Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Басқа мағыналар үшін Жекпе-жек деген бетті қараңыз.Жекпе-жек – майдандағы үлкен шайқас алдында кәсіби әскерилердің-батырлардың жауынгерлерлік жеке ұрысы.
Жекпе-жек маңызы мен тарихи деректер
Көшпелі халықтардың әскери өнерінде соғыс кезінде батырлар жекпе-жегін өткізу дәстүрі өте маңызды орын алды. Майдандағы айқас алдында кәсіби әскерилердің жауынгерлік жекпе-жек айқасын өткізу – өткен ғасырларда барлық халықтардың әскерилер сословиесінің соғыс өнеріне тән ортақ дәстүр болатын. Эпостық қаһармандардың және тарихи батырлардың жау батырларымен соғыс кезінде жекпе-жек айқасының өтуі – түркі халықтарының өз қаһармандық эпостарында да, тарихи жазба ескерткіштерінде де кездесетін тұрақты сюжеттердің бірі. Көшпелі түркі халықтарында жауынгерлердің жекпе-жекке шығуы туралы ең көне жазба деректер түркі заманына (VII ғ.) сәйкес келеді.
Орта ғасырлардағы соғыстар кезінде көшпелі халықтар батырларының көршілес отырықшы халықтардың әскерилерімен жекпе-жек айқастары туралы деректер ол халықтардың да тарихи, әдеби жазбаларында сақталған. Орыс князі Мстиславпен жекпе-жекке шыққан касог (половец) тайпасының батыры Редедейдің (XI ғ.), Куликов шайқасы кезінде (ХV ғ.) орыс жауынгері Пересветпен айқасқан Алтын Орда батыры Челубейдің (Тимур мурза) есімдері орыс жылнамаларында аталса, Әмір Темір мен Алтын Орда ханы Тоқтамыстың соғысын суреттейтін ортағасырлық автор Шереф-ад-дин Али Йездидің «Зафар-наме» («Жеңіс кітабы») атты тарихи шығармасында Алтын Орда әмірі Яғлы-бий бахриннің Әмір Темірдің әмірлерінің бірі Осман-баһадурды жекпе-жекке шақырып, айқасқаны суреттеледі.
Айқастың тағдырын батырлардың жекпе-жегімен шешуге тырысу дәстүрі қазақтарда XIX ғ.-ға дейін сақталып келді. Батырлар жекпе-жегі қазақ-жоңғар соғысы кезінде де, кейінгі ұлт-азаттық көтерілістер кезіндегі айқастарда да өткізіліп отырды. Қазақтың тарихи жырларында жекпе-жекте жоңғардың Шарыш батырын жеңіп басын алған Абылай, көптеген жекпе-жекте жау батырын жеңіп жеңіске жеткен Қабанбай, Бөгенбай және т.б. батырлардың, Аңырақайда қалмақтың атақты батырын жеңген Бөлек батыр, Кенесары әскерлерінде жекпе-жекте аты шыққан Наурызбай, Ағыбай сияқты көптеген батырлардың ерліктері тарихта, халық жадында бүгінге дейін сақталып келеді.
Батырлар жекпе-жегінің мақсаты
Жауынгерлік жекпе-жекке қатысу көшпелі қоғамның кәсіби әскерилер әлеуметтік жігі өкілдерінің – батырлардың соғыстағы басты міндеттерінің бірі болды, жауынгерлік борышы саналды. Көбінесе жауынгерлер батыр (баһадур) титулына осындай жекпе-жекте жеткен жеңісінің нәтижесінде ие болатын. Осындай жеке айқаста ғана кәсіби жауынгердің жауынгерлік өнері сынға түсіп, шеберлігі шыңдалып, ерлігі жетілді. Жеке айқаста жау батырларын жеңу батырлардың атын шығарып, дәрежесін өсіретіндіктен кәсіби жауынгер үшін оған қатысу үлкен абырой да болды.
Батырлар жекпе-жегінің мақсаттары – аз қантөгіспен, кәсіби жауынгерлердің жеке айқастарымен соғыс тағдырын шешу, айқас алдында жауға күш көрсету, жаудың басты батырларын құрту, екі жақтың батырларының күшін сынасу болды. Майдандағы жекпе-жекте бір жақтың батырлары өте басым түскен жағдайда батырлары жеңілген қарсы жақ кейде айқасқа кірмей, соғысты жалғастырмай кері шегініп кетуі соғыс тарихында жиі кездесетін жәйт. Яғни әскери тактика тұрғысынан алғанда бұл – батырлардың жеке айқастары арқылы әскерді көп шығыннан сақтаудың бір жолы да болды. Сондықтан қолбасшылар да майдандағы айқасты мүмкіндігінше кәсіби әскерилердің күшімен шешуге тырысып, шайқас алдында жауынгерлік жекпе-жектің өткізілуін соғыста әскери тактикалық тәсіл ретінде қолданды.
Жекпе-жек өткізудің қалыптасқан дәстүрі
Көшпелілердің соғыс өнерінде шайқас алдында батырлардың жауынгерлік жекпе-жегін өткізудің қалыптасқан дәстүрі болған. Екі әскер майданда кезде-скенде екі жақтың қолбасшылары арнаулы жаушы жіберіп, айқас алдында батырлар жекпе-жегін өткізу туралы келісім жүргізіп, оны өткізудің реті, уақыты, саны анықталған. Жекпе-жекке шақыру арнаулы әдіспен әскери дабылды ұру арқылы жарияланды. Ол үшін әр батырдың ерінің алдыңғы қасына оң жақтан байлаған өз әскери дабылы болды. Әскери дабыл батырлардың жауынгерлік атрибутарының бірі саналды. Қазақтардың қаһармандық эпостарында, әдетте, батырлар «артына сауыт бөктерген, алдына дабыл төңкерген» деп сипатталады. Батырдың осы жеке дабылын немесе үлкен жалпы әскери дабылды немесе ханның үлкен дабылын – «нағараны» (парс. «накара», «нагара» – дабылдың үлкен түрінің атауы) ұру арқылы шайқас алдында батырлардың жекпе-жегінің өтуіне дыбыстық сигнал берілді.
Жекпе-жектің этикалық нормалары
Көшпелі халықтардың әскери өнерінде жауынгердің әскери жекпе-жектегі әрекетін анықтайтын, регламенттелген, хатқа жазылмаған, ауызша ұрпақтан ұрпаққа ұласқан, бірақ кәсіби әскерилердің бәрі қатаң сақтап отыратын, кейін институциялану барысында өзіндік әскери салтқа айналған белгілі бір моральдық-этикалық нормалары болды. Жекпе-жек ер қаруының әр түрімен айқасудан: жақпен атысудан, найзаласудан, қылыштасудан, шоқпарласудан, балталасудан кезектесіп ұрыс жүргізу арқылы өткен және айқас жауынгердің біреуі жеңіске жеткенше жүргізілген.
Фольклорлық деректерде жекпе-жек алдында батырлар өз қарсыласынан: «Атыспақ керек пе, шабыспақ керек пе, найзаласпақ керек пе?» – деп сұрайтыны жиі айтылады, яғни қай қарумен айқасатынын сұрап, сайыс жүргізуде қарсыласына қару таңдауға, яғни оған шебер меңгерген қару түрін қолдануға мүмкіндік берген. Бұл қарсыласты құрметтеу, яғни оған жақсы қорғануға мүмкіндік беру болатын.
Жекпе-жек кезінде алғашқы ату кезегі, бірінші соққы жасау кезегі, әдетте, жасы немесе жолы жағынан үлкендерге берілді. Жекпе-жекке екі жақтан көбінесе дәрежесі бірдей батырлар шығатын, хан – ханмен, атақты батыр – атақты батырмен, жас жауынгер – жаспен. Егер қарсыласы өз дәрежесіне сай келмесе батыр бұл жекпе-жектен бас тартуға құқылы болды, бұл өз абыройын кетірмеудің, намысын түсірмеудің белгісі болғандықтан ондай жағдайда ешкім оны кіналамаған, оның талабын екі жақ та мойындап отырды.
Жекпе-жек алдында батырлар міндетті түрде өз есімін, өз руының атын айтып өздерін таныстыруға тиісті болды. Сол арқылы айқасқа қатысушы екі жақ та жекпе-жектен кейін оған қатысқан батырлардың есімін еске сақтап, жеңімпаздың есімін біліп, батырдың атағы барлығына жайылып, қаһарманның есімімен бірге оның руының да, халқының да аты адақталатын.
«Сүйекке шабу»
Жазбаша және ауызша тарихи деректерде жекпе-жек кезінде жеңген батыр жеңілген қарсыласының басын кесіп, атын, сауыт-сайманын олжалап алатыны жиі айтылады. Жеңген жауының басын алу әрекетінің астарында қаталдық емес, сол арқылы жауының күшін иеленуге болады деген ертедегі көне діни сенім жатқанын айта кету керек. Батыры жекпе-жекте өлген жақ батырының денесін жауға бұлай қорлатқызбай сақтап қалу үшін «сүйекке шабу» деп аталатын әрекетке барған, ол үшін әскердің ішінен бірнеше батыр жауынгерлер өлген батырының денесін майданнан алып шығу үшін айқасқа шыққан, ал батыры жеңген жақтан бірнеше жауынгерлер оның денесін бермеуге тырысқан. Әсіресе, хандардың, атақты батырдың «сүйегі» үшін талас екі жақтан көп адам қатысқан кішкентай, бірақ қанды шайқас түрінде өткен.
