Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Әбу Әли Хусейн ибн Абдуллах ибн Әл-Хасан ибн Әли ибн Сина (парсы: ابو علی حسین بن عبدالله بن سینا), батыс елдерінде Авиценна атымен белгілі — ғалым, , астроном. Толық аты-жөні Абу Али Хусейн ибн Абдаллах Ибн Сина, еуропалық дәстүр бойынша ол Авиценна деген атпен мәлім. Ибн Сина өзінен кейін зор шығармашылық мұра қалдырып кетті: ертедегі деректерге қарасақ, ол 456-ға жуық еңбек жазды, бірақ бізге дейін оның 240 кітабы ғана жетті, ол еңбектер поэзия мен философиядан бастап, геология және астрономиямен аяқталып, білімнің барлық саласына арналған.
| Ибн Сина | |
| парсы: ابن سینا | |
 Ибн Синаның Иран пошта маркасындағы портреті | |
| Жалпы мағлұмат | |
|---|---|
| Туған күні | |
| Туған жері | Афшана, Мәуереннаһр, Саманидтер мемлекеті |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | Хамадан, Аббасилер халифаты |
| Ұлты | |
| Шығармашылығы | |
| Шығармалардың тілі | |
| Мектеп/дәстүр | Аристотелизм, Авиценизм |
| Кезең | Исламның алтын ғасыры |
| Негізгі қызығушылығы | Медицина, Философия, Логика, Астрономия, Химия, Биология, Поэзия, Калам |
| Ықпал еткендер | Мұхаммед, Гиппократ, Аристотель, Гален, Әл-Фараби, Әл-Бируни, Әр-Рази, Әл-Мәсихи, Әбіл Хасан Ханкари |
| Ықпалды жалғастырушылар | Әл-Бируни, Омар Хайям, Ибн Рушд, Ибн Нафис, Ибн Туфайл, Әт-Туси, Шихабуддин Әс-Сухраварди, Әбу Убайд Әл-Жузжани, Хоссейн Насыр, Маймонид, Рене Декарт, Уильям Оккам, Томас Аквинат, Ұлы Альберт, Дунс Скот |
Үлкен атаққа Ибн Сина дәрігер, ғалым және ретінде ие болды. Ол бар болғаны 57 жыл өмір сүрсе де (980-1037), оның өмірі мен дарыны осы уақытқа дейін аңызға айналып келеді.
Өмірбаяны
Ибн Сина 980 жылы 16 тамызда Бұхара маңындағы Афшана ауылында дүниеге келген. Оның өзі жазған (ол оның алғашқы 30 жылын қамтиды) және оның шәкірті Джурджани жалғастырған өмірбаяны сақталған. Өзінің шыққан тегі туралы Ибн Сина былай деп жазады: «Менің әкем Балхадан, Нуха ибн Мансураның билік жасаған саманидасы кезінде Бұхараға көшіп келіп, онда төрелер кеңесінде жұмыс істеді. Оның қарамағына Бұхара өңіріндегі ауданның орталығы Хармайсананы береді. Афшанға жақын ауылдан, менің анам Ситара – жұлдызды өзіне әйел етіп алды. Онда алдымен мен, содан кейін менің інім дүниеге келді».
Хусейн 5 жасқа келгенде (Ибн Синаны ата-анасы солай деп атаған), сол кездегі Шығыстың ірі орталықтарының бірі Бұхараға көшіп келеді. Баланы бастапқы мұсылман мектеп - мактабқа орналастырады. Хусейн хатыб Убайдының ең кіші шәкірті болды. Өзінің сирек кездесетін қабілетімен ерекшеленді, 10 жасқа жеткенде Құранды жатқа білді, оның ана тілі парсы тілі болса да, араб тілінің грамматикасын меңгеріп алды. Өзінің үйден оқытатын мұғалімі Абу Абдаллах Натилидің жетекшілігімен ойлау туралы ғылымды, евклидтік геометрияны, астрономияны оқи бастады. Оқудың соншалықты табысты жалғасқаны, шәкірті мұғалімнен озып, кейде оны тұйыққа тіреп қоятын.
Ибн Синаның өмірбаянындағы мынадай оқиғаны суреттейді: «Ол осыған ұқсас нәрсені естімеген, сондай талдау анықтамасын бердім. Ол маған таң қалып, менің ата-анама мені ғылымнан басқа ешнәрсемен айналыспауыма кеңес берді. Евклида кітабымен де солай болды. Мен бес-алты теореманы мұғалімнің көмегімен меңгердім, ал қалғанын өз бетіммен меңгердім. Натилидің мені оқытуға шамасы жетпеді. Мен кітаптарды өзім оқып үйрене бастадым. Осы уақытқа дейін өзі білмеген сұрақтарды, менен үйренді».
Ибн Сина жаратылыстану ғылымын, әсіресе медицинаны беріліп оқыды. «Содан кейін мен дәрігерлік ғылымға еліктедім, (өмірбаянында осылай айтылды), оған арналған кітаптарды оқи бастадым. Мен аз уақыт ішінде медицинада табысқа жеттім, сол кездегі атақты дәрігерлер менен кеңес сұрап келе бастады. Ауруларға баратын болдым, өзімнің алған тәжірибемнің нәтижесінде, айтып жеткізе алмайтын, маған сауықтыру қақпасы ашылды. Бұл кезде мен он алты жаста едім».
Медицинаға қосқан үлесі
Тәжік дәрігері әрі философы Әбу Әли ибн Синаның «Анатомия мен физиологияға кіріспе», «Дәрігерлік ғылымның ережелері» («Канон врачебной науки») еңбектері өте құнды. Бұл еңбектерінде анатомия мен физиологияны жүйелеп, қосымша мәліметтермен толықтырған. Кітап латын тіліне аударылып, 30-дан астам рет қайта басылып шыққан.
Танылуы
Жас Ибн Сина сол кездегі атақты дәрігер Абу Сахлем Масихимен танысып, ғылыми хат жазысып тұрды, ортағасырлық Шығыстағы ғалым-энциклопедист Абу Райхан Бирунимен қақтығысып қалатын.
Он жеті жасқа қараған кезде, Ибн Сина дәрігер ретінде Бұхарада үлкен атаққа ие болып, Бұхарадағы әмір сарайына шақырылды. Нух ибн Мансур ұзақ уақыт бойы ауырды, оны емімен айналысқан сарай маңындағы дәрігерлер оған көмектесе алмады. Ибн Сина аз уақыт ішінде билеушіні емдеп шығарды, ол әмірдің жеке дәрігері болып сайланды, сонымен қатар сарай кітапханасын пайдалануға рұқсат алды, ол Таяу Шығыстағы ең жақсы және бай кітапхана еді. Мүмкін, дәл сол Бұхара кітапханасында оның медицина бойынша қорытынды еңбегін жасау идеясы туындаған шығар. Бірақ ол кезде ғалымның ойлағанының бәрі орындала бермейтін.
900-ші жылдардың соңында Бұхара соңғы тыныш күндерін бастан өткізеді. Мемлекет жан-жаққа бөлініп, қарахандықтар, түрік көшпелі тайпалары астананы жаулап алды. Қала тоналып, кітапхана жанып кетті...
1002 жылы әкесі қайтыс болған соң, Ибн Сина Хорезмнің астанасы Гурганджыға (қазір Үргеніш) көшіп келеді. Жергілікті басқарушы шах сарайындағы Мамун Академиясына пікір таластыру үшін келген ғалымдарға жақтау көрсетті. Ибн Синаның соңынан Хорезмге Бируни мен Масихи келді. Біраз жыл ғалымдар тыныштық тауып, ғылыммен шұғылдануға мүмкіндік алды.
Көрші Газна мемлекетінің сұлтаны Махмуд басқарушы Хорезмнің бай жерін басып алғысы келді, 1008 жылы ғалымдарды оның астанасына қоныс аударуын талап етті. Ибн Сина мен дәрігер Масихи сұлтанға барудан бас тартып, түнде Қарақұм құмы арқылы қашып кетті. Аңыз бойынша үшінші күн жол жүріп келе жатқанда, дауылға тