Асқар Серқұлұлы Жұмаділдаев

Асқар Серқұлұлы Жұмаділдаев (25 ақпан 1956 жылы, Қызылорда облысы, Шиелі ауданы, Шиелі кенті) – белгілі қазақстандық ғалым және қоғам қайраткері, физика-математика ғылымдарының докторы (1988), профессор (1990), Қазақстан ҰҒА-ның академигі, 12-шақырылған Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің және 13-шақырылған Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің депутаты.

Асқар Серқұлұлы Жұмаділдаев
Туған күні	25 ақпан 1956 (1956-02-25) (68 жас)
Туған жері	Шиелі ауданы, Қызылорда облысы
Азаматтығы	Қазақстан
Ғылыми аясы	математика
Жұмыс орны	Қазақстан-Британ техникалық университеті Математика және математикалық модельдеу институты
Ғылыми дәрежесі	физика-математика ғылымдарының докторы
Ғылыми атағы	Қазақстан ұлттық ғылым академиясының академигі
Альма-матер	Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті
Ғылыми жетекші
Несімен белгілі	Төртқара және Төрткен алгебралары
Марапаттары	Гумбольд степендиаты Әл-Хорезми сыйлығы ҚР Мемлекеттік сыйлығы Дүниежүзілік ғылым академиясының мүшесі (TWAS Fellow)
Сайты	http://asqar.org/

Өмірбаяны

Балалық шағы

Асқар Жұмаділдаев 1956 жылы Қызылорда облысындағы Шиелі қыстағында дүниеге келген. Асқар Жұмаділдаевтың арғы атасы Шоң өңірге белгілі адам болған. Шоңның Сырдария өзенінің бойындағы Көтентоғай жерде үлкен үйі болған екен және болыс қызметін атқарған. Күштеп ұжымдастыру кезінде Шоңның ұрпақтары құғын-сүргінге ұшырайды да, барлық мүлкі кәмескеленеді. Асқардың атасы Жұмаділдә бала-шағасын алып, Өзбекстанға қашуға мәжбүр болады. Жұмаділдә және оның жанұясы күн көру үшін түрлі қара жұмыстар жасауға тура келеді. Кейінрек Сталин қайтыс болғаннан кейін Жұмаділдә Қызылорда облысына қайтып келеді. Алайда, Жұмаділдәның Өзбекстанда туған немерелерінің барлығының ғұмыры қысқа болады. Қазақстанға қайтып келгеннен кейін туған алғашқы немересі Асқар Жұмаділдаев екен. Қазақтың дәстүріне сәйкес, Жұмаділдә Асқарды өзінің бауырына басып алады.
Асқар Жұмаділдаев 1962 жылы №299 темiржол төртжылдық бастауыш мектебiне, 1966-69 жылдары №45 Октябрьдiң 14 жылдығы атындағы қазақ орта мектебiнде білім алады. Кейінрек 1970-72 жылдары Алматыдағы №56 Сатпаев атындағы физика-математика мектеп-интернатында оқыды. Кейiн физика-математика кластары негiзiнде жаңа мектеп ғимараты салынып, Республикалық физика-математика мектебi болып қайта құрылды. Мектепте жүргенiнде талай қалалық, республикалық және бүкiлодақтық физика-математикаға қатысты жарыстарға қатысып, талай рет жүлдегер атанды.

Еңбек жолы

1980 – 90 жылдары Математика және механика институтында (қазіргі Математика институты) кіші, аға, жетекші ғылым қызметкер болды. 1990 жылдан сол институтта алгебра лабораториясының меңгерушісі. Жұмаділдаевтің негізгі ғылым-зерттеу еңбектері Ли алгебрасының когомология теориясына арналған. Ол оң сипаттамалы Ли алгебрасының когомологиялары мен деформацияларын және олардың қолдануын зерттеген. Векторлық өріс алгебрасының бөлшектенбейтін кеңеюін есептеген. Ассоциативті емес алгебраның тепе-теңдіктерін тапты. Ол – 12-сайланған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты болды.

