Еңсегей Бойлы Ер Есім– Қазақ хандығының билеушісі () "Еңсегей бойлы ер Есім" дастаны (1941 жыл, көлемі 7000 жол) дәстүрлі эпикалық жанр арнасында жазылған. Жырдың 1941 ж. Қазанғап Байболұлы жазып шыққан нұсқасы «Еңсегей бойлы ер Есім» деп аталады. Ақын мұны Шәкәрім, Астай имам, Қарамолда, Ботпай Тұрта сияқты ел ішіндегі тарихшы - шежірешілердің нақты жазбаларын пайдалана отырып жазып шыққан. Жырдың алғашқы «Шыңғыс хан», «Тәуекел хан» деп аталатын тараулары Шыңғыстың, Тәуекелдің өмірге келуі және хан тағына көтерілуі туралы аңыз сарындармен басталады да, олардан бергі қазақ хандарының тарихына қысқаша шолу жасайды. Шығарманың бұдан кейінгі тараулары Есім ханның ер жетуі мен жорықтарына, оның заманындағы тарихи оқиғалар мен ел басқару үлгісін баяндауға арналған. Жырдың, әсіресе, деректі тарихи оқиғалар мен нақты адамдар жайынан мағлұмат беретін тұстары аса құнды болып табылады. Онда , Жиембет жырау, Алатау, Сүлеймен, , сияқты батырлардың көркем тұлғалары сомдалған. «Еңсегей Бойлы Ер Есім» жырында халқымыздың өмір салты, тұрмыс ғұрыптары, ынтымағы мен жауынгерлік дәстүріне байланысты аса мол материалдар жинақталған. Есім хан туралы өлеңмен жазылған жыр-аңыздар Шығыс Түркістан қазақтарының арасында да ұшырасады. Қ.Байболұлынан жазылып алынған жырдың бұлардан ерекшелігі Тараз, Шымкент, Сайрам, Ташкент, Түркістан Қазығұрт, Бадам, қазіргі ОҚО Төлеби ауданындағы Саңлақ, Сайрамсу, Қасқасу ауылындағы Төрткүл төбе сияқты жерлерде болып өткен сол кездің тарихи оқиғалары мол қамтылуымен дараланады. Одан басқа бұл дастанда Қазығұрт, Сазаната, Сарыайғыр, Балдыберек, Қасқасу, Қоғалы, Бадам, Даңғырашал, Ойрантөбе, Қаратөбе, Дарбаза, Көкібел, Шатыртөбе, Қарлытау, Азат, Тоғыс, Сайрам, Сарыбұлақ, Шутөбе, Қоңыртөбе, Мыңбайыр, Ордақонған, Сауыршы, Қоспа, Нарбай сазы, Өліжұрт, Кішіжұрт, Үлкен Орда, Кіші Орда, Бәйбіше, Зертас, Хантөре, Қорғантас, Мешіттас сияқты географиялық атаулардың этимологиясына жыр тілімен берілген түсініктемелерді көптеп табамыз. Бұрын соңды ешбір тарихи жырларда кездеспейтін 140 адам есімдері мен рулық-тайпалық атауларды, барлығы 256 жалқы есімді кездестіреміз. Дерекке бай болуы қиын поэзиялық шығарма үшін бұл ерекше көрсеткіш. Мұның өзі Қазанғаптың дүниетанымы мен ой өрісінің кеңдігін, есте сақтау қабілетінің мықтылығын көрсететін мысал. Оңтүстіктің Омарбайы” атанған айтулы ақын Омарбай Малқаров 1980 жылы 26 тамызда “Оңтүстік Қазақстан” газетінде жарияланған “Қастерлейміз, жырлаймыз” атты мақаласында: “.." Қазанқап Байболұлы барша құбылысқа тарихтың биігінен қарай білетін дара тұлға" - деп бағалауы да осыдан болса керек. Жалпы дастанда әсірелеу, мадақтау кездескенімен негізгі мазмұны тарихи шындаққа негізделіп жазылған. Аталған жырдың қолжазбасы Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар қорында сақтаулы. Қазанғап Байболұлының авторлық меншігі. Жырдың шағын үзіндісі «Ана тілі» газетінің 1990 жылғы 31 мамырдағы санында жарияланған.. Бұдан басқа Қазанғап өз өмірінде көлемді 8 шығарма жазған. Оның бәрін дерлік уақытында тиісті орындарға қолжазба күйінде тапсырып отырған. Атап айтсақ: “Орта жүз Дауанасбай Өкірік Найман” дастанын 1934 жылы, “Египет ханы Абдулланың қызы Сайыпжамал” дастанын 1934 жылы, “Шеризат Күлшат” дастанын 1938 жылы, “Төрт дәруіш” дастанын 1939 жылы, "Орқа-Күлше" дастанын 1939 жылы, “Төле бидің тарихы” дастанын 1941 жылы, “Еңсегей бойлы ер Есім” дастанын 1941 жылы, ал ““Қарсыбай батыр” дастанын 1943 жылы ғылыми орталық кітапхана қорына тапсырған. Әлі де ұрпақтарында жарияланбаған көптеген өлеңі мен тарихи жырлары бар. Қазанғап ақынның қазір де көптеген тарихшы ғалымдардың терең зерттеуін қажет ететін шығармалары жетерлік.
Дереккөздер
- Қазақ Энциклопедиясы
“Қазақ Энциклопедиясы”, 5-том
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ensegej Bojly Er Esim Қazak handygynyn bileushisi Ensegej bojly er Esim dastany 1941 zhyl kolemi 7000 zhol dәstүrli epikalyk zhanr arnasynda zhazylgan Zhyrdyn 1941 zh Қazangap Bajboluly zhazyp shykkan nuskasy Ensegej bojly er Esim dep atalady Akyn muny Shәkәrim Astaj imam Қaramolda Botpaj Turta siyakty el ishindegi tarihshy shezhireshilerdin nakty zhazbalaryn pajdalana otyryp zhazyp shykkan Zhyrdyn algashky Shyngys han Tәuekel han dep atalatyn taraulary Shyngystyn Tәuekeldin omirge kelui zhәne han tagyna koterilui turaly anyz saryndarmen bastalady da olardan bergi kazak handarynyn tarihyna kyskasha sholu zhasajdy Shygarmanyn budan kejingi taraulary Esim hannyn er zhetui men zhoryktaryna onyn zamanyndagy tarihi okigalar men el baskaru үlgisin bayandauga arnalgan Zhyrdyn әsirese derekti tarihi okigalar men nakty adamdar zhajynan maglumat beretin tustary asa kundy bolyp tabylady Onda Zhiembet zhyrau Alatau Sүlejmen siyakty batyrlardyn korkem tulgalary somdalgan Ensegej Bojly Er Esim zhyrynda halkymyzdyn omir salty turmys guryptary yntymagy men zhauyngerlik dәstүrine bajlanysty asa mol materialdar zhinaktalgan Esim han turaly olenmen zhazylgan zhyr anyzdar Shygys Tүrkistan kazaktarynyn arasynda da ushyrasady Қ Bajbolulynan zhazylyp alyngan zhyrdyn bulardan ereksheligi Taraz Shymkent Sajram Tashkent Tүrkistan Қazygurt Badam kazirgi OҚO Tolebi audanyndagy Sanlak Sajramsu Қaskasu auylyndagy Tortkүl tobe siyakty zherlerde bolyp otken sol kezdin tarihi okigalary mol kamtyluymen daralanady Odan baska bul dastanda Қazygurt Sazanata Sary ajgyr Baldyberek Қaskasu Қogaly Badam Dangyrashal Ojrantobe Қara tobe Darbaza Kokibel Shatyrtobe Қarlytau Azat Togys Sajram Sary bulak Shutobe Қonyrtobe Myn bajyr Ordakongan Sauyrshy Қospa Narbaj sazy Өlizhurt Kishizhurt Үlken Orda Kishi Orda Bәjbishe Zertas Hantore Қorgantas Meshittas siyakty geografiyalyk ataulardyn etimologiya syna zhyr tilimen berilgen tүsinikte melerdi koptep tabamyz Buryn sondy eshbir tarihi zhyrlarda kezdespejtin 140 adam esimderi men rulyk tajpalyk ataulardy barlygy 256 zhalky esimdi kezdestiremiz Derekke baj boluy kiyn poeziyalyk shy garma үshin bul erekshe korsetkish Munyn ozi Қazangaptyn dүnieta nymy men oj orisinin kendigin este saktau kabiletinin myktylygyn korsetetin mysal Ontүstiktin Omarbajy atangan ajtuly akyn Omarbaj Malkarov 1980 zhyly 26 tamyzda Ontүstik Қazakstan gazetinde zha riyalangan Қasterlejmiz zhyrlaj myz atty makalasynda Қazankap Bajboluly barsha kuby lyska tarihtyn biiginen karaj biletin dara tulga dep bagalauy da osydan bolsa kerek Zhalpy dastanda әsireleu madaktau kezdeskenimen negizgi mazmuny tarihi shyndakka negizdelip zhazylgan Atalgan zhyrdyn kolzhazbasy Ortalyk gylymi kitaphananyn kolzhazbalar korynda saktauly Қazangap Bajbolulynyn avtorlyk menshigi Zhyrdyn shagyn үzindisi Ana tili gazetinin 1990 zhylgy 31 mamyrdagy sanynda zhariyalangan Budan baska Қazangap oz omi rinde kolemdi 8 shygarma zhazgan Onyn bәrin derlik uakytynda tiisti oryndarga kolzhazba kүjinde tapsyryp otyrgan Atap ajtsak Orta zhүz Dauanasbaj Өkirik Najman dastanyn 1934 zhyly Egipet hany Abdullanyn kyzy Sajypzhamal das tanyn 1934 zhyly Sherizat Kүlshat dastanyn 1938 zhyly Tort dәruish dastanyn 1939 zhyly Orka Kүlshe dastanyn 1939 zhyly Tole bidin tarihy dastanyn 1941 zhyly En se gej bojly er Esim dastanyn 1941 zhyly al Қarsy baj batyr dastanyn 1943 zhyly gylymi ortalyk kitaphana koryna tapsyrgan Әli de urpaktarynda zhariyalanbagan koptegen oleni men tarihi zhyrlary bar Қazangap akynnyn kazir de koptegen tarihshy galymdardyn teren zertteuin kazhet etetin shygarmalary zheterlik DerekkozderҚazak Enciklopediyasy Қazak Enciklopediyasy 5 tom Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet