Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ерінгүлділер (лат. Lamiáceae), немесе Тауқалақайгүлділер (лат. Labiátae) Қосжарнақтылар класының тұқымдасы, тұқымдасқа 250-дей тегі және 7850-дей өсімдіктер кіреді, оның арасында кең таралған: жалбыз, сәлбен, жаужапырақ, тасшөп, киікоты, т.б. түрлер кіреді. Қазақстан аумағында олардың 234 түрі бар.
| Ерінгүлділер | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| ||||||||||
| See text. Type Genus: |
Ерінгүлділер тұқымдас өсімдіктердің ортақ белгілері
Тауқалақайдың гүл құрылысына зер сала қарайтын болсақ, гүлдердің әрқайсысы аузын аңқайта ашқандағы көрінісі жоғары және төменгі ерінді еске түсіреді. Гүлдің 5 күлтесі жіңішкерт бітіседі де түтікше құрайды. Біріккен 2 жоғары күлте - жоғары ерін тәрізді, ал біріккен 3 күлте төменгі ерін тәрізді болып көрінеді. сондықтан ерінгүлділер деп аталады. Гүлдің мұндай құбылысы - осы тұқымдастағы өсімдіктердің барлығына тән ерекшелік.
Ерінгүлділер тұқымдасы - жапырақтары қарама-қарсы орналасатын шөптекті өсімдіктер. Олардың бөбешік жапырақтары болмайды. Тропиктік Оңтүстік Америкада бұталы, шала бұталы, кейде аласа ағаш түрінде, өрмелегіш түрлері өседі. Бұлардың сабағы 4 қырлы. Аталығының саны 2,4. Аналығы әдетте 2 жеміс жапырақты болып келеді. Жоғары жатынды. Жемісі - сүйекті жеміс немесе бір-бір тұқымнан төртке бөлінетін жаңғақша. Гүл формуласы: Т(5)С(2+3)А4Ж(2).
Гүлшетен, лаванда, молдавандық жыланбас, көкжалбыз және басқа өсімдіктер парфюмерия өнеркәсібіне шикізат есебінде пайдаланылады. Өте хош иісті.
Кермек жалбыз
Қазақстанда жалбыздың 10 түрі бар. Олар суармалы жерлерде, бұлақ, өзен, көл маңында, арықты бойлай өседі. Шалғындықта, тоғайда, таулы аймақта да өсетін жалбыз түрлерін кездестіруге болады. Солардың бірі - кермек жалбыз. Оны кейде бұрыш жалбыз деп те атайды. Кермек жалбыз - биіктігі 30-120 см шамасындағы көпжылдық шөптектес өсімдік. Оның тармақталған көлбей өседі. Жапырақтары жұмыртқа тәрізді, бір ұшы сүйірлеу болады. Өзіне ғана тән хош иісі бар. Гүлдері ұсақ, түсі - бозғылт күлгін немесе қызғылтым, шоғырланып орналасады. Өркендердің ұшында масақ тәрізді гүлшоғыр түзіледі. Гүл шірнелігінде тәтті тірне жиналады.
Кермек жалбыз - маңызды дәрілік өсімдік. Оның жапырақтарында 3%-ға дейін, гүлшоғырларында 6%-ға дейін эфир майы болады. Жалбыз майы ауырсынуды басатын дәрі ретінде пайдаланылады. Бас сақиналы, асқазан, тыныс жолдарының ауруларын емдеуге таптырмайтын дәрі. Дәрілерге, парфюмерия бұйымдарына хош иіс беру үшін өте пайдалы. Соңғы кезде Ресей кермек жалбызды қолда өсіре бастады. Кермек жалбыздың бір гектарынан 18-25 ц түсім алуға болатыны анықталды.
Кермек жалбыз - ылғал, жарық, топырақ құнарлылығын талап ететін өсімдік. Оны тамыреабақ кесінділерінен көбейтеді. Өсімдіктің қаулап өсуі үшін орташа тәулікте 18-220С температура қажет. Температура бұдан жоғарылап кетсе, жалбыздың өсуіне кедергі жасайды. Тамырсабақты ерте көктемде егеді. Ол үшін жыртылған жердің тереңдігі 8-10 см болуы шарт. Жалбыздың түсімін гүлдеу кезінде жинайды. Өсімдік сабақтарын жасыл күйінде орып алып, май алады. Дәріханаға қажетті жапырақтар бөлігін кептіріп, кепкен жапырақтарды бастырады.
Көкжалбыз
Еріндігүлділерде халық медицинасы мен медицинада дәрі ретінде пайдаланылатын өсімдік көп. Солардың бірі - көкжалбыз. Ол - биіктігі 1 метрге дейін жететін, жапырақтары ірі, сабағы тармақталған шөптектес өсімдік. Гүлдері төбе жапырақтардың қолтығында масақ тәрізді топтасып өседі. Тостағаншасы үлпілдек түкті, күлтесі - ақ немесе қызғылт түсті, ерін тәрізді. Аталығы - 4. Жемісі -жаңғақша. Маусымнан тамызға дейін гүлдейді. Халық медицинасында тынысалу, асқорыту мүшелері талаураған кезде пайдаланады.
Кәдімгі жебір
Қазақстанда киікшөп деп аталатын кәдімгі жебірдің отаны - Жерорта теңізі. Ол - хош иісті, бұтағы тармақталған көпжылдық бұта. Гүлдері жапырақ қолтығында шоғырланып өседі. Гүлінің екі ерінді, бес тісшелі тостағаншасы болады. Жемісі - 4 жаңғақша. Мамыр, маусым айларында гүлдейді. Кәдімгі жебір - дәрілік өсімдік, қақырық түсіреді. Сондықтан халықтық медицинада оны көкжөтел, бронхит ауруы кезінде ауызды шаюға қолданады. Құрамында эфир майы болғандықтан, тіс пастасына, тазартқыш сабынға қосады.
Сәлбен
Сәлбен (шалфей) ерінгүлділер тұқымдастарының ең көп тараған түрі. Олардың 700-ге жуық түрі белгілі. Қазақстанда сәлбен туыстастардың 8 түрі бар. Сәлбен қоңыржай, субтропиктік және тропиктік аймақтарда көп тараған. Олардың дәрілік, эфир майы алынатын және сәндік түрлері бар. Сәлбенді халық «тіршілік шөбі» деп те атайды. Халықтық медицинада оның жапырағы ойық жаралы емдеуге қолданылады. Тұқымынан алынған тұнба бала көтеруге себепші болады деген ұғымдар болған. Сәлбен қазіргі медицинада да дәрілік өсімдік болып саналады. Жұпарлық сәлбен - эфир майы өндірілетін өсімдік. Жылтыр сәлбен, қызыл сәлбен, айқарылма сәлбен сәндік мақсатта қолданылады. Сәлбен - балды өсімдік. Гүл формуласы: Т(5)К(2+3)А2Ж(2).
Қырынан қарағанда гүлі аузын ашқан адамның кескінін бейнелейтін, үстіңгі 2 күлтесі - жоғары ерінді, астыңғы 3 күлтесі төменгі ерінді еске түсіретін өсімдіктер ерінгүлділер тұқымдасына топтастырылған. Бұлардың жапырақтары қарама-қарсы орналасады. Жапырағында бөбешік жапырақ болмайды. Ерінгүлділер - бұталы, шөптекті өсімдік. Сабағы - төрт қырлы.
Таралуы
Қазақстанда ерінгүлді өсімдіктердің жебір туыстыларынан - 27, жыланбас туыстыларынан - 22, көкжалбыз туыстыларынан 16 түр белгілі. Бұлар хош иісті болғандықтан, парфюмерия өнеркәсібіне шикізат есебінде пайдаланылады. Ежелгі Мысырда жебірмен мәйіт бальзамдалған. Сан алуан эфир жайы көп мөлшерде хош иісті лаванда, гүлшетен, молдавандық жыланбастан алынады. Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатайдың альпілік белдеулерінде өсетін аталықты жыланбастың жер бетіндегі бөліктерінде 0,4%-ға дейін эфир майы болады. Ол - бал жинағыш өсімдік. Ерінгүлділер ағашы тек тропикте өседі. «Жарғақты хиптис» деп аталатын бразилиялық түрі ағаш тәрізді ерінгүлділердің ең биігі. Оның биіктігі 12-15 метрге жетелі. Ал өзге ерінгүлді ағаштардың биіктігі 5 метрден аспайды. Ерінгүлді лиана аз мөлшерде тропиктік аймақта кездеседі. Оған америкалық салазария туысын, кейбір томағашөп түрлерін және гавайлық стеночипа туысын жатқызуға болады.
Қолданылуы
Ерінгүлділердің әр түрлі эфир майын көп мөлшерде өндіруде маңызы зор. Олардың көпшілігі медицинада дәрі-дәрмекке пайдаланылады. Мәселен, дәрілік жөтелшөп. Халықтық медицинада демікпені, асқорыту мүшелерінің талаурауын емдеуге және жүйкені тыныштандыруға пайдаланылады. Ерінгүлділер тұқымдас өсімдіктердің тағамға пайдаланылатын да түрлері (кәдімгі жұпаргүл) бар.
Дереккөздер
- Stevens, P. F. Angiosperm Phylogeny Website (шілде 2012 (continuously updated since)).
- Angiosperm Phylogeny Group (2009). "An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III" (PDF). Botanical Journal of the Linnean Society 161 (2): 105–121. :10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x. 0024-4074. http://www3.interscience.wiley.com/journal/122630309/abstract. Retrieved 2013-06-26.
- : Lamiaceae
- Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Eringүldiler lat Lamiaceae nemese Taukalakajgүldiler lat Labiatae Қoszharnaktylar klasynyn tukymdasy tukymdaska 250 dej tegi zhәne 7850 dej osimdikter kiredi onyn arasynda ken taralgan zhalbyz sәlben zhauzhapyrak tasshop kiikoty t b tүrler kiredi Қazakstan aumagynda olardyn 234 tүri bar EringүldilerDүniesi ӨsimdikterBolimi Zhabyk tukymdylarTaby Қos zharnaktylarSaby EringүldilerTukymdasy EringүldilerSee text Type Genus Eringүldiler tukymdas osimdikterdin ortak belgileriEringүldiler Taukalakajdyn gүl kurylysyna zer sala karajtyn bolsak gүlderdin әrkajsysy auzyn ankajta ashkandagy korinisi zhogary zhәne tomengi erindi eske tүsiredi Gүldin 5 kүltesi zhinishkert bitisedi de tүtikshe kurajdy Birikken 2 zhogary kүlte zhogary erin tәrizdi al birikken 3 kүlte tomengi erin tәrizdi bolyp korinedi sondyktan eringүldiler dep atalady Gүldin mundaj kubylysy osy tukymdastagy osimdikterdin barlygyna tәn erekshelik Eringүldiler tukymdasy zhapyraktary karama karsy ornalasatyn shoptekti osimdikter Olardyn bobeshik zhapyraktary bolmajdy Tropiktik Ontүstik Amerikada butaly shala butaly kejde alasa agash tүrinde ormelegish tүrleri osedi Bulardyn sabagy 4 kyrly Atalygynyn sany 2 4 Analygy әdette 2 zhemis zhapyrakty bolyp keledi Zhogary zhatyndy Zhemisi sүjekti zhemis nemese bir bir tukymnan tortke bolinetin zhangaksha Gүl formulasy T 5 S 2 3 A4Zh 2 Gүlsheten lavanda moldavandyk zhylanbas kokzhalbyz zhәne baska osimdikter parfyumeriya onerkәsibine shikizat esebinde pajdalanylady Өte hosh iisti Kermek zhalbyzҚazakstanda zhalbyzdyn 10 tүri bar Olar suarmaly zherlerde bulak ozen kol manynda arykty bojlaj osedi Shalgyndykta togajda tauly ajmakta da osetin zhalbyz tүrlerin kezdestiruge bolady Solardyn biri kermek zhalbyz Ony kejde burysh zhalbyz dep te atajdy Kermek zhalbyz biiktigi 30 120 sm shamasyndagy kopzhyldyk shoptektes osimdik Onyn tarmaktalgan kolbej osedi Zhapyraktary zhumyrtka tәrizdi bir ushy sүjirleu bolady Өzine gana tәn hosh iisi bar Gүlderi usak tүsi bozgylt kүlgin nemese kyzgyltym shogyrlanyp ornalasady Өrkenderdin ushynda masak tәrizdi gүlshogyr tүziledi Gүl shirneliginde tәtti tirne zhinalady Kermek zhalbyz manyzdy dәrilik osimdik Onyn zhapyraktarynda 3 ga dejin gүlshogyrlarynda 6 ga dejin efir majy bolady Zhalbyz majy auyrsynudy basatyn dәri retinde pajdalanylady Bas sakinaly askazan tynys zholdarynyn aurularyn emdeuge taptyrmajtyn dәri Dәrilerge parfyumeriya bujymdaryna hosh iis beru үshin ote pajdaly Songy kezde Resej kermek zhalbyzdy kolda osire bastady Kermek zhalbyzdyn bir gektarynan 18 25 c tүsim aluga bolatyny anyktaldy Kermek zhalbyz ylgal zharyk topyrak kunarlylygyn talap etetin osimdik Ony tamyreabak kesindilerinen kobejtedi Өsimdiktin kaulap osui үshin ortasha tәulikte 18 220S temperatura kazhet Temperatura budan zhogarylap ketse zhalbyzdyn osuine kedergi zhasajdy Tamyrsabakty erte koktemde egedi Ol үshin zhyrtylgan zherdin terendigi 8 10 sm boluy shart Zhalbyzdyn tүsimin gүldeu kezinde zhinajdy Өsimdik sabaktaryn zhasyl kүjinde oryp alyp maj alady Dәrihanaga kazhetti zhapyraktar boligin keptirip kepken zhapyraktardy bastyrady KokzhalbyzErindigүldilerde halyk medicinasy men medicinada dәri retinde pajdalanylatyn osimdik kop Solardyn biri kokzhalbyz Ol biiktigi 1 metrge dejin zhetetin zhapyraktary iri sabagy tarmaktalgan shoptektes osimdik Gүlderi tobe zhapyraktardyn koltygynda masak tәrizdi toptasyp osedi Tostaganshasy үlpildek tүkti kүltesi ak nemese kyzgylt tүsti erin tәrizdi Atalygy 4 Zhemisi zhangaksha Mausymnan tamyzga dejin gүldejdi Halyk medicinasynda tynysalu askorytu mүsheleri talauragan kezde pajdalanady Kәdimgi zhebirTau zhebiri Қazakstanda kiikshop dep atalatyn kәdimgi zhebirdin otany Zherorta tenizi Ol hosh iisti butagy tarmaktalgan kopzhyldyk buta Gүlderi zhapyrak koltygynda shogyrlanyp osedi Gүlinin eki erindi bes tissheli tostaganshasy bolady Zhemisi 4 zhangaksha Mamyr mausym ajlarynda gүldejdi Kәdimgi zhebir dәrilik osimdik kakyryk tүsiredi Sondyktan halyktyk medicinada ony kokzhotel bronhit auruy kezinde auyzdy shayuga koldanady Қuramynda efir majy bolgandyktan tis pastasyna tazartkysh sabynga kosady SәlbenSәlben Sәlben shalfej eringүldiler tukymdastarynyn en kop taragan tүri Olardyn 700 ge zhuyk tүri belgili Қazakstanda sәlben tuystastardyn 8 tүri bar Sәlben konyrzhaj subtropiktik zhәne tropiktik ajmaktarda kop taragan Olardyn dәrilik efir majy alynatyn zhәne sәndik tүrleri bar Sәlbendi halyk tirshilik shobi dep te atajdy Halyktyk medicinada onyn zhapyragy ojyk zharaly emdeuge koldanylady Tukymynan alyngan tunba bala koteruge sebepshi bolady degen ugymdar bolgan Sәlben kazirgi medicinada da dәrilik osimdik bolyp sanalady Zhuparlyk sәlben efir majy ondiriletin osimdik Zhyltyr sәlben kyzyl sәlben ajkarylma sәlben sәndik maksatta koldanylady Sәlben baldy osimdik Gүl formulasy T 5 K 2 3 A2Zh 2 Қyrynan karaganda gүli auzyn ashkan adamnyn keskinin bejnelejtin үstingi 2 kүltesi zhogary erindi astyngy 3 kүltesi tomengi erindi eske tүsiretin osimdikter eringүldiler tukymdasyna toptastyrylgan Bulardyn zhapyraktary karama karsy ornalasady Zhapyragynda bobeshik zhapyrak bolmajdy Eringүldiler butaly shoptekti osimdik Sabagy tort kyrly TaraluyҚazakstanda eringүldi osimdikterdin zhebir tuystylarynan 27 zhylanbas tuystylarynan 22 kokzhalbyz tuystylarynan 16 tүr belgili Bular hosh iisti bolgandyktan parfyumeriya onerkәsibine shikizat esebinde pajdalanylady Ezhelgi Mysyrda zhebirmen mәjit balzamdalgan San aluan efir zhajy kop molsherde hosh iisti lavanda gүlsheten moldavandyk zhylanbastan alynady Tyan Shan Zhongar Alatauy Tarbagatajdyn alpilik beldeulerinde osetin atalykty zhylanbastyn zher betindegi bolikterinde 0 4 ga dejin efir majy bolady Ol bal zhinagysh osimdik Eringүldiler agashy tek tropikte osedi Zhargakty hiptis dep atalatyn braziliyalyk tүri agash tәrizdi eringүldilerdin en biigi Onyn biiktigi 12 15 metrge zheteli Al ozge eringүldi agashtardyn biiktigi 5 metrden aspajdy Eringүldi liana az molsherde tropiktik ajmakta kezdesedi Ogan amerikalyk salazariya tuysyn kejbir tomagashop tүrlerin zhәne gavajlyk stenochipa tuysyn zhatkyzuga bolady ҚoldanyluyEringүldilerdin әr tүrli efir majyn kop molsherde ondirude manyzy zor Olardyn kopshiligi medicinada dәri dәrmekke pajdalanylady Mәselen dәrilik zhotelshop Halyktyk medicinada demikpeni askorytu mүshelerinin talaurauyn emdeuge zhәne zhүjkeni tynyshtandyruga pajdalanylady Eringүldiler tukymdas osimdikterdin tagamga pajdalanylatyn da tүrleri kәdimgi zhupargүl bar DerekkozderStevens P F Angiosperm Phylogeny Website shilde 2012 continuously updated since Angiosperm Phylogeny Group 2009 An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants APG III PDF Botanical Journal of the Linnean Society 161 2 105 121 10 1111 j 1095 8339 2009 00996 x 0024 4074 http www3 interscience wiley com journal 122630309 abstract Retrieved 2013 06 26 Lamiaceae Biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 7 synybyna arnalgan okulyk Almaty Atamura 2007 ISBN 9965 34 607 0Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz