Бұршақ тұқымдасы лат Fabceae немес лат Fabaceae немесе лат Leguminsae немесе лат Papilionaceae қос жарнақтылар класына ж

Бұршақ тұқымдасы (лат. Fabceae, немес лат. Fabaceae , немесе лат. Leguminsae, немесе лат. Papilionaceae) – қос жарнақтылар класына жататын бұта, , шырмауық, кейде ағаш, көп жылдық және бір жылдық шөптесін өсімдіктер тұқымдасы. Жер шарында кең тараған: 730 туысы, 19,400 түрі белгілі. Қазақстанда 42 туысы мен 650-дей түрі бар.

Бұршақ тұқымдасы

(Pueraria lobata)

Дүниесі:	Өсімдіктер
(unranked)	Қос жарнақтылар
(unranked)
Сабы:
Тұқымдасы:	Fabaceae (Leguminosae , ).

730 тек және 19,400 түр

Faba (now included in )
Mill.

Fabaceae distribution map. Legumes are found in four major : rain forest, temperate, grass, and succulent.

Тұқымдас тармақтары

Rudd (Papilionoideae Juss., is the alternative name)
DC.

Caesalpiniaceae
Cassiaceae
Ceratoniaceae
Detariaceae ()
Hedysareae (Hedysaraceae)
Lathyraceae Burnett
Lotaceae Burnett
Mimosaceae R.Br.
Papilionaceae
Phaseolaceae & Alvares
Robiniaceae
Swartziaceae (DC.)

Ботаникалық сипаттамасы

Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің бір тобының сабағы мықты емес, жер бауырлап өседі. Ал екінші бір тобының сабағы мықты, тік өседі. Енді бірінің сабағы мұртшаға айналып, өрмелеп өсуге бейімделген.

Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің жапырағы бірнеше кішкене жапырақтардан құралатын қауырсын тәрізді, күрделі жапырақ; қатар салалы, үшқұлақты, саусақ салалы болып келеді. Гүлі дұрыс құрылмаған – зигоморфты, гүл қоршауы, күлтежапырақшасының мөлшері, пішіні де бірдей емес. Гүлсерігі қосарланған, біріккен тостағанша жапырақтардан – 5 тостағанша, күлтежапырақшадан – 5 күлте түзіледі. Күлтежапырақшалардың пішініне қарай аттары бар. Ең ірі жоғарғы күлтежапырақша – желкен, бүйіріндегісі – ескек, төменгі біріккен екі күлте жапырақша – қайықша деп аталады.

Қайықша күлтесінің ішінде 10 аталық, бір аналық болады. Аналықтың бір ғана ұялы түйіні және бірнеше тұқым бүрлері болады. Андроцейіндегі аталық құрылысы туыстарында әртүрлі болады. Ақмия (софора), тентекмия (термопсис) туыстарында андроцейдегі 10 аталығы да бірікпеген бос болады, ал бөрібұршақ (люпин), бекіш (дрок) туыстарында андроцейдегі 10 аталықтары да аталық жіпшелері арқылы бірігіп кетеді. Бұршақ, жоңышқа, сиыржоңышқа (вика), әйкен (чина) туыстарының түрлерінде 10 аталықтың 9 бірігіп, 1 бос болады. Күлтенің түсі әр түрлі: ақ түстен қызыл және күлгін түске дейін өзгереді. Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің гүл шоғырлары шашақ гүл, шатыршагүл және жұмыргүл т.б. болады. Жемісі – бұршаққап. Бұршақтың дәні екі қабыршақ болып ашылады және ішінде бірнеше ұрық болады. Ұрықтарының түсі, пішіні және мөлшері әр түрлі болып келеді. Дәнінің негізгі ерекшелігі – оларда ақуыздың көп болуында.

Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің тамыр жүйесі кіндік тамырлы болады. Топыраққа терең бойлап жататын негізгі тамырдан жіңішке тамырлар тарайды, бұл жіңішке тамырлардың көпшілігі топырақ бетінен 20-25 см тереңдікте жатқан қабатқа таралады. Барлық бұршақ тұқымдас өсімдіктердің тамырынан жуандаған жерін, яғни тамыр түйнектерін көруге болады, бұл жерлерге ауадағы бос азотты бойына сіңіретін бактериялар жиналады. Оны түйнек бактериялары деп атайды.

Түйнек бактерияларымен бұлар селбесіп (симбиоздық) тіршілік етеді. Түйнек бактериялары ауадағы бос азотты сіңіріп, оны ақуыз заттарына айналдырады. өсімдік тамыры қурағаннан кейін осы ақуызды заттардың есебінен топырақ азотты қосылыстарға байиды.

Гүлдері шашақ гүл шоғырына жиналған, симметриясы зигоморфты. Гүлсерігі қосарланған: біріккен 5 тостағаншасы, пішіні әр түрлі жоғарыда сипатталғандай 5 күлтесі болады, күлтесінің түсі көк. Андроцейі 10 аталықтан тұрады. Аналығы біреу, үстіңгі жатын, бір ұялы, бірнеше тұқым бүрлері болады. Гүл формуласы: Са(5) Со 1+2+(2)А(81+1)G1

Жемісі – спираль тәрізді бұратылған бұршақ қап.

Бұршақтар тұқымдасының түйінді тамырында ауадан азот жинайтын бактериялар орналасады. Олар ауадағы бос азотты сіңіріп, топырақты азотпен тыңайтып, құнарландырады. Бұлар бағалы мал азығы (беде, жоңышқа, бұршақ, таспа, т.б.) болып табылады. Ал бұршақ, кестежапырақ сияқты түрлері жасыл ретінде өсіріледі. Бұршақ тұқымдасының тех. дақыл ретінде де маңызы зор (мыс., арахис, соя, т.б. майы). Ағаштарының сүрегі құрылыста және жиһаздар жасауға пайдаланылады. Кейбір түрлерінің қабығынан бальзам, шайыр, , түрлі түсті бояуыш заттар алынады. Олардың ішінде мыс., мия, әйбәтмия, түйежоңышқа, жыланбұршақ сияқты түрлері – дәрілік өсімдіктер. Бұршақ тұқымдасының кейбір түрлері улы, олардың құрамында алкалоидтар, сапониндер, гликозидтер бар (ақмия, бойдана, таспа, кекіре, т.б.).Бұршақ тұқымдасының 120 мыңдай түрі бар (490 туысы бар, олардың көпшілігі өзгергіш полиморфты).

Гүл формуласы:

\uparrow Ca_{5}\;Co_{1+2+(2)}\;A_{(9)+1}\;G_{\underline {1}}

\uparrow Ca_{5}\;Co_{1,2,(2)}\;A_{{(9),1}or{(10)}or{10}}\;G_{\underline {1}}

немесе

\uparrow Ca_{5}\;Co_{1,2,2}\;A_{(5+4),1}\;G_{\underline {1}}

Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің шаруашылық мәні зор. Бағалы азық-түлік және жемшөптік дақыл ретінде өсіріледі. Қазақстанда егістік және көкөністік мәдени бұршақ тұқымдас өсімдіктерден асбұршақ, үрмебұршақ, соя, жамбас бұршақ өсіріледі. Кейбір бұршақ тұқымдас өсімдіктер әсемдік үшін өсіріледі. Кейбір бұршақ тұқымдас өсімдіктер әсемдік үшін өсіріледі. Оларға сары қараған, ақ қараған және жұпар бұршақтарды атауға болады.

Acacia baileyana
[ Alysicarpus vaginalis
Calliandra emarginata
Desmodium gangeticum
Dichrostachys cinerea
Indigofera gerardiana
Lathyrus odoratus
Pisum sativum
Smithia conferta
Trifolium repens
Kashubian vetch
Zornia gibbosa

Дереккөздер

Angiosperm Phylogeny Group (2009). "An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III" (PDF). Botanical Journal of the Linnean Society 161 (2): 105–121. :10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x. 0024-4074. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x/abstract. Retrieved 4 February 2014.
The families of flowering plants: Leguminosae (1 маусым 2007). Тексерілді, 9 ақпан 2008.
GRIN-CA. Тексерілді, 1 қыркүйек 2002.
Қазақ Совет Энциклопедиясы, 2 том
Миркин, 2002
Барабанов, 2006
Андреева, 2005

[APGIII2009-1] Angiosperm Phylogeny Group (2009). "An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III" (PDF). Botanical Journal of the Linnean Society 161 (2): 105–121. :10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x. 0024-4074. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x/abstract. Retrieved 4 February 2014.

[Watson-2] The families of flowering plants: Leguminosae (1 маусым 2007). Тексерілді, 9 ақпан 2008.

[3] GRIN-CA. Тексерілді, 1 қыркүйек 2002.

[4] Қазақ Совет Энциклопедиясы, 2 том

[Миркин—2002——-5] Миркин, 2002

[Барабанов—2006——292-6] Барабанов, 2006

[Андреева—2005——438-7] Андреева, 2005