Батырлар жекпе-жекке шығар алдында өз қаруластарынан жаудың қолынан өлген жағдайда денесін жауға қорлатпай, «сүйегіне шабуды» арнайы өтінетін болған. Жекпе-жекте өлген батырдың сүйегіне талас қазақтың тарихи жырларында да жиі суреттелетін оқиғалардың бірі. Өлген батырдың денесін жауға бермей алып қалу үшін екі әскердің ортасында айқасқа түсу – «сүйекке шабу» әрекеті жауынгерден жекпе-жекке шыққанмен бірдей батырлықты, ерлікті талап етті, сол себепті әркімнің жүрегі дауалай бермейтін бұл күреске де жүректі де, шебер жауынгерлер түсетін. Сондықтан оған барған батырлар да бүкіл әскердің құрметіне бөленді.
Жекпе-жектің ғұрыптық аспектісі
Орта ғасырларда соғыс кезіндегі батырлардың жауынгерлік жекпе-жегінің ғұрыптық аспекті де болды. Фольклорлық деректер ертеде батырлар жекпе-жек алдында арнаулы магиялық сөздік формулаларды айту арқылы «қаруды арбау» ырымын жасағанын көрсетеді. Қазақтың қаһармандық эпостарында кездесетiн батырдың қарумен серттесу сөздерi – әскери магиялық ырымдарда қолданылған жауынгерлiк қаруды арбау сөздерiнiң бiзге жеткен үлгiсi. Айқас алдында магиялық арбау сөз арқылы қарумен серттесуден кейiн қаруды қолдану әрекетінiң өзi магиялық әрекет болады да, магиялық арбау сөз бен магиялық әрекеттiң қосылуы арқылы жекпе-жек айқас магиялық ғұрыпқа айналады. Бұдан көшпелi халықтарда соғыстың маңызды сәтi болатын айқас – ғұрып ретiнде, ал қаруды қолданудың мақсаты қан төгу, адам өлiмi болғандықтан, батырлар жекпе-жегі нақтылы функциясы жағынан құрбандық ғұрпы түрiнде түсiнiлгенiн көруге болады. Осы ғұрыпта адам – ғұрыпты орындаушы да, онда құрбандыққа берiлетiн объектiнің өзi де болды, яғни ол екi функцияны бiрден атқарды. Ғұрыптық мақсат тұрғысынан келгенде жекпе-жек айқас – жауынгерлердiң ел үшiн, әміршісі үшiн құрбандыққа баруы, немесе жаудың жауынгерiн құрбандыққа шалуы, сол құрбандық арқылы құдіреттен, құдайдан майдандағы жеңiстi тiлеп алу.
Қазақ батырларының өз өмірін ел үшін құрбандық ретінде түсінуі қаһармандық эпоста да, жыраулар поэзиясында да анық көрініс тапқан. Жекпе-жектiң түпкi астарындағы жасырын мағынасы, сол магиялық-ғұрыптық мәнiнiң жұрнағы қазақ тiлiнде бүгінге дейін сақталған. Осы күнге дейiн соғыста өлген жауынгерлерге байланысты айтылатын «соғыста құрбан болды», «ел үшiн құрбан болды», «халық үшiн жанын құрбан ету» сияқты сөз тiркестерiнiң қолданылуы ғұрыптық салттың өзi ұмытылғанмен оның мағынасының тiлде көркем метафора түрiнде сақталып қалған белгiсi.
Танымал ағылшын этнологы Э.Б. Тэйлор әр тiлдегi осындай мағынасы күңгiрт, қызметi ұмытылған сөз тiркестерiнiң, көне сөздердiң халық санасында «этнографиялық естелiк» болып сақталған көне магия мен дiни сенiмдердiң қалдығы екенiн, сондықтан оларды тануға этнографиялық кiлт ретiнде қолдануға болатынын жазады. Жоғарыда айтылған сөз тіркестері, алғашқыда өмiрiн соғысқа арнаған кәсiпқой әскерилердiң ел үшiн соғыстағы құрбандығы түрiнде өтетiн ғұрыптық әрекетiне мағыналаса, кейiн өзiнiң бастапқы мағынасынан айырылып, соғыста өлген барлық адамдарға қатысты да айтылып, уақыт өте тек символдық мәнге ие болды.
Кейін қазақтарда жекпе-жектегі адам құрбандығын басқа құрбандық түрімен ауыстыруға тырысқан. Батыр жекпе-жекке шығар алдында арнайы құрбандыққа ақсарбас шалынып, дін иелері дұға оқып, айқасқа шығатын батырға хан, бас қолбасшы немесе жасы үлкен батыр бата беріп оның айқастан аман-есен оралуын тілеген.
Батырлардың жекпе-жекке дайындығы
Батырлар жекпе-жекке жақсы дайындалып, бес қаруын сайлап, берік сауыт, шарайналар киіп шыққан. Майдандағы жауынгерлік жекпе-жек батырлардан ер қаруының барлық түрін қолдану тәсілдерін шебер меңгеруді, жеке ұрыс жүргізудің түрлі әдіс-тәсілдері мен тактикасын игеруді талап ететін болғандықтан батырларға да, олардың жауынгерлік аттарына да жақсы әскери дайындық, тұрақты түрде жаттығу қажет болды. Сондықтан бейбіт уақыттарда әртүрлі бүкілхалықтық астар мен тойларда өтетін жамбы ату, бәйге, көкпар тартыс, аударыспақ, балуан күрес және жауынгерлік қарулармен өтетін жеке сайыс кәсіби әскерилер үшін осындай әскери жаттығулар қызметін атқарды.
Ертеде қазақтарда әртүрлі тойларда ұйымдастырылатын жекпе-жек сайыс та ер қаруының барлық түрімен өтті және сипаты жағынан майдандағы әскери жекпе-жекке жақын түрде болды. Мұндай сайыстарда адамның жарақат алуы, кейде өліп кетуі де болып отырған, сондықтан бұл сайысқа да бұрынғы кезде батырлар жауынгерлік сауытпен жарақтанып және бес қарумен толық қаруланып шығатын. Бұл сайыстардың әскери-қолданбалық мәнін жақсы түсінген ХIХ ғ.-дағы орыс авторлары оларды қазақтардың «рыцарлық ойындары»деп атаған.
Батырларға сайыс ер қарумен айқасу әдістерін меңгеруге жаттығу болса, ат үстіндегі күрес – аударыспақ, көкпар, жаяу күрес сияқты тартыстар батырларға қарусыз айқасуда жаттығатын дайындық түрлері болды. Ал бәйге, көкпар батырлардың жауынгерлік аттарын соғысқа дайындауға, жаттықтыруға мүмкіндік берді.
Қазақта елді шапқан жауға қарсы соғыстарда жекпе-жекте жеңіске жеткен батырлар әскердің, елдің ұранына айналып, жекпе-жекте қаза болғандардың есімдері өздері шейіт болған жерлерге қойылып, елі үшін басын бәйгеге тігіп, жанын құрбан еткен ерлер есімі киеленіп, осы күнге дейін ұрпақтан ұрпаққа сақталып келеді.
Дереккөздер
- ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “Слон”, 2012. – (иллюстрацияланған) ISBN 978-601-7026-17-22-том: Е – И – 736 бет.ISBN 978-601-7026-20-2
Әдебиеттер
- Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды.Т.II (Извлечения из персидских сочинений собранное В.Г. Тизенгаузеном и обработанное А.А. Ромаскевичем и С.Л. Волиным. М.-Л.: АН СССР, 1941;
- Материалы по истории туркмен и Туркмении. Т.I. Арабские и персидские источники в VII-ХV вв. М.-Л.: АН СССР, 1939; Рыцарские забавы киргиз-кайсаков. Сын отечества. №5. 1845;
- Материалы по истории Казахских ханств ХV-ХVIII веков (извлечения из персидских и тюркских сочинений). Алма-Ата: Наука, 1969;
- Липец Р.С. Образы батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. М.: Наука, 1984;
- Ахметжанов Қ.С. Жараған темір кигендер (батырлардың қару-жарағы, әскери өнері, салт-дәстүрлері). Алматы: Дәуір, 1996;
- Тайлор Э.Б. Миф и обряд в первобытной культуре. Смоленск: Русич, 2000;
- Ахметжан Қ.С. Батырлардың жауынгерлік жекпе-жегінің әскери, моральдық-психологиялық және ғұрыптық аспектілері. Қазақ білім академиясының баяндамалары. Астана, 2011;
- ҚР МОМ – ма-териалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baska magynalar үshin Zhekpe zhek degen betti karanyz Zhekpe zhek majdandagy үlken shajkas aldynda kәsibi әskerilerdin batyrlardyn zhauyngerlerlik zheke urysy Қobylandy men Kobiktinin zhekpe zhegi Suretshi K Ya Baranov Қazak eposy Almaty Қazmemkorkemәdebbas 1958 atty enbekten alyngan Zhekpe zhek manyzy men tarihi derekterKoshpeli halyktardyn әskeri onerinde sogys kezinde batyrlar zhekpe zhegin otkizu dәstүri ote manyzdy oryn aldy Majdandagy ajkas aldynda kәsibi әskerilerdin zhauyngerlik zhekpe zhek ajkasyn otkizu otken gasyrlarda barlyk halyktardyn әskeriler sosloviesinin sogys onerine tәn ortak dәstүr bolatyn Epostyk kaһarmandardyn zhәne tarihi batyrlardyn zhau batyrlarymen sogys kezinde zhekpe zhek ajkasynyn otui tүrki halyktarynyn oz kaһarmandyk epostarynda da tarihi zhazba eskertkishterinde de kezdesetin turakty syuzhetterdin biri Koshpeli tүrki halyktarynda zhauyngerlerdin zhekpe zhekke shyguy turaly en kone zhazba derekter tүrki zamanyna VII g sәjkes keledi Orta gasyrlardagy sogystar kezinde koshpeli halyktar batyrlarynyn korshiles otyrykshy halyktardyn әskerilerimen zhekpe zhek ajkastary turaly derekter ol halyktardyn da tarihi әdebi zhazbalarynda saktalgan Orys knyazi Mstislavpen zhekpe zhekke shykkan kasog polovec tajpasynyn batyry Rededejdin XI g Kulikov shajkasy kezinde HV g orys zhauyngeri Peresvetpen ajkaskan Altyn Orda batyry Chelubejdin Timur murza esimderi orys zhylnamalarynda atalsa Әmir Temir men Altyn Orda hany Toktamystyn sogysyn surettejtin ortagasyrlyk avtor Sheref ad din Ali Jezdidin Zafar name Zhenis kitaby atty tarihi shygarmasynda Altyn Orda әmiri Yagly bij bahrinnin Әmir Temirdin әmirlerinin biri Osman baһadurdy zhekpe zhekke shakyryp ajkaskany suretteledi Ajkastyn tagdyryn batyrlardyn zhekpe zhegimen sheshuge tyrysu dәstүri kazaktarda XIX g ga dejin saktalyp keldi Batyrlar zhekpe zhegi kazak zhongar sogysy kezinde de kejingi ult azattyk koterilister kezindegi ajkastarda da otkizilip otyrdy Қazaktyn tarihi zhyrlarynda zhekpe zhekte zhongardyn Sharysh batyryn zhenip basyn algan Abylaj koptegen zhekpe zhekte zhau batyryn zhenip zheniske zhetken Қabanbaj Bogenbaj zhәne t b batyrlardyn Anyrakajda kalmaktyn atakty batyryn zhengen Bolek batyr Kenesary әskerlerinde zhekpe zhekte aty shykkan Nauryzbaj Agybaj siyakty koptegen batyrlardyn erlikteri tarihta halyk zhadynda bүginge dejin saktalyp keledi Batyrlar zhekpe zheginin maksatyZhauyngerlik zhekpe zhekke katysu koshpeli kogamnyn kәsibi әskeriler әleumettik zhigi okilderinin batyrlardyn sogystagy basty mindetterinin biri boldy zhauyngerlik boryshy sanaldy Kobinese zhauyngerler batyr baһadur titulyna osyndaj zhekpe zhekte zhetken zhenisinin nәtizhesinde ie bolatyn Osyndaj zheke ajkasta gana kәsibi zhauyngerdin zhauyngerlik oneri synga tүsip sheberligi shyndalyp erligi zhetildi Zheke ajkasta zhau batyrlaryn zhenu batyrlardyn atyn shygaryp dәrezhesin osiretindikten kәsibi zhauynger үshin ogan katysu үlken abyroj da boldy Batyrlar zhekpe zheginin maksattary az kantogispen kәsibi zhauyngerlerdin zheke ajkastarymen sogys tagdyryn sheshu ajkas aldynda zhauga kүsh korsetu zhaudyn basty batyrlaryn kurtu eki zhaktyn batyrlarynyn kүshin synasu boldy Majdandagy zhekpe zhekte bir zhaktyn batyrlary ote basym tүsken zhagdajda batyrlary zhenilgen karsy zhak kejde ajkaska kirmej sogysty zhalgastyrmaj keri sheginip ketui sogys tarihynda zhii kezdesetin zhәjt Yagni әskeri taktika turgysynan alganda bul batyrlardyn zheke ajkastary arkyly әskerdi kop shygynnan saktaudyn bir zholy da boldy Sondyktan kolbasshylar da majdandagy ajkasty mүmkindiginshe kәsibi әskerilerdin kүshimen sheshuge tyrysyp shajkas aldynda zhauyngerlik zhekpe zhektin otkiziluin sogysta әskeri taktikalyk tәsil retinde koldandy Zhekpe zhek otkizudin kalyptaskan dәstүriKoshpelilerdin sogys onerinde shajkas aldynda batyrlardyn zhauyngerlik zhekpe zhegin otkizudin kalyptaskan dәstүri bolgan Eki әsker majdanda kezde skende eki zhaktyn kolbasshylary arnauly zhaushy zhiberip ajkas aldynda batyrlar zhekpe zhegin otkizu turaly kelisim zhүrgizip ony otkizudin reti uakyty sany anyktalgan Zhekpe zhekke shakyru arnauly әdispen әskeri dabyldy uru arkyly zhariyalandy Ol үshin әr batyrdyn erinin aldyngy kasyna on zhaktan bajlagan oz әskeri dabyly boldy Әskeri dabyl batyrlardyn zhauyngerlik atributarynyn biri sanaldy Қazaktardyn kaһarmandyk epostarynda әdette batyrlar artyna sauyt boktergen aldyna dabyl tonkergen dep sipattalady Batyrdyn osy zheke dabylyn nemese үlken zhalpy әskeri dabyldy nemese hannyn үlken dabylyn nagarany pars nakara nagara dabyldyn үlken tүrinin atauy uru arkyly shajkas aldynda batyrlardyn zhekpe zheginin otuine dybystyk signal berildi Zhekpe zhektin etikalyk normalaryZhekpe zhek A I Bortnikov ҚR ҰM korynan Koshpeli halyktardyn әskeri onerinde zhauyngerdin әskeri zhekpe zhektegi әreketin anyktajtyn reglamenttelgen hatka zhazylmagan auyzsha urpaktan urpakka ulaskan birak kәsibi әskerilerdin bәri katan saktap otyratyn kejin instituciyalanu barysynda ozindik әskeri saltka ajnalgan belgili bir moraldyk etikalyk normalary boldy Zhekpe zhek er karuynyn әr tүrimen ajkasudan zhakpen atysudan najzalasudan kylyshtasudan shokparlasudan baltalasudan kezektesip urys zhүrgizu arkyly otken zhәne ajkas zhauyngerdin bireui zheniske zhetkenshe zhүrgizilgen Folklorlyk derekterde zhekpe zhek aldynda batyrlar oz karsylasynan Atyspak kerek pe shabyspak kerek pe najzalaspak kerek pe dep surajtyny zhii ajtylady yagni kaj karumen ajkasatynyn surap sajys zhүrgizude karsylasyna karu tandauga yagni ogan sheber mengergen karu tүrin koldanuga mүmkindik bergen Bul karsylasty kurmetteu yagni ogan zhaksy korganuga mүmkindik beru bolatyn Zhekpe zhek kezinde algashky atu kezegi birinshi sokky zhasau kezegi әdette zhasy nemese zholy zhagynan үlkenderge berildi Zhekpe zhekke eki zhaktan kobinese dәrezhesi birdej batyrlar shygatyn han hanmen atakty batyr atakty batyrmen zhas zhauynger zhaspen Eger karsylasy oz dәrezhesine saj kelmese batyr bul zhekpe zhekten bas tartuga kukyly boldy bul oz abyrojyn ketirmeudin namysyn tүsirmeudin belgisi bolgandyktan ondaj zhagdajda eshkim ony kinalamagan onyn talabyn eki zhak ta mojyndap otyrdy Zhekpe zhek aldynda batyrlar mindetti tүrde oz esimin oz ruynyn atyn ajtyp ozderin tanystyruga tiisti boldy Sol arkyly ajkaska katysushy eki zhak ta zhekpe zhekten kejin ogan katyskan batyrlardyn esimin eske saktap zhenimpazdyn esimin bilip batyrdyn atagy barlygyna zhajylyp kaһarmannyn esimimen birge onyn ruynyn da halkynyn da aty adaktalatyn Sүjekke shabu Zhazbasha zhәne auyzsha tarihi derekterde zhekpe zhek kezinde zhengen batyr zhenilgen karsylasynyn basyn kesip atyn sauyt sajmanyn olzhalap alatyny zhii ajtylady Zhengen zhauynyn basyn alu әreketinin astarynda kataldyk emes sol arkyly zhauynyn kүshin ielenuge bolady degen ertedegi kone dini senim zhatkanyn ajta ketu kerek Batyry zhekpe zhekte olgen zhak batyrynyn denesin zhauga bulaj korlatkyzbaj saktap kalu үshin sүjekke shabu dep atalatyn әreketke bargan ol үshin әskerdin ishinen birneshe batyr zhauyngerler olgen batyrynyn denesin majdannan alyp shygu үshin ajkaska shykkan al batyry zhengen zhaktan birneshe zhauyngerler onyn denesin bermeuge tyryskan Әsirese handardyn atakty batyrdyn sүjegi үshin talas eki zhaktan kop adam katyskan kishkentaj birak kandy shajkas tүrinde otken Batyrlar zhekpe zhekke shygar aldynda oz karulastarynan zhaudyn kolynan olgen zhagdajda denesin zhauga korlatpaj sүjegine shabudy arnajy otinetin bolgan Zhekpe zhekte olgen batyrdyn sүjegine talas kazaktyn tarihi zhyrlarynda da zhii suretteletin okigalardyn biri Өlgen batyrdyn denesin zhauga bermej alyp kalu үshin eki әskerdin ortasynda ajkaska tүsu sүjekke shabu әreketi zhauyngerden zhekpe zhekke shykkanmen birdej batyrlykty erlikti talap etti sol sebepti әrkimnin zhүregi daualaj bermejtin bul kүreske de zhүrekti de sheber zhauyngerler tүsetin Sondyktan ogan bargan batyrlar da bүkil әskerdin kurmetine bolendi Zhekpe zhektin guryptyk aspektisiOrta gasyrlarda sogys kezindegi batyrlardyn zhauyngerlik zhekpe zheginin guryptyk aspekti de boldy Folklorlyk derekter ertede batyrlar zhekpe zhek aldynda arnauly magiyalyk sozdik formulalardy ajtu arkyly karudy arbau yrymyn zhasaganyn korsetedi Қazaktyn kaһarmandyk epostarynda kezdesetin batyrdyn karumen serttesu sozderi әskeri magiyalyk yrymdarda koldanylgan zhauyngerlik karudy arbau sozderinin bizge zhetken үlgisi Ajkas aldynda magiyalyk arbau soz arkyly karumen serttesuden kejin karudy koldanu әreketinin ozi magiyalyk әreket bolady da magiyalyk arbau soz ben magiyalyk әrekettin kosyluy arkyly zhekpe zhek ajkas magiyalyk gurypka ajnalady Budan koshpeli halyktarda sogystyn manyzdy sәti bolatyn ajkas guryp retinde al karudy koldanudyn maksaty kan togu adam olimi bolgandyktan batyrlar zhekpe zhegi naktyly funkciyasy zhagynan kurbandyk gurpy tүrinde tүsinilgenin koruge bolady Osy gurypta adam gurypty oryndaushy da onda kurbandykka beriletin obektinin ozi de boldy yagni ol eki funkciyany birden atkardy Ғuryptyk maksat turgysynan kelgende zhekpe zhek ajkas zhauyngerlerdin el үshin әmirshisi үshin kurbandykka baruy nemese zhaudyn zhauyngerin kurbandykka shaluy sol kurbandyk arkyly kudiretten kudajdan majdandagy zhenisti tilep alu Қazak batyrlarynyn oz omirin el үshin kurbandyk retinde tүsinui kaһarmandyk eposta da zhyraular poeziyasynda da anyk korinis tapkan Zhekpe zhektin tүpki astaryndagy zhasyryn magynasy sol magiyalyk guryptyk mәninin zhurnagy kazak tilinde bүginge dejin saktalgan Osy kүnge dejin sogysta olgen zhauyngerlerge bajlanysty ajtylatyn sogysta kurban boldy el үshin kurban boldy halyk үshin zhanyn kurban etu siyakty soz tirkesterinin koldanyluy guryptyk salttyn ozi umytylganmen onyn magynasynyn tilde korkem metafora tүrinde saktalyp kalgan belgisi Tanymal agylshyn etnology E B Tejlor әr tildegi osyndaj magynasy kүngirt kyzmeti umytylgan soz tirkesterinin kone sozderdin halyk sanasynda etnografiyalyk estelik bolyp saktalgan kone magiya men dini senimderdin kaldygy ekenin sondyktan olardy tanuga etnografiyalyk kilt retinde koldanuga bolatynyn zhazady Zhogaryda ajtylgan soz tirkesteri algashkyda omirin sogyska arnagan kәsipkoj әskerilerdin el үshin sogystagy kurbandygy tүrinde otetin guryptyk әreketine magynalasa kejin ozinin bastapky magynasynan ajyrylyp sogysta olgen barlyk adamdarga katysty da ajtylyp uakyt ote tek simvoldyk mәnge ie boldy Kejin kazaktarda zhekpe zhektegi adam kurbandygyn baska kurbandyk tүrimen auystyruga tyryskan Batyr zhekpe zhekke shygar aldynda arnajy kurbandykka aksarbas shalynyp din ieleri duga okyp ajkaska shygatyn batyrga han bas kolbasshy nemese zhasy үlken batyr bata berip onyn ajkastan aman esen oraluyn tilegen Batyrlardyn zhekpe zhekke dajyndygyBatyrlar zhekpe zhekke zhaksy dajyndalyp bes karuyn sajlap berik sauyt sharajnalar kiip shykkan Majdandagy zhauyngerlik zhekpe zhek batyrlardan er karuynyn barlyk tүrin koldanu tәsilderin sheber mengerudi zheke urys zhүrgizudin tүrli әdis tәsilderi men taktikasyn igerudi talap etetin bolgandyktan batyrlarga da olardyn zhauyngerlik attaryna da zhaksy әskeri dajyndyk turakty tүrde zhattygu kazhet boldy Sondyktan bejbit uakyttarda әrtүrli bүkilhalyktyk astar men tojlarda otetin zhamby atu bәjge kokpar tartys audaryspak baluan kүres zhәne zhauyngerlik karularmen otetin zheke sajys kәsibi әskeriler үshin osyndaj әskeri zhattygular kyzmetin atkardy Ertede kazaktarda әrtүrli tojlarda ujymdastyrylatyn zhekpe zhek sajys ta er karuynyn barlyk tүrimen otti zhәne sipaty zhagynan majdandagy әskeri zhekpe zhekke zhakyn tүrde boldy Mundaj sajystarda adamnyn zharakat aluy kejde olip ketui de bolyp otyrgan sondyktan bul sajyska da buryngy kezde batyrlar zhauyngerlik sauytpen zharaktanyp zhәne bes karumen tolyk karulanyp shygatyn Bul sajystardyn әskeri koldanbalyk mәnin zhaksy tүsingen HIH g dagy orys avtorlary olardy kazaktardyn rycarlyk ojyndary dep atagan Batyrlarga sajys er karumen ajkasu әdisterin mengeruge zhattygu bolsa at үstindegi kүres audaryspak kokpar zhayau kүres siyakty tartystar batyrlarga karusyz ajkasuda zhattygatyn dajyndyk tүrleri boldy Al bәjge kokpar batyrlardyn zhauyngerlik attaryn sogyska dajyndauga zhattyktyruga mүmkindik berdi Қazakta eldi shapkan zhauga karsy sogystarda zhekpe zhekte zheniske zhetken batyrlar әskerdin eldin uranyna ajnalyp zhekpe zhekte kaza bolgandardyn esimderi ozderi shejit bolgan zherlerge kojylyp eli үshin basyn bәjgege tigip zhanyn kurban etken erler esimi kielenip osy kүnge dejin urpaktan urpakka saktalyp keledi DerekkozderҚAZAҚTYҢ ETNOGRAFIYaLYҚ KATEGORIYaLAR ҰҒYMDAR MEN ATAULARYNYҢ DӘSTҮRLI ZhҮJESI Enciklopediya Almaty RPK Slon 2012 illyustraciyalangan ISBN 978 601 7026 17 22 tom E I 736 bet ISBN 978 601 7026 20 2ӘdebietterSbornik materialov otnosyashihsya k istorii Zolotoj Ordy T II Izvlecheniya iz persidskih sochinenij sobrannoe V G Tizengauzenom i obrabotannoe A A Romaskevichem i S L Volinym M L AN SSSR 1941 Materialy po istorii turkmen i Turkmenii T I Arabskie i persidskie istochniki v VII HV vv M L AN SSSR 1939 Rycarskie zabavy kirgiz kajsakov Syn otechestva 5 1845 Materialy po istorii Kazahskih hanstv HV HVIII vekov izvlecheniya iz persidskih i tyurkskih sochinenij Alma Ata Nauka 1969 Lipec R S Obrazy batyra i ego konya v tyurko mongolskom epose M Nauka 1984 Ahmetzhanov Қ S Zharagan temir kigender batyrlardyn karu zharagy әskeri oneri salt dәstүrleri Almaty Dәuir 1996 Tajlor E B Mif i obryad v pervobytnoj kulture Smolensk Rusich 2000 Ahmetzhan Қ S Batyrlardyn zhauyngerlik zhekpe zheginin әskeri moraldyk psihologiyalyk zhәne guryptyk aspektileri Қazak bilim akademiyasynyn bayandamalary Astana 2011 ҚR MOM ma terialdarynan OMEE materialdarynan