, бағындырды" дегенді мағыналады. Бұл фразеологиялық тіркестер жығамен дәреже белгілеу қазақы ортада ежелден орныққан дәстүр екенін көрсетеді. Қазақтарда ХIХ ғасырдың басынан хандық биліктің, онымен байланысты жоғарғы әскери билік – қолбасылық лауазымның да жоғалуымен жоғарғы әлеуметтік дәреженің айыру белгісі болған жыға да қолданыстан шықты. Қолданылмағандықтан "жыға" сөзінің мағынасы ұмытылып, бүгінде қазақ тілінде оны қате қолдану жиі кездеседі. Кейбір жазушышылардың еңбектерінде "жыға" сөзін соғыста киетін баскиім немесе дулығаның жиегіне ілінетін темір торлы мойынжапқыш деп қате түсіндіреді. Жазушылар шығармаларынан, өкінішке орай, бұл түсініктер кейін арнаулы сөздіктерге де еніп кеткен. "Жыға тағу" дәстүрін қазақтарда баскиімге тағылатын құс қауырсынының тағы бір түрі – "үкі тағу" дәстүрімен де шатастырмау керек. Бас киімге тағылатын құс қауырсындарының бұл екі түрі бір-бірінен өздерінің қызметімен (функциясымен), соған сәйкес қолдану ерекшелігімен айырықшаланады. Егер "жыға тағу" биік әлеуметтік дәрежені белгілеу болса, "үкі тағу" қорғау магиясымен байланысты, сыртқы қауіп-қатерден сақтайтын магиялық қорғағыш зат қызметін атқарды. Егер жығаны қоғамдағы белгілі бір әлеуметтік биік дәрежесі бар адамдар ғана қолданса, үкіні магиялық қорғағыш зат ретінде кез-келген адамға, үлкенге де, жас балаға да, еркекке де, әйелге де, тіпті затқа да (мысалы, домбыраға, бесікке) таға береді. Сондықтан көне наным-сенімдердің реликті болып "үкі тағу" салты қазақтарда бүгінге дейін сақталып келе жатса, қызметінің жоғалуымен "жыға тағу" дәстүрі де жоғалып кеткен.

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко–татарских наречий в двух томах. СПб: Типография ИАН, 1869;
Лубсан Данзан. Алтан тобчи («Золотое сказание») / Перевод с монг., введение, ком. и приложение Н.П. Шастиной. М.: Наука, 1973;
ҚТТС. 4 том. Алматы: Ғылым, 1979;
Государственный музей этнографии народов СССР. Ювелирные изделия. Альбом (на английском языке). Л.: Аврора, 1988;
Қазақ халық әдебиетi: Көп томдық // Қаз ССР ҒА М.О. Әуезов ат. ӘӨИ. Т.4: Батырлар жыры. Көрұғлы. 1989;
Қазақ халық әдебиетi. Көп томдық. Алматы: Жазушы, 1986. Батырлар жыры. Т.5. Алматы, 1989;
Ахметжанов Қ.С. Жаған темір кигендер (батырлардың қару-жарағы, әскери өнері, салт-дәстүрлері). Алматы: Дәуір, 1996;
Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Под ред. проф. Асфендиярова С.Д. и проф. Кунте П.А. 2-е издание. Алматы: Қазақстан, 1997. Сб. 1: (V в. до н.э. – XVII в. н.э.).

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9