Ғылыми дәрежелері

• 1981 ж. - физика-математика ғылымдарының кандидаты (КСРО Ғылым академиясының В.А. Стеклов атындағы математика институты, Мәскеу)
• 1988 ж. - физика - математика ғылымдарының докторы (КСРО Ғылым академиясының В.А. Стеклов атындағы математика институты, Ленинград бөлімі). Тақырыбы: Оң характеристикалы Ли алгебраларының когомологиялары және оның қолданылулары. Ғылыми жетекшісі: Алексей Кострикин
• 1990 ж. - Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры
• 1995 ж. - ҚР Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі
• 2 004 ж. - ҚР Ұлттық ғылым академиясының академигі

Шетелден алған шақыртулары

• 1988 – Гамбург университеті (2 ай)
• 1995-1996 – Мюнхен университеті (18 ай)
• 1997, 1998, 1999 – Бильфельд университеті (4 ай)
• 1997 – Ньютон институты, Кембридж, Ұлыбритания (4 ай)
• 1998, 2001, 2002, 2003 – Теориялық физиканың халықаралық орталығы, Триест, Италия, (9 ай)
• 1998, 1999 – Миттаг-Лефлер атындағы математика институты, Швеция (9 ай)
• 1999 – Киото университеті, Жапония (1 ай)
• 2000-2001, 2002, 2003 – Стокгольм университеті, Швеция (6 ай)
• 2000 – Оксфорд университеті, Ұлыбритания (1 ай)
• 2001 – Филдс институты, Торонто, Канада (1 ай)
• 2001, 2002, 2003, 2005 – Жоғарғы ғылыми зерттеулер институты, Бюр-сюр-Иветт, Франция (5 ай)
• 2002 – Эрвин Шрёдингер атындағы Математикалық физика халықаралық институы, Вена, Австрия, (1 ай)
• 2005 – Макс-Планк атындағы математика институты, Бонн, Германия (3 ай)

Марапаттары мен гранттары

Асқар Серқұлұлының ғылыми қызығушылықтары әралуан: Ли алгебраларының теориясы, ассоциативті емес алгебралар теориясы және комбинаторика. Жүз жылдан астам бұрын Софус Ли екі векторлық өрістің композициясы міндетті түрде векторлық өріс болмайтынын, бірақ олардың коммутаторы векторлық өріс болатынын байқады. Бұл қағидат Ли алгебралары мен Ли топтары теориясының негізін құрайды. Асқар Жұмаділдаев Ли құрылымы көпөлшемді жағдайға да жалпыланатынын байқады. Егер n-өлшемді көпбейнедегі векторлық өрістердің саны n+1 саны квадратынан үшке ауытқитын болса, онда ((n+1)^2-3)- векторлық өрістің кососимметриялық қосындысы қайтадан векторлық өріс болады. Софус Лиден кейін 150 жыл өткен соң ашылған осы тамаша жаңалық, Ли алгебраларының көпөлшемді нұсқалары геометрия мен физикада мүмкін екенін және олардың болашақта ашылар жаңалықтардың қайнар көзі болатынын көрсетеді.

Автор жетістігі тақырыбына немес проблемасына қатысты әлемде немесе қазақстандық 3-тен кем емес авторларды тізіңіз және олардың байланыстығын ашып жазыңыз; (яғни кімдер айналысқан, қалай айналысқан, қандай еңбектері бар) Джекобсон кез келген Ли модулярлы алгебрасының жіктелмейтін модулі бар екенін дәлелдеген. Селигман кез келген модулярлы ақырлы өлшемді Ли алгебрасының ноль емес, когомологиялы модулі бар екені туралы гипотеза жасайды. Асқар Жұмаділдаев Селигманның гипотезасының дұрыстығын дәлелдейді. Оның нәтижелері сонымен бірге, Ли модулярлы алгебраларының когомологиясы анағұрлым күрделірек құрылғанын және зерттеуге қиынырақ екенін танытты.

Қызықты деректер

• Қазақстан тәуелсiздiгi деклорациясын, Қазақстан тәуелсiздiгi туралы заңды, Қазақстанның тұңғыш конституциясын, тұнғыш мемлекеттiк рәмiздерді қабылдаған депутаттардың бірі
• "Болашақ" бағдарламасы туралы Президентке ұсыныс айтқан
• Қазақстан конституциясында Қазақстан президентi қазақ тiлiн жетiк меңгеру керек деген ұсынысты алғашқы рет енгізген
• Тұңғыш Қазақстан Президентiнiң жалақысын есептеген

Selected Publications

• Dzhumadildaev A.S., Yeliussizov D. Walks, partitions, and normal ordering // Electronic J. Combin., 22(4)(2015), \#P4.10, 23 pages.
• Dzhumadildaev A.S., Yeliussizov D. Path decompositions of digraphs and their applications to Weyl algebra // Advances in Applied Mathematics. – 2015. – V. 67. – P. 36-54.
• Dzhumadildaev A. S., Ismailov N. A.S-n- and GL(n)-module structures on free Novikov algebras // Journal of Algebra. – 2014. – V. 416. – P. 287-313.
• Dzhumadildaev A.S. 2p-Commutator on differential operators of order p // Letters in Mathematical Physics. – 2014. – V. 104, No.7. – P. 849-869.
• Dzhumadildaev A.S., Omirov B.A., Rozikov U.A. On a class of evolution algebras of "chicken" population // International Journal of Mathematics. – 2014. – V. 25, No.8. – P. 849-869.
• Dzhumadildaev A.S., Yeliussizov D. Stirling permutations on multisets // European Journal of Combinatorics. – 2014. – V. 36. – P. 377-392.
• Dzhumadildaev A.S. The Dynkin theorem for multi linear Lie elements // Journal of Lie Theory. – 2013. – V. 23, No.3. – P. 795-801.
• Dzhumadildaev A.S. , D. Yeliussizov Power sums of binomial coefficients // J. Integer Seq.V. 16-2013, art. 13.1.4
• Dzhumadildaev A.S., Zusmanovich P. The alternative operad is not Koszul // Experimental Mathematics. – 2011. – V. 20, No.2. – P. 138-144.
• Dzhumadildaev A. S. Worpitzky identity for multipermutations // Mathematical Notes – 2011. – V. 90, No.3. – P. 448-450.
• Dzhumadildaev A.S. Lie expression for multi-parameter Klyachko idempotent // Journal of Algebraic Combinatorics. – 2011. – V. 33, No.4. – P. 531-542.
• Dzhumadildaev A.S. Codimension growth and non-Koszulity of Novikov operad // Communications in Algebra. – 2011. – V. 39, No.8. – P. 2943-2952.
• Dzhumadildaev A.S. Jordan elements and left-center of a free Leibniz algebra // Electronic Research Announcements in Mathematical Sciences. – 2011. – V. 18, – P. 31-49.
• Dzhumadildaev, N. Ismailov, K. Tulenbaev Free bicommutative algebras(қолжетпейтін сілтеме) // Serdica Math, V. 37-2011- pp. 25–44.
• Dzhumadildaev A.S., Zusmanovich P. Commutative 2-cocycles on Lie algebras // Journal Of Algebra. – 2010. – V. 324, No.4. – P. 732-748.
• Dzhumadildaev A.S. On the Hesse-Muir formula for the determinant of the matrix A (n-1) B (2) // Mathematical Notes. – 2010. – V. 87, No.3. – P. 428-429.
• Dzhumadildaev A.S. MacMahon's theorem for a set of permutuations with given descent indices and right-maximal records // Electronic Journal of Combinatorics. – 2010. – V. 17, No.1. – R34.
• Dzhumadildaev A.S. Anti-commutative algebras with skew-symmetric identities // Journal of Algebra and its Applications. – 2009. – V. 8, No.2. – P. 157-180.
• Dzhumadildaev A.S. 10-commutators, 13-commutators and odd derivations // Journal of Nonlinear Mathematical Physics. – 2008. – V. 15, No.1. – P. 87-103.
• Dzhumadildaev A.S. q-Leibniz algebras // Serdica Math. J., V.34 - 2008, 415-440.
• Dzhumadildaev A.S. Algebras with skew-symmetric identity of degree 3 // J.Math. Sci, V.161-2009- No.1, p. 11-30
• Dzhumadildaev A.S., K.M. Tulenbaev Exceptional 0-Alia Algebras // J. Math. Sci., V.161-2009- No.1, p. 37-40.
• Dzhumadildaev A.S. The n-Lie property of the Jacobian as a condition for complete integrability // Siberian Mathematical Journal. – 2006. – V. 47, No.4. – P. 643-652.
• Dzhumadildaev A.S., Tulenbaev K.M. Engel theorem for Novikov algebras // Communications in Algebra. – 2006. – V. 34, No.3. – P. 883-888.
• Dzhumadildaev A.S. n-Lie structures that are generated by Wronskians // Siberian Mathematical Journal. – 2005. – V. 46, No.4. – P. 601-612.
• Dzhumadildaev A.S. Zinbiel algebras under q-commutator // Fundamental and Applied Math. V.11-2005- No.3, 57-78.
• Dzhumadildaev A.S., Tulenbaev K.M. Nilpotency of Zinbiel algebras // Journal of Dynamical and Control Systems. – 2005. – V. 11, No.2. – P. 195-213.
• Dzhumadildaev A.S. Hadamard invertible matrices, n-scalar products, and determinants // Mathematical Notes. – 2005. – V. 77, No.3. – P. 440-443.
• Dzhumadildaev A.S. Special identity for Novikov-Jordan algebras // Communications in Algebra. – 2005. – V. 33, No.5. – P. 1279-1287.
• n-Lie Structures That Are Generated by Wronskians //Sibirskii Matematicheskii Zhurnal, V.46-2005, No. 4, pp. 759–773, 2005 =engl. transl. Siberian Mathematical Journal, {\bf 46}(2005), No.4, pp. 601 – 612= Preprint available math.RA/0202043
• Dzhumadildaev A.S. Representations of vector product n-Lie algebras // Communications In Algebra. – 2004. – V. 32, No.9. – P. 3315-3326.
• Dzhumadildaev A.S. N-commutators // Commentarii Mathematici Helvetici. – 2004. – V. 79, No.3. – P. 516-553.
• Dzhumadildaev A.S., K.M. Tulenbaev Filiform Leibniz dual algebras // International Conference Humboldt-Kolleg II, october 24-16, 2004, p. 62-63.
• Dzhumadildaev A.S. Novikov-Jordan algebras // Communications In Algebra. – 2002. – V. 30, No. 11. – P. 5207-5240.
• Dzhumadildaev A.S. Identities and derivations for Jacobian algebras//“Quantization, Poisson brackets and beyond",Contemp. Math. v.315, 245-278, 2002. Preprint available math.RA/0202040
• Dzhumadildaev A.S., C. Lofwall Trees, free right-symmetric algebras, free Novikov algebras and identities // Homology, Homotopy and Applications, V. 4-2002, No.2(1), 165-190.
• Dzhumadildaev A.S. Jacobson formula for right-symmetric algebras in characteristic p // Communications In Algebra. – 2001. – V. 29, No.9. – P. 3759-3771.
• Dzhumadildaev A.S., Abdykassymova S.A. Leibniz algebras in characteristic p // Comptes Rendus de L Academie des Sciences Serie I-Mathematique. – 2001. – V. 332, No. 12. – P. 1047-1052.
• Dzhumadildaev A.S., Davydov A.A. Factor-complex for Leibniz cohomology // Communications In Algebra. – 2001. – V. 29, No. 9. – P. 4197-4210.
