Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Еділ немістерінің Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы (ЕН АСКР, нем. Autonome Sozialistische Sowjetrepublik der Wolgadeutschen) — 1923 жылдың 19 желтоқсанынан 1941 жылдың 28 тамызына дейін РКФСР құрамында болған ұлттық автономиясы.
| Еділ немістерінің Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы | |||||
| нем. Autonome Sozialistische Sowjetrepublik der Wolgadeutschen | |||||
 | |||||
| |||||
| Әкімшілігі | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ел | |||||
| Енеді | 22 кантон | ||||
| Әкімшілік орталығы | қаласы | ||||
| Тарихы мен географиясы | |||||
| Құрылған уақыты | |||||
| Таратылған уақыты | |||||
| Жер аумағы | 27 400 км² | ||||
| Тұрғындары | |||||
| Тұрғыны | 606 532 адам (1939) | ||||
| Ресми тілдері | |||||
 Еділ немістерінің Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы Ортаққорда | |||||
1918 жылдың 19 қазанынан бері өмір сүріп келе жатқан Еділ немістерінің еңбек ұйымдастығы негізінде құрылды.
Немістердің Ресейге қоныс аударуы
1762 және 1763 жылдары императрица II Екатерина өзінің үндеухаттарымен Еуропа елдерінің тұрғындарын Ресейге қоныс аударуға және Еділ өзенінің жағасында қоныстануға шақырды. Шақыруға неміс мемлекеттерінен (Гессен, Баден, , , Майнц және басқа), Габсбургтер иеліктерінен, Швейцария, Нидерланд, Франция, Дания, Швеция және басқа да Еуропа елдерінен мыңдаған тұрғындар жауап берді.
1764-1768 жылдар аралығында Еділ бойында қазіргі және Волгоград облыстарының аумағында 25600 адам өмір сүрген 106 қоныс аудару отарлары құрылды. XX ғасырдың басына қарай Еділ бойында 407,5 мың адам тұратын, негізінен XIX ғасырдың аяғынан бастап ресми түрде « (нем. die Wolgadeutschen) деп аталатын немістер болған 190 отар болды.
Қысқаша тарихы және әкімшілік құрылымы
1918 жылы 19 қазанда РКФСР ХКК жарлығымен және губерниялары аумақтарының бір бөлігінен РКФСР-да алғашқы автономиялы облыс - әкімшілік орталығы Сарытау қаласында (1918 ж. 19 қазаннан бастап - 1919 ж. мамырына дейін) болатын Еділ немістерінің автономиялық облысы («Еділ немістерінің еңбек ұйымдастығы» атауы да қолданылды) құрылды, содан кейін қаласы әкімшілік орталық атанды (1919 жылдың мамырынан 4 маусымға дейін Екатериненштадт деп аталды). 1922 жылы 24 шілдеде автономияның әкімшілік орталығы 22 маусымда автономияға қосылған Покровск қаласына ауыстырылды (нем. Kosakenstadt, 1931 жылы қаласы болып өзгертілді, нем. Engels).
Еділ немістерінің АО құрамына 3 уез (орталығы Голый Карамыш ауылы болатын Голокарамышский, орталығы Екатериненштадт қаласында болатын Екатериненштадтский және орталығы Ровное ауылында болатын Ровное), 1922 жылы 22 маусымда орталығы кейіннен автономиялық облыстың әкімшілік орталығы атанған Покровск қаласы болған Покровский уезі кірді.
1923 жылы 19 желтоқсанда аумағы 28 200 км² және 576 мың тұрғыны болған Еділ немістерінің АО Еділ немістерінің Автономиялық КСР-іне айналды (1933).
1928-1934 жылдары ЕН АСКР Төменгі Еділ облысы мен РКФСР Төменгі Еділ өлкесінің құрамында болды.
1932 жылы 1 сәуірде БОАК «қолданыстағы шекаралар шегінде Ягодно-Полянский ауданын Төменгі Еділ аумағындағы Еділ немістерінің АСКР беру туралы» шешім қабылдады.
1934 жылдан 1936 жылға дейін — РКФСР бөлігі.
1936 жылы 5 желтоқсанда қабылданған КСРО Конституциясына (Негізгі заңына) сәйкес Еділ немістерінің АСКР айналдырылған Саратов өлкесінен шығарылды.
1939 жылы АСКР халқының шамамен 60%-ы Еділ немістері болды (сонымен қатар, Еділ немістерінің едәуір бөлігі, әсіресе жоғары білімді және өндірістік мамандықтары бар адамдар Сарытау қаласында тұрды және жұмыс істеді, онда олар жоғары және орта оқу орындарының профессорлық-оқытушылық құрамы мен өндірістік кәсіпорындар жұмысшыларының едәуір үлесін құрады).
1941 жылдың 1 қаңтарына қарай Еділ немістерінің АСКР құрамына Энгелс қаласы мен 22 кантон: Балцер, Гмелинский, Гнаденфлюр, Добринский, Зелман, Золотовский, Иловат, Каменский, Красноярский, Краснокутский, Куккус, Лизандергей, Мариентал, Марксштадт, Палласовский, Старо-Полтавский, Терновский, Унтервалден, Федоров, Франк, Экхейм және Эрленбах кірді.
Тұрғындары
1924 жылы 12 маусымда неміс тілі іс жүргізудің екінші тілі және мектептерде оқыту тілі ретінде бекітілді. Сол кезде Еділ немістерінің арасында халық ағарту ісінің құрылысы және Еділ немістері АСКР-нің мемлекеттік баспасын құру жылдам қарқынмен басталды.
Еділ немістерінің АСКР КСРО-да толық сауаттылық танытқан алғашқы автономиялық республикалардың бірі болды: ЕН АСКР 171 ұлттық орта мектеп, 11 техникум, 3 жұмысшы факультеті, 5 жоғары оқу орны болды. Сонымен қатар, 172 ұжымшар клубтары, мәдениет үйлері, неміс ұлттық театры және балалар театры болды. Неміс тілінде 21 газет басылып шығарылды.
| Ұлты | Саны (1926) | % (1926) | Саны (1939) | % (1939) |
|---|---|---|---|---|
| Немістер | 379 630 | 66,42 % | 366 685 | 60,46 % |
| Орыстар | 116 561 | 20,39 % | 156 027 | 25,72 % |
| Украиндар | 68 561 | 11,99 % | 58 248 | 9,6 % |
| Қазақтар | 1353 | 0,24 % | 8988 | 1,48 % |
| Татарлар | 2109 | 0,37 % | 4074 | 0,67 % |
| Мордвалар | 1429 | 0,25 % | 3048 | 0,5 % |
| Беларустар | 159 | 0,03 % | 1636 | 0,27 % |
| Қытайлар | 5 | 0 % | 1284 | 0,21 % |
| Яһудилер | 152 | 0,026 % | 1216 | 0,20 % |
| Басқалар | 1619 | 0,28 % | 5326 | 0,88 % |
| Барлығы | 571 578 | (100,00 %) | 606 532 | (100,00 %) |
Саяси құрылымы
ЕН АСКР мемлекеттік билігінің ең жоғарғы органы - Еділ немістері АСКР Кеңестерінің Орталық атқару комитеті (1937 жылдан бастап - Еділ немістері АСКР Жоғарғы Кеңесі), 1937 жылдан бастап жалпы сайлаудың негізінде құрылған заң шығарушы (өкілді) орган болды. ЕН АСКР ОАК Төралқасы (1937жылдан бастап - ЕН АСКР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) тұрақты жұмыс істеді, ОАК-ның қалған мүшелері (1937 бастап - Жоғарғы Кеңестің депутаттары) жылына 10-12 рет сессиясында жиналды.
Атқарушы билікті сегіз халық комиссариаты: ішкі істер, әділет, денсаулық сақтау, ағарту, қаржы, ауыл шаруашылығы, еңбек, әлеуметтік қамсыздандыру, сонымен қатар, жұмысшы-шаруалар инспекциясы және Халық шаруашылығы кеңесінен тұратын ЕН АСКР Халық комиссарлары кеңесі (ХКК) басқарды.
Конституциясы
1926 жылы 31 қаңтарда ЕН АСКР Кеңестерінің үшінші съезі Еділ немістерінің Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасының Конституциясының (Негізгі заңының) жобасын қабылдады, онда БОАК Еділ немістерінің Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын құру жөніндегі қаулының ережелері қайталанды. Ол ЕН АСКР РКФСР-ге кіру еріктілігін қамтамасыз етті. ЕН АСКР «РСФСР-дің бүкілресейлік орталық үкіметімен қарым-қатынас нысанын анықтауда еркін болды», бұл ретте РКФСР Конституциясына (Негізгі заңына) сәйкес «оның автономия құқығына негізделді». Кеңестердің БОАК ЕН АСКР құру туралы жарлығындағыдай, конституцияда теңдік, халықтың құрамына сәйкес неміс, орыс және украин тілдері туралы шешім қабылданды.
1936 жылғы КСР Одағы Конституциясына (Негізгі Заңына) және 1937 жылғы РКФСР Конституциясына (Негізгі Заңына) сәйкес ЕН АСКР болып өзгертілген шығарылды.
1937 жылы 29 сәуірде ЕН АСКР кезектен тыс 10-съезінің екінші кезеңінде Еділ немістерінің Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының Конституциясы (Негізгі Заңы) қабылданды, ол 1940 жылы 2 маусымда РКФСР Заңымен бекітілді.
Мәдени құрылысы
1925 жылы 9 шілдеде автономияның астанасы қаласында Еділ немістерінің АКСР Орталық мұражайы ашылды (1941 жылы тамызда таратылды).
1918 жылдан бастап алдымен Сарытауда, содан кейін Покровскіде РК(б)П облыстық комитетінің, кеңестердің облыстық комитетінің органы (1923 бастап - Еділ немістері АКСР ОАК, 1938 бастап - РК(б)П қалалық комитетінің және қалалық кеңес атқару комитетінің Еділ немістері АКСР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) және Покровский (1931 бастап - Энгелс) жұмысшылар депутаттарының қалалық Кеңестің атқарушы комитеті - «Nachrichten» («Большевик» газетінің неміс тіліндегі нұсқасы) газет шығарылды.
Еділ немістердің ішінде көрнекті өнер адамдары болды. Олардың арасында суретші де бар.
Жоғары билік органдары басшылары
Жоғары атқарушы органның басшылары
Неміс істері жөніндегі Еділ комиссариатының төрағасы
- 1918 — (Ernst Reuter)
ӘРК АО төрағасы
- 1919—1920 — (Hugo Schaufler)
АО кеңестердің Атқарушы комитетінің төрағалары
- 1920 — (Alexander Dotz)
- 1920—1921 —
- 1921—1922 — (Alexander Moor)
- 1922—1924 — (Wilhelm Kurz)
АССР кеңестері Орталық Атқару Комитетінің төрағалары
- 1924—1930 — (Johannes Schwab)
- 1930—1934 — (Alexander Gleim)
- 1934—1935 — (Heinrich Fuchs)
- 1935—1936 — (Adam Welsch)
- 1936—1937 — (Heinrich Luft)
- 1937—1938 — (David Rosenberger)
АКСР Жоғарғы кеңесі президиумының төрағалары
- 1938—1941 — (Konrad Hoffmann)
Үкімет басшылары
АКСР Халық комиссарлары кеңесінің төрағалары
- 1924—1929 — Вилгелм Курц
- 1929—1930 — Александр Гляйм
- 1930—1935 — Генрих Фукс
- 1935—1936 — Адам Вельш
- 1936—1937 — Генрих Люфт
- 1937—1938 — (Wladimir Dalinger)
- 1938—1941 — (Alexander Gekman)
ІІХК басқармасының басшылары (ішкі істер халық комиссариаты)
- 1934—1935 —
- 1935—1937 —
- 1937 — (Wladimir Dalinger)
- 1937—1938 —
- 1938 —
- 1938—25.02.1941 —
- 26.02.1941—31.07.1941 —
- 31.07.1941—28.08.1941 —
Таратылуы
Ұлы Отан соғысы басталғаннан кейін бірден АСКР немістеріне қарсы ешқандай санкциялар қолданылмады, өйткені кеңес басшылығы Вермахтты тез жеңуге үміттенді. Майданның шығысқа қарай қарқынды түрде жылжып келе жатқаны белгілі болған кезде, КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1941 жылғы 28 тамыздағы Жарлығымен Еділдің барлық немістері Қазақ КСР, Алтай мен Сібірге көшірілді.
Жер аудару тәртібі нақты, бұрыннан жасалған процедура болды (). Сот шешімі жасалып, әр отбасын көшіруге тіркеу картасы толтырылып, отағасына депортациядан жалтарғаны үшін жауапкершілік ескертілді. Жеке мүлікті, ұсақ мүкәммалдар және азық-түлікті өзімен бірге алып жүруге рұқсат етілді, бірақ бір отбасына барлығы 1 тоннадан аспауы керек еді. Жалпы барлығы облыстан 438,7 мың адам, оның ішінде 365,8 мыңы ЕН АСКР-дан, 46,7 мыңы — Сарытау облысынан және 26,2 мыңы — Сталинград облысынан көшірілді. 1941 жылдың күзінде Еділ немістері, олардың көпшілігі көрші Қазақстанға жер аударылды.
Еділ немістерінің АСКР аумағы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1941 жылғы 7 қыркүйектегі Жарлығымен (15 кантон) және Сталинград (7 кантон) облыстары арасында бөлінді.
ЕН АСКР қалпына келтірудің алғашқы әрекеті
1960 жылдары Кеңес немістерінің арасында өздерінің қоныс аудару орындарынан шығуға шектелген және Еділ бойына қайта оралмайтындықтарына наразылық пайда болды. Соғыс аяқталғаннан кейін 20 жыл өткен соң, 1965 жылы, Мәскеу қаласына ЕН АССР қалпына келтіру туралы талаппен делегация жіберілген кезде, нақты түрге ие болды. Бірақ 1972 жылдың 3 қарашасында ғана немістерге тұрғылықты жерді таңдаудағы барлық шектеулерді алып тастайтын КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығы шықты. Тек 1978 жылы билік неміс автономиясы мәселесіне қайта оралуға жеткілікті дәрежеде жетілді. Арнайы құрылған үкіметтік комиссия Еділ бойында неміс АКСР құру жөнсіз деп шешті, өйткені «неміс халқы бұл жерде нақты өмір сүрмейді және бұл аймақта тарихи түп тамыры жоқ». Өз кезегінде МҚК басшысы Юрий Андропов КСРО немістерінің жартысынан астамы, миллионға жуық адам тұратын Қазақстанда автономиялық республика құру туралы ұсыныс жасады. 1979 жылы маусымда Бас хатшы Леонид Брежнев қолдаған бұл бастама Мәскеудегі КОКП ОК Саяси бюросының мәжілісінде күшіне енді. Неміс автономиясының ауданы 46 мың шаршы км, ал халқы - 202 мың адамды құрауы керек еді. Целиноградтан солтүстік-шығысқа қарай 150 шақырым жерде орналасқан Ерейментау қаласын оның астанасы етуді көздеді
Қазақстанда неміс автономиясын құру идеясы немістердің өтініштерімен емес, КСРО-дағы неміс тұрғындарының Германияға жаппай кетуімен байланысты болды. Бір ғана міндет болды: немістерді елде ұстау. Сонымен бірге билік немістердің автономия орны туралы немістердің тілектерін де, титулдық ұлт - қазақтардың да Қазақстанның орталығында неміс республикасын құру туралы пікірін ескермеді. Неміс автономиясын жақтаушылардың жетекшісі, сол кезде Целиноград облысы Краснознаменск аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы, билік басшы етіп болжамды тағайындаған Андрей Браун былайша еске алады: «Ылғи жасалғандай жасалды: жасырын, епсіз, тарихи факторларды ескермей, жергілікті халықтың пікірімен санаспай. Дәл осы жерлерде жоңғарларға қарсы күрестің жетекшілерінің бірі болған халық батыры Бөгенбай өмір сүріп, қайтыс болды». 1979 жылы 16 және 19 маусымда Целиноградтағы Ленин алаңында басқа ұлт өкілдері қолдаған жергілікті қазақтардың наразылық демонстрациясы өтті. Билік кенеттен жүрексініп, халықты мұнда ешкім Неміс Республикасын құруды жоспарламайтындығына сендіре бастады. Тәртіпсіздікті болдырмау үшін жоспардан тез бас тартылды.
ЕН АСКР қалпына келтіру әрекеті: «Жандану» КНБҚ
1980-ші жылдардың аяғында кеңестік немістердің ұлттық қозғалысының өсуімен бірге Еділ немістерінің АКСР қалпына келтірудің жаңа әрекеті болды. 1989 жылы 28-31 наурызда Мәскеуде құрылтай мәслихатында 1989 жылдан 1993 жылға дейін өмір сүрген кеңестік немістердің бүкілодақтық қоғамдық-саяси ұйым - «Жандану» кеңес немістерінің бүкілодақтық қоғамы ресми түрде құрылды. Оны құрудың негізі Кеңес немістерінің Кремлдегі 3, 4 және 5 делегациялары болды (сәйкесінше, 1988 жылдың сәуір, шілде және қазан). 1991 жылы «Жандану» КНБҚ өз қатарына 100 мыңнан астам адамды біріктірді және ұйым басшылығы сол кезде КОКП кейінгі ең бұқаралық ұйым деп айтуға толық негіз болды. Егер діни ұйымдарды, атап айтқанда, Евангелиялық христиандар-баптисттердің Бүкілодақтық шіркеулер кеңесін ескермесе.
Тағы қараңыз
Әдебиет
- Герман А. А. Еділ немістері республикасының тарихи құбылысы (1918—1941 жж.) // Ресей тарихы. — 2012. — № 4. — Б. 27—46.
- Гессен Е. Е. «Кеңес үкіметінің КСРО этникалық немістердің ұлттық қозғалысына қатысты мемлекеттік саясаты» / Украина Президенті қарамағындағы Ұлттық мемлекеттік басқару академиясының «Мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару» ғылыми басылымы, шығ. № 4 (23) 2014 жыл"
- Гросс Э. Еділ немістері АСКР: тарихи және саяси-экономикалық очерк. — Покровск: Тип. Немгосиздата, 1926. — 125 б.
Дереккөздер
- Төменгі Еділ аумағындағы Ягодно-Полянский ауданын Еділ немістерінің АСКР құрамына беру туралы
- ЕН АСКР орыс немістерінің тарихы. Басты дереккөзінен мұрағатталған 12 маусым 2008.
- Руководство НКВД Мұрағатталған 29 қарашаның 2016 жылы.
- Geschichte Der Wolgadeutschen = Lexikon: Владимир Далингер
- Кто руководил органами госбезопасности, 1941—1954 [справочник] / Международное общество «Мемориал», РГАСПИ, Государственный архив РФ, ЦА ФСБ России. — М.: «Звенья», 2010. — 1008 с., ил. — ISBN 5-7870-0109-9. — Электронный ресурс (скан, *.pdf): на library.khpg.org.
- ІІХКБ – Еділ немістері АСКР ІІХК
- Неліктен қазақтар 1979 жылы Неміс автономиясын құруға қарсы шықты
- Offene Tribüne/Ашық мінбе - журналистік зерттеулер / BNS-Ermittlungen — D.Kurier/Russlanddeutsche Allgemeine. Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 маусым 2016.
- Г. Г. Гроут ««Жандану» КНБҚ қалай құрылды 1 б.». Басты дереккөзінен мұрағатталған 27 мамыр 2014., Кеңес немістерінің «Genosse» сайты, 2013 жылдың 2 наурызы
- Г. Г. Гроут «Немістердің делегациясы Кремлде». Басты дереккөзінен мұрағатталған 27 мамыр 2014., Кеңес немістерінің «Genosse» сайты, 2012 жылдың 3 желтоқсаны
- Г. Г. Гроут ««Жандану» КНБҚ қалай құрылды 3 б.». Басты дереккөзінен мұрағатталған 28 мамыр 2014., Кеңес немістерінің «Genosse» сайты, 2013 жылдың 3 наурызы
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Edil nemisterinin Avtonomiyalyk Socialistik Kenes Respublikasy EN ASKR nem Autonome Sozialistische Sowjetrepublik der Wolgadeutschen 1923 zhyldyn 19 zheltoksanynan 1941 zhyldyn 28 tamyzyna dejin RKFSR kuramynda bolgan ulttyk avtonomiyasy Edil nemisterinin Avtonomiyalyk Socialistik Kenes Respublikasynem Autonome Sozialistische Sowjetrepublik der WolgadeutschenTu EltanbasyӘkimshiligiEl KSROEnedi22 kantonӘkimshilik ortalygykalasyTarihy men geografiyasyҚurylgan uakyty19 zheltoksan 1923 zhylyTaratylgan uakyty28 tamyz 1941 zhylyZher aumagy27 400 km TurgyndaryTurgyny606 532 adam 1939 Resmi tilderinemisshe orysshaEdil nemisterinin Avtonomiyalyk Socialistik Kenes Respublikasy Ortakkorda 1918 zhyldyn 19 kazanynan beri omir sүrip kele zhatkan Edil nemisterinin enbek ujymdastygy negizinde kuryldy Nemisterdin Resejge konys audaruy1762 zhәne 1763 zhyldary imperatrica II Ekaterina ozinin үndeuhattarymen Europa elderinin turgyndaryn Resejge konys audaruga zhәne Edil ozeninin zhagasynda konystanuga shakyrdy Shakyruga nemis memleketterinen Gessen Baden Majnc zhәne baska Gabsburgter ielikterinen Shvejcariya Niderland Franciya Daniya Shveciya zhәne baska da Europa elderinen myndagan turgyndar zhauap berdi 1764 1768 zhyldar aralygynda Edil bojynda kazirgi zhәne Volgograd oblystarynyn aumagynda 25600 adam omir sүrgen 106 konys audaru otarlary kuryldy XX gasyrdyn basyna karaj Edil bojynda 407 5 myn adam turatyn negizinen XIX gasyrdyn ayagynan bastap resmi tүrde nem die Wolgadeutschen dep atalatyn nemister bolgan 190 otar boldy 1922 zh Edil nemisterinin ujymdastygyҚyskasha tarihy zhәne әkimshilik kurylymy1918 zhyly 19 kazanda RKFSR HKK zharlygymen zhәne guberniyalary aumaktarynyn bir boliginen RKFSR da algashky avtonomiyaly oblys әkimshilik ortalygy Sarytau kalasynda 1918 zh 19 kazannan bastap 1919 zh mamyryna dejin bolatyn Edil nemisterinin avtonomiyalyk oblysy Edil nemisterinin enbek ujymdastygy atauy da koldanyldy kuryldy sodan kejin kalasy әkimshilik ortalyk atandy 1919 zhyldyn mamyrynan 4 mausymga dejin Ekaterinenshtadt dep ataldy 1922 zhyly 24 shildede avtonomiyanyn әkimshilik ortalygy 22 mausymda avtonomiyaga kosylgan Pokrovsk kalasyna auystyryldy nem Kosakenstadt 1931 zhyly kalasy bolyp ozgertildi nem Engels Edil nemisterinin AO kuramyna 3 uez ortalygy Golyj Karamysh auyly bolatyn Golokaramyshskij ortalygy Ekaterinenshtadt kalasynda bolatyn Ekaterinenshtadtskij zhәne ortalygy Rovnoe auylynda bolatyn Rovnoe 1922 zhyly 22 mausymda ortalygy kejinnen avtonomiyalyk oblystyn әkimshilik ortalygy atangan Pokrovsk kalasy bolgan Pokrovskij uezi kirdi 1923 zhyly 19 zheltoksanda aumagy 28 200 km zhәne 576 myn turgyny bolgan Edil nemisterinin AO Edil nemisterinin Avtonomiyalyk KSR ine ajnaldy 1933 1928 1934 zhyldary EN ASKR Tomengi Edil oblysy men RKFSR Tomengi Edil olkesinin kuramynda boldy 1932 zhyly 1 sәuirde BOAK koldanystagy shekaralar sheginde Yagodno Polyanskij audanyn Tomengi Edil aumagyndagy Edil nemisterinin ASKR beru turaly sheshim kabyldady 1934 zhyldan 1936 zhylga dejin RKFSR boligi 1936 zhyly 5 zheltoksanda kabyldangan KSRO Konstituciyasyna Negizgi zanyna sәjkes Edil nemisterinin ASKR ajnaldyrylgan Saratov olkesinen shygaryldy 1939 zhyly ASKR halkynyn shamamen 60 y Edil nemisteri boldy sonymen katar Edil nemisterinin edәuir boligi әsirese zhogary bilimdi zhәne ondiristik mamandyktary bar adamdar Sarytau kalasynda turdy zhәne zhumys istedi onda olar zhogary zhәne orta oku oryndarynyn professorlyk okytushylyk kuramy men ondiristik kәsiporyndar zhumysshylarynyn edәuir үlesin kurady 1941 zhyldyn 1 kantaryna karaj Edil nemisterinin ASKR kuramyna Engels kalasy men 22 kanton Balcer Gmelinskij Gnadenflyur Dobrinskij Zelman Zolotovskij Ilovat Kamenskij Krasnoyarskij Krasnokutskij Kukkus Lizandergej Mariental Marksshtadt Pallasovskij Staro Poltavskij Ternovskij Untervalden Fedorov Frank Ekhejm zhәne Erlenbah kirdi Turgyndary1924 zhyly 12 mausymda nemis tili is zhүrgizudin ekinshi tili zhәne mektepterde okytu tili retinde bekitildi Sol kezde Edil nemisterinin arasynda halyk agartu isinin kurylysy zhәne Edil nemisteri ASKR nin memlekettik baspasyn kuru zhyldam karkynmen bastaldy Edil nemisterinin ASKR KSRO da tolyk sauattylyk tanytkan algashky avtonomiyalyk respublikalardyn biri boldy EN ASKR 171 ulttyk orta mektep 11 tehnikum 3 zhumysshy fakulteti 5 zhogary oku orny boldy Sonymen katar 172 uzhymshar klubtary mәdeniet үjleri nemis ulttyk teatry zhәne balalar teatry boldy Nemis tilinde 21 gazet basylyp shygaryldy 1926 zhәne 1939 zhyldardagy halyk sanagy bojynsha Edil nemisterinin ASKR ulttyk kuramy Ұlty Sany 1926 1926 Sany 1939 1939 Nemister 379 630 66 42 366 685 60 46 Orystar 116 561 20 39 156 027 25 72 Ukraindar 68 561 11 99 58 248 9 6 Қazaktar 1353 0 24 8988 1 48 Tatarlar 2109 0 37 4074 0 67 Mordvalar 1429 0 25 3048 0 5 Belarustar 159 0 03 1636 0 27 Қytajlar 5 0 1284 0 21 Yaһudiler 152 0 026 1216 0 20 Baskalar 1619 0 28 5326 0 88 Barlygy 571 578 100 00 606 532 100 00 Sayasi kurylymyEN ASKR memlekettik biliginin en zhogargy organy Edil nemisteri ASKR Kenesterinin Ortalyk atkaru komiteti 1937 zhyldan bastap Edil nemisteri ASKR Zhogargy Kenesi 1937 zhyldan bastap zhalpy sajlaudyn negizinde kurylgan zan shygarushy okildi organ boldy EN ASKR OAK Toralkasy 1937zhyldan bastap EN ASKR Zhogargy Kenesinin Toralkasy turakty zhumys istedi OAK nyn kalgan mүsheleri 1937 bastap Zhogargy Kenestin deputattary zhylyna 10 12 ret sessiyasynda zhinaldy Atkarushy bilikti segiz halyk komissariaty ishki ister әdilet densaulyk saktau agartu karzhy auyl sharuashylygy enbek әleumettik kamsyzdandyru sonymen katar zhumysshy sharualar inspekciyasy zhәne Halyk sharuashylygy kenesinen turatyn EN ASKR Halyk komissarlary kenesi HKK baskardy Konstituciyasy 1926 zhyly 31 kantarda EN ASKR Kenesterinin үshinshi sezi Edil nemisterinin Avtonomiyalyk Socialistik Kenes Respublikasynyn Konstituciyasynyn Negizgi zanynyn zhobasyn kabyldady onda BOAK Edil nemisterinin Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasyn kuru zhonindegi kaulynyn erezheleri kajtalandy Ol EN ASKR RKFSR ge kiru eriktiligin kamtamasyz etti EN ASKR RSFSR din bүkilresejlik ortalyk үkimetimen karym katynas nysanyn anyktauda erkin boldy bul rette RKFSR Konstituciyasyna Negizgi zanyna sәjkes onyn avtonomiya kukygyna negizdeldi Kenesterdin BOAK EN ASKR kuru turaly zharlygyndagydaj konstituciyada tendik halyktyn kuramyna sәjkes nemis orys zhәne ukrain tilderi turaly sheshim kabyldandy 1936 zhylgy KSR Odagy Konstituciyasyna Negizgi Zanyna zhәne 1937 zhylgy RKFSR Konstituciyasyna Negizgi Zanyna sәjkes EN ASKR bolyp ozgertilgen shygaryldy 1937 zhyly 29 sәuirde EN ASKR kezekten tys 10 sezinin ekinshi kezeninde Edil nemisterinin Avtonomiyalyk Kenes Socialistik Respublikasynyn Konstituciyasy Negizgi Zany kabyldandy ol 1940 zhyly 2 mausymda RKFSR Zanymen bekitildi Mәdeni kurylysy 1925 zhyly 9 shildede avtonomiyanyn astanasy kalasynda Edil nemisterinin AKSR Ortalyk murazhajy ashyldy 1941 zhyly tamyzda taratyldy 1918 zhyldan bastap aldymen Sarytauda sodan kejin Pokrovskide RK b P oblystyk komitetinin kenesterdin oblystyk komitetinin organy 1923 bastap Edil nemisteri AKSR OAK 1938 bastap RK b P kalalyk komitetinin zhәne kalalyk kenes atkaru komitetinin Edil nemisteri AKSR Zhogargy Kenesinin Toralkasy zhәne Pokrovskij 1931 bastap Engels zhumysshylar deputattarynyn kalalyk Kenestin atkarushy komiteti Nachrichten Bolshevik gazetinin nemis tilindegi nuskasy gazet shygaryldy Edil nemisterdin ishinde kornekti oner adamdary boldy Olardyn arasynda suretshi de bar Zhogary bilik organdary basshylaryZhogary atkarushy organnyn basshylary Nemis isteri zhonindegi Edil komissariatynyn toragasy 1918 Ernst Reuter ӘRK AO toragasy 1919 1920 Hugo Schaufler AO kenesterdin Atkarushy komitetinin toragalary 1920 Alexander Dotz 1920 1921 1921 1922 Alexander Moor 1922 1924 Wilhelm Kurz ASSR kenesteri Ortalyk Atkaru Komitetinin toragalary 1924 1930 Johannes Schwab 1930 1934 Alexander Gleim 1934 1935 Heinrich Fuchs 1935 1936 Adam Welsch 1936 1937 Heinrich Luft 1937 1938 David Rosenberger AKSR Zhogargy kenesi prezidiumynyn toragalary 1938 1941 Konrad Hoffmann Үkimet basshylary AKSR Halyk komissarlary kenesinin toragalary 1924 1929 Vilgelm Kurc 1929 1930 Aleksandr Glyajm 1930 1935 Genrih Fuks 1935 1936 Adam Velsh 1936 1937 Genrih Lyuft 1937 1938 Wladimir Dalinger 1938 1941 Alexander Gekman IIHK baskarmasynyn basshylary ishki ister halyk komissariaty 1934 1935 1935 1937 1937 Wladimir Dalinger 1937 1938 1938 1938 25 02 1941 26 02 1941 31 07 1941 31 07 1941 28 08 1941 TaratyluyTolyk makalasy Ұly Otan sogysy bastalgannan kejin birden ASKR nemisterine karsy eshkandaj sankciyalar koldanylmady ojtkeni kenes basshylygy Vermahtty tez zhenuge үmittendi Majdannyn shygyska karaj karkyndy tүrde zhylzhyp kele zhatkany belgili bolgan kezde KSRO Zhogargy Kenesi Toralkasynyn 1941 zhylgy 28 tamyzdagy Zharlygymen Edildin barlyk nemisteri Қazak KSR Altaj men Sibirge koshirildi Zher audaru tәrtibi nakty burynnan zhasalgan procedura boldy Sot sheshimi zhasalyp әr otbasyn koshiruge tirkeu kartasy toltyrylyp otagasyna deportaciyadan zhaltargany үshin zhauapkershilik eskertildi Zheke mүlikti usak mүkәmmaldar zhәne azyk tүlikti ozimen birge alyp zhүruge ruksat etildi birak bir otbasyna barlygy 1 tonnadan aspauy kerek edi Zhalpy barlygy oblystan 438 7 myn adam onyn ishinde 365 8 myny EN ASKR dan 46 7 myny Sarytau oblysynan zhәne 26 2 myny Stalingrad oblysynan koshirildi 1941 zhyldyn kүzinde Edil nemisteri olardyn kopshiligi korshi Қazakstanga zher audaryldy Edil nemisterinin ASKR aumagy KSRO Zhogargy Kenesi Toralkasynyn 1941 zhylgy 7 kyrkүjektegi Zharlygymen 15 kanton zhәne Stalingrad 7 kanton oblystary arasynda bolindi EN ASKR kalpyna keltirudin algashky әreketi1960 zhyldary Kenes nemisterinin arasynda ozderinin konys audaru oryndarynan shyguga shektelgen zhәne Edil bojyna kajta oralmajtyndyktaryna narazylyk pajda boldy Sogys ayaktalgannan kejin 20 zhyl otken son 1965 zhyly Mәskeu kalasyna EN ASSR kalpyna keltiru turaly talappen delegaciya zhiberilgen kezde nakty tүrge ie boldy Birak 1972 zhyldyn 3 karashasynda gana nemisterge turgylykty zherdi tandaudagy barlyk shekteulerdi alyp tastajtyn KSRO Zhogargy Kenesi Toralkasynyn Zharlygy shykty Tek 1978 zhyly bilik nemis avtonomiyasy mәselesine kajta oraluga zhetkilikti dәrezhede zhetildi Arnajy kurylgan үkimettik komissiya Edil bojynda nemis AKSR kuru zhonsiz dep sheshti ojtkeni nemis halky bul zherde nakty omir sүrmejdi zhәne bul ajmakta tarihi tүp tamyry zhok Өz kezeginde MҚK basshysy Yurij Andropov KSRO nemisterinin zhartysynan astamy millionga zhuyk adam turatyn Қazakstanda avtonomiyalyk respublika kuru turaly usynys zhasady 1979 zhyly mausymda Bas hatshy Leonid Brezhnev koldagan bul bastama Mәskeudegi KOKP OK Sayasi byurosynyn mәzhilisinde kүshine endi Nemis avtonomiyasynyn audany 46 myn sharshy km al halky 202 myn adamdy kurauy kerek edi Celinogradtan soltүstik shygyska karaj 150 shakyrym zherde ornalaskan Erejmentau kalasyn onyn astanasy etudi kozdedi Қazakstanda nemis avtonomiyasyn kuru ideyasy nemisterdin otinishterimen emes KSRO dagy nemis turgyndarynyn Germaniyaga zhappaj ketuimen bajlanysty boldy Bir gana mindet boldy nemisterdi elde ustau Sonymen birge bilik nemisterdin avtonomiya orny turaly nemisterdin tilekterin de tituldyk ult kazaktardyn da Қazakstannyn ortalygynda nemis respublikasyn kuru turaly pikirin eskermedi Nemis avtonomiyasyn zhaktaushylardyn zhetekshisi sol kezde Celinograd oblysy Krasnoznamensk audandyk partiya komitetinin birinshi hatshysy bilik basshy etip bolzhamdy tagajyndagan Andrej Braun bylajsha eske alady Ylgi zhasalgandaj zhasaldy zhasyryn epsiz tarihi faktorlardy eskermej zhergilikti halyktyn pikirimen sanaspaj Dәl osy zherlerde zhongarlarga karsy kүrestin zhetekshilerinin biri bolgan halyk batyry Bogenbaj omir sүrip kajtys boldy 1979 zhyly 16 zhәne 19 mausymda Celinogradtagy Lenin alanynda baska ult okilderi koldagan zhergilikti kazaktardyn narazylyk demonstraciyasy otti Bilik kenetten zhүreksinip halykty munda eshkim Nemis Respublikasyn kurudy zhosparlamajtyndygyna sendire bastady Tәrtipsizdikti boldyrmau үshin zhospardan tez bas tartyldy EN ASKR kalpyna keltiru әreketi Zhandanu KNBҚTolyk makalasy 1980 shi zhyldardyn ayagynda kenestik nemisterdin ulttyk kozgalysynyn osuimen birge Edil nemisterinin AKSR kalpyna keltirudin zhana әreketi boldy 1989 zhyly 28 31 nauryzda Mәskeude kuryltaj mәslihatynda 1989 zhyldan 1993 zhylga dejin omir sүrgen kenestik nemisterdin bүkilodaktyk kogamdyk sayasi ujym Zhandanu kenes nemisterinin bүkilodaktyk kogamy resmi tүrde kuryldy Ony kurudyn negizi Kenes nemisterinin Kremldegi 3 4 zhәne 5 delegaciyalary boldy sәjkesinshe 1988 zhyldyn sәuir shilde zhәne kazan 1991 zhyly Zhandanu KNBҚ oz kataryna 100 mynnan astam adamdy biriktirdi zhәne ujym basshylygy sol kezde KOKP kejingi en bukaralyk ujym dep ajtuga tolyk negiz boldy Eger dini ujymdardy atap ajtkanda Evangeliyalyk hristiandar baptistterdin Bүkilodaktyk shirkeuler kenesin eskermese Tagy karanyzҚazakstan nemisteri Қazakstandagy nemis avtonomiyasyӘdebietGerman A A Edil nemisteri respublikasynyn tarihi kubylysy 1918 1941 zhzh Resej tarihy 2012 4 B 27 46 Gessen E E Kenes үkimetinin KSRO etnikalyk nemisterdin ulttyk kozgalysyna katysty memlekettik sayasaty Ukraina Prezidenti karamagyndagy Ұlttyk memlekettik baskaru akademiyasynyn Memlekettik baskaru zhәne zhergilikti ozin ozi baskaru gylymi basylymy shyg 4 23 2014 zhyl Gross E Edil nemisteri ASKR tarihi zhәne sayasi ekonomikalyk ocherk Pokrovsk Tip Nemgosizdata 1926 125 b DerekkozderTomengi Edil aumagyndagy Yagodno Polyanskij audanyn Edil nemisterinin ASKR kuramyna beru turaly EN ASKR orys nemisterinin tarihy Basty derekkozinen muragattalgan 12 mausym 2008 Rukovodstvo NKVD Muragattalgan 29 karashanyn 2016 zhyly Geschichte Der Wolgadeutschen Lexikon Vladimir Dalinger Kto rukovodil organami gosbezopasnosti 1941 1954 spravochnik Mezhdunarodnoe obshestvo Memorial RGASPI Gosudarstvennyj arhiv RF CA FSB Rossii M Zvenya 2010 1008 s il ISBN 5 7870 0109 9 Elektronnyj resurs skan pdf na library khpg org IIHKB Edil nemisteri ASKR IIHK Nelikten kazaktar 1979 zhyly Nemis avtonomiyasyn kuruga karsy shykty Offene Tribune Ashyk minbe zhurnalistik zertteuler BNS Ermittlungen D Kurier Russlanddeutsche Allgemeine Basty derekkozinen muragattalgan 4 mausym 2016 G G Grout Zhandanu KNBҚ kalaj kuryldy 1 b Basty derekkozinen muragattalgan 27 mamyr 2014 Kenes nemisterinin Genosse sajty 2013 zhyldyn 2 nauryzy G G Grout Nemisterdin delegaciyasy Kremlde Basty derekkozinen muragattalgan 27 mamyr 2014 Kenes nemisterinin Genosse sajty 2012 zhyldyn 3 zheltoksany G G Grout Zhandanu KNBҚ kalaj kuryldy 3 b Basty derekkozinen muragattalgan 28 mamyr 2014 Kenes nemisterinin Genosse sajty 2013 zhyldyn 3 nauryzy