Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Адыраспан (Harmal немесе Peganum harmala) — жататын көп жылдық өсімдіктер туысы, терең .
| Адыраспан | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Адыраспан гүлі | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Peganum harmala L., 1753 |
Сабы мен гүлінде уы болады. Ерекше күшті сасық иісті, дәрілік өсімдік. Биіктігі 30-80 см аралығында, бірақ көбінде 30 см төңірегінде өседі. Тау беткейлерінде, жол бойында, жазық далаларда көктейді. Жаз-күз мезгілдерінде жемістейді. Қазақстанда оның үш түрі бар. Оңтүстік Еуропа, Батыс және Орталық Азия, Солтүстік Африка мен Мексикада 6 түрі кездеседі. Қазақстанның шөл-шөлейтті, сортаңды жерлерінде, әсіресе Шу, Іле, Сырдария, Сарысу өзендері бойындағы тақырланған жайылымдарда бір түрі – кәдімгі А. (P. harmala) өседі. Сабағы бұтақты, салалы тамыры 10 м тереңдікке дейін кетеді. Гүлі ақ, сары,бозғылт – сары түсті және ол 1 – 3-тен топталып сабақ басында орналасады. Мамыр – шілдеде гүлдейді. Жемісі – көп тұқымды қауашақ. Тұқымы ұсақ бозғылт не қара түсті болады.Жемісі – ішінде жуандығы 1 сантиметрдей ұрығы бар, қоңыр түсті, шар тәріздес қауашақ.
Емдік қасиеті
Дәрілік шикізат ретінде шілде айында бұтақшаларын, жапырағы мен гүлін жинап алады. Ол – . Халық емшілері адыраспанды адамның құяңын, сегізкөздің жүйке ауруын емдеуге пайдаланған. Мал-дәрігерлік тәжірибеде оның тұнбасымен малдың қышыма қотырын, түрлі тері ауруларын емдейді. Оның құрамында алкалоидтар бар. А-ды буын ауруын емдеуге пайдаланады, қайнатылған суын безгекпен ауырған адамға ішкізеді. Сондай-ақ малдың қотырын да жазады. Адыраспаннан жүн мен жіптерді бояу үшін күрең қызыл бояу алынады. Тұқымы мен көк шөбінен алынған тұнбаны адыраспан шаруашылық қарсы күреске пайдаланады. Адыраспан – (құрамында бірнеше алкалоидтар бар), дәмі ащы, мал жемейді. Жаз, күз мезгілінде тұтас денесін, күз мезгілінде жемісін жинап, кептіріп сақтайды.
Тұмау тиіп ауырғанда, отбасы мүшелерін адыраспанға тұз қоса отырып, аластаудың магиялық функциясымен қатар ем дарытатын қасиеті де бар. Сондай-ақ емшілікте адамның буынын сырқыраудан, аяқ-қолын қақсаудан емдеу үшін адыраспанды қайнатып, сол сумен ауырған мүшені үш мәрте булайды. Жел-құздан қозған буын ауруын емдеу үшін адыраспанның жас сабағын қиып алып, жаншып буынға тарту керек. Суықтан болған ауруға, терісі бөрткен кезде адамды адыраспан суына шомылдырған. Құяқмен ауырған адам адыраспанның сабақ, жапырақтарын қайнатып, күніне ұдайы екі жеті қатарынан ішуі керек. Tic қақсап ауырғанда, адыраспанның шөбімен ыстағаннан кейін басылады. Ұмытшақтық меңдетсе адыраспанды сабағы мен жапырағын бірге қайнатып ішеді.
Көшпелілер кесіртке тәрізді жәндіктер жараланғанда адыраспанға аунап жазылатынын байқаған. Жүн мен қолөнерде қолдананылатын түрлі жіптерді бояу үшін адыраспанды көп мәрте қайнатып, қызылкүрең түсті бояу алады.
Химиялық құрамы.
Адыраспан шөбінің құрамында гермин, гермамин, пеганин деген алколоидтар бар. Олардың мөлшері өсімдіктің ұрығында 4 пайызға дейін жетеді.
Қолданылуы.
Мал дәрігерлігі практикасында адыраспанның тұнбасымен малдың қышыма қотырын, түрлі тері экземаларын емдейді. Тұнба 1:10 қатынаста жасалынады. 200 – 300 грамм ұнтақталған адыраспен шөбі қайнаған 2,5 - 3 литр жылы суға салынып, 1,5 – 2 сағат бойы тұндырырылады. Содан кейін оны бәсеңдеу отқа қойып, 2 – 3 минут қайнатып алады.
Жылы тұнбаны малдың қышыма, қотырына жағып, сондай – ақ оны жуып емдейді.
Әдетте адыраспанмен ірі қара, жылқы, ешкі қышымаларын , экземаларын. Қойдың қотырын емдеуге сирек қолданылады. Адыраспан улы өсімдік болғандықтан, онымен малды емдеген кезде де сақ болған жөн.
Адыраспан халық ұғымында...
Адыраспан қазақ үшін қасиетті шөп болғандықтан бәле-жаладан сақтайды деп үйдің ішіндегі көрнекілеу жерге - кереге басына іліп қояды. Жаңа үйге кірерде босағаға жын-шайтан мүлдем жоламасын деп, адыраспанмен аластаған. Сонымен қатар, бұл өсімдікті иесіз үйді иесі жоқ кезде жайлап алған беймәлім жын-шайтандардан тазарту үшін адыраспанның бір бұтағын отқа салып тұтатып, аластайтын болған.
Сондай- ақ, ауыл әйелдері бірігіп текемет басқанда, әзірленіп жатқан текемет, киіздің қасына көз тимесін деп адыраспан және қызыл түсті мата төсейді. Өйткені, ондайда текеметке немесе киізге көз тисе, салынған өрнектер қиғаш немесе қисық түседі-мыс.
«Адыраспан, адыраспан шыққан жерді, сірә, баспан» деп келетін магиялық формула-тіркес адыраспанның дәстүрлі түсінікке сәйкес айырықша қасиетіне байланысты қалыптасса керек.
Адыраспанның магиялық киелі қасиетімен бірге, емдік шипалығы да бар. Алайда, адыраспан - улы өсімдік. Қаратау сілемдерінде өсетін адыраспанды ашыққан кезде сиыр мен жылқы жеп, тыныстары тарылып, уланады.
Халық емшілері адыраспанды адамның радикулитін, сегізкөздің нерві ауруын емдеуге де жиі қолданған. Ол үшін ұнтақталған құрғақ адыраспан шөбінің 50 грамының шүберек дорбаға салып, сыртынан қайнап тұрған су құяды. Біраз уақыт өткен соң суды сығып, дорбаны белдін ауырған тұсына басады да, сыртын тері кесіндісімен жауып, жақсылап байлап қояды. Сөйтіп 30 – 40 минут ұсталады. Дорбадағы адыраспанда ыстық сумен жібітіп, күніне 4 рет пайдалануға болады.
Дереккөздер
- Жетісу. Энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет. ISBN 9965-17-134-3
- Пайдалы өсімдіктерді мал дәрігерлігінде қолдану. - Алматы: Қайнар, 1988. - 242
- Пайдалы өсімдіктерді мал дәрігерлігінде қолдану. - Алматы: Қайнар, 1988. - 242
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2
- Пайдалы өсімдіктерді мал дәрігерлігінде қолдану. - Алматы: Қайнар, 1988. - 242 б
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Peganum harmala |
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
Шәріпбаев Н. Малдың тері ауруларын емдеуне қолданылатын дәрілік өсімдіктер // адыраспан — «Қайнар», 1988. — Б. 186-188. — (Пайдалы өсімдіктерді мал дәрігерлігінде қолдану). — 5700 таралым. — ISBN 5 - 629 -00074 - 5.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Adyraspan Harmal nemese Peganum harmala zhatatyn kop zhyldyk osimdikter tuysy teren AdyraspanAdyraspan gүliDүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Қos zharnaktylar unranked Saby Tukymdasy Tegi Tүri P harmalaPeganum harmala L 1753Peganum harmala Saby men gүlinde uy bolady Erekshe kүshti sasyk iisti dәrilik osimdik Biiktigi 30 80 sm aralygynda birak kobinde 30 sm tonireginde osedi Tau betkejlerinde zhol bojynda zhazyk dalalarda koktejdi Zhaz kүz mezgilderinde zhemistejdi Қazakstanda onyn үsh tүri bar Ontүstik Europa Batys zhәne Ortalyk Aziya Soltүstik Afrika men Meksikada 6 tүri kezdesedi Қazakstannyn shol sholejtti sortandy zherlerinde әsirese Shu Ile Syrdariya Sarysu ozenderi bojyndagy takyrlangan zhajylymdarda bir tүri kәdimgi A P harmala osedi Sabagy butakty salaly tamyry 10 m terendikke dejin ketedi Gүli ak sary bozgylt sary tүsti zhәne ol 1 3 ten toptalyp sabak basynda ornalasady Mamyr shildede gүldejdi Zhemisi kop tukymdy kauashak Tukymy usak bozgylt ne kara tүsti bolady Zhemisi ishinde zhuandygy 1 santimetrdej urygy bar konyr tүsti shar tәrizdes kauashak Emdik kasieti Dәrilik shikizat retinde shilde ajynda butakshalaryn zhapyragy men gүlin zhinap alady Ol Halyk emshileri adyraspandy adamnyn kuyanyn segizkozdin zhүjke auruyn emdeuge pajdalangan Mal dәrigerlik tәzhiribede onyn tunbasymen maldyn kyshyma kotyryn tүrli teri aurularyn emdejdi Onyn kuramynda alkaloidtar bar A dy buyn auruyn emdeuge pajdalanady kajnatylgan suyn bezgekpen auyrgan adamga ishkizedi Sondaj ak maldyn kotyryn da zhazady Adyraspannan zhүn men zhipterdi boyau үshin kүren kyzyl boyau alynady Tukymy men kok shobinen alyngan tunbany adyraspan sharuashylyk karsy kүreske pajdalanady Adyraspan kuramynda birneshe alkaloidtar bar dәmi ashy mal zhemejdi Zhaz kүz mezgilinde tutas denesin kүz mezgilinde zhemisin zhinap keptirip saktajdy Tumau tiip auyrganda otbasy mүshelerin adyraspanga tuz kosa otyryp alastaudyn magiyalyk funkciyasymen katar em darytatyn kasieti de bar Sondaj ak emshilikte adamnyn buynyn syrkyraudan ayak kolyn kaksaudan emdeu үshin adyraspandy kajnatyp sol sumen auyrgan mүsheni үsh mәrte bulajdy Zhel kuzdan kozgan buyn auruyn emdeu үshin adyraspannyn zhas sabagyn kiyp alyp zhanshyp buynga tartu kerek Suyktan bolgan auruga terisi bortken kezde adamdy adyraspan suyna shomyldyrgan Қuyakmen auyrgan adam adyraspannyn sabak zhapyraktaryn kajnatyp kүnine udajy eki zheti katarynan ishui kerek Tic kaksap auyrganda adyraspannyn shobimen ystagannan kejin basylady Ұmytshaktyk mendetse adyraspandy sabagy men zhapyragyn birge kajnatyp ishedi Koshpeliler kesirtke tәrizdi zhәndikter zharalanganda adyraspanga aunap zhazylatynyn bajkagan Zhүn men kolonerde koldananylatyn tүrli zhipterdi boyau үshin adyraspandy kop mәrte kajnatyp kyzylkүren tүsti boyau alady Himiyalyk kuramy Adyraspan shobinin kuramynda germin germamin peganin degen alkoloidtar bar Olardyn molsheri osimdiktin urygynda 4 pajyzga dejin zhetedi Қoldanyluy Mal dәrigerligi praktikasynda adyraspannyn tunbasymen maldyn kyshyma kotyryn tүrli teri ekzemalaryn emdejdi Tunba 1 10 katynasta zhasalynady 200 300 gramm untaktalgan adyraspen shobi kajnagan 2 5 3 litr zhyly suga salynyp 1 5 2 sagat bojy tundyryrylady Sodan kejin ony bәsendeu otka kojyp 2 3 minut kajnatyp alady Zhyly tunbany maldyn kyshyma kotyryna zhagyp sondaj ak ony zhuyp emdejdi Әdette adyraspanmen iri kara zhylky eshki kyshymalaryn ekzemalaryn Қojdyn kotyryn emdeuge sirek koldanylady Adyraspan uly osimdik bolgandyktan onymen maldy emdegen kezde de sak bolgan zhon Adyraspan halyk ugymynda Adyraspan kazak үshin kasietti shop bolgandyktan bәle zhaladan saktajdy dep үjdin ishindegi kornekileu zherge kerege basyna ilip koyady Zhana үjge kirerde bosagaga zhyn shajtan mүldem zholamasyn dep adyraspanmen alastagan Sonymen katar bul osimdikti iesiz үjdi iesi zhok kezde zhajlap algan bejmәlim zhyn shajtandardan tazartu үshin adyraspannyn bir butagyn otka salyp tutatyp alastajtyn bolgan Sondaj ak auyl әjelderi birigip tekemet baskanda әzirlenip zhatkan tekemet kiizdin kasyna koz timesin dep adyraspan zhәne kyzyl tүsti mata tosejdi Өjtkeni ondajda tekemetke nemese kiizge koz tise salyngan ornekter kigash nemese kisyk tүsedi mys Adyraspan adyraspan shykkan zherdi sirә baspan dep keletin magiyalyk formula tirkes adyraspannyn dәstүrli tүsinikke sәjkes ajyryksha kasietine bajlanysty kalyptassa kerek Adyraspannyn magiyalyk kieli kasietimen birge emdik shipalygy da bar Alajda adyraspan uly osimdik Қaratau silemderinde osetin adyraspandy ashykkan kezde siyr men zhylky zhep tynystary tarylyp ulanady Halyk emshileri adyraspandy adamnyn radikulitin segizkozdin nervi auruyn emdeuge de zhii koldangan Ol үshin untaktalgan kurgak adyraspan shobinin 50 gramynyn shүberek dorbaga salyp syrtynan kajnap turgan su kuyady Biraz uakyt otken son sudy sygyp dorbany beldin auyrgan tusyna basady da syrtyn teri kesindisimen zhauyp zhaksylap bajlap koyady Sojtip 30 40 minut ustalady Dorbadagy adyraspanda ystyk sumen zhibitip kүnine 4 ret pajdalanuga bolady DerekkozderZhetisu Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2004 712 bet ISBN 9965 17 134 3 Pajdaly osimdikterdi mal dәrigerliginde koldanu Almaty Қajnar 1988 242 Pajdaly osimdikterdi mal dәrigerliginde koldanu Almaty Қajnar 1988 242 Қazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya Almaty DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2 Pajdaly osimdikterdi mal dәrigerliginde koldanu Almaty Қajnar 1988 242 bOrtakkorda bugan katysty media sanaty bar Peganum harmalaBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet Shәripbaev N Maldyn teri aurularyn emdeune koldanylatyn dәrilik osimdikter adyraspan Қajnar 1988 B 186 188 Pajdaly osimdikterdi mal dәrigerliginde koldanu 5700 taralym ISBN 5 629 00074 5