• Dzhumadildaev A.S. Minimal identities for right-symmetric algebras // Journal of Algebra. – 2000. – V. 225, No.1. – P. 201-230.
• Dzhumadildaev A.S., A.I. Kostrikin Modular Lie algebras: new trends // Algebra (Proc. Kurosh Conf. may, 1998), Walter de Gruyter, p. 181-203, 2000.
• Dzhumadildaev A.S. Cohomologies of colour Leibniz algebras: pre-simplicial approach // Lie Theory and its Applications III, (Clausthal, 11-14 july 1999), World Sci., 124-136, 2000.
• Dzhumadildaev A.S. Cohomologies and deformations of right-symmetric Algebras // J.Math. Sci, V. 93-1999, No. 6, 1836-1876. Preprint available math.DG/9807065.
• Dzhumadildaev A.S. Symmetric (co)homologies of Lie algebras // Comptes Rendus de l'Académie des Sciences - Series I - Mathematique. – 1997. – V. 324, No. 5. – P. 497-502.
• Dzhumadildaev A.S. Cosmologies and deformations of semiprime sum of Lie algebras // Doklady Akademii Nauk. – 1997. – V. 355, No. 5. – P. 586-588.
• Dzhumadildaev A.S. Virasoro Type Lie algebras and deformations // Zeitschrift für Physik C-Particles and Fields.¬ – 1996. – V. 72, No. 3. – P. 509-517.
• Dzhumadildaev A.S. Odd central extensions of Lie superalgebras // Functional Analysis and its Applications. – 1995. – V.29, No.3. – P.202–204.
• Dzhumadildaev A.S. Differentiations and central extensions of Lie algebra of formal pseudo-differential operators // Algebra i Analis, {\bf 6}(1994), No.1, p. 140-158=engl.transl. St.Petersbourg Math.J. {\bf 6}(1995), No.1, p. 121-136.
• Dzhumadildaev A.S. Central extensions of infinite-dimensional Lie-algebras // Functional Analysis and its Applications. – 1992. – V. 26, No.4. – P.247–253.
• Dzhumadildaev A.S. Cohomology of truncated coinduced representations of Lie-algebras of positive characteristic // Mathematics of the USSR-Sbornik. – 1990. – V. 66, No.2. – P.461–473.
• Dzhumadildaev A.S. Integral and mod p-cohomologies of the lie-algebra W1 // Functional Analysis and its Applications. – 1988. – V. 22, No.3. – P. 226–228.
• Dzhumadildaev A.S. On a Levi theorem for lie-algebras of characteristic-p // Russian Mathematical Surveys. – 1986. – V. 41, No.5. – P. 139–140.
• Dzhumadildaev A.S. 2-cohomologies of nilpotent subalgebra of Zassenhaus algebra // Izvestiya vysshikh uchebnykh zavedenii Matematika. – 1986. – No.2. – P. 59– 61.
• Dzhumadildaev A.S. Central extensions of Zassenhaus algebra and their irreducible representations // Math.USSR Sb., V. 54-1986, p.;457-474.
• Dzhumadildaev A.S. Generalized casimir elements // Mathematics of the USSR-Izvestiya. – 1986. – V. 49, No.5. – P. 391–400.
• Dzhumadildaev A.S. Central extensions of the zassenhaus algebra and their irreducible representations // Mathematics of the USSR-Sbornik. – 1985. – V.126, No.3. – P. 457–474.
• Dzhumadildaev A.S. Simple Lie-algebras with a subalgebra of codimension one // Russian Mathematical Surveys. – 1985. –V. 40, No.1. – P. 215– 216.
• Dzhumadildaev A.S. On the cohomology of modular Lie-algebras // Mathematics of the USSR-Sbornik. – 1982. – V. 119, No. 1. – P. 127–143.

Дереккөздер

1. Алгебрадағы Асқар асуы Мұрағатталған 16 қаңтардың 2017 жылы.
2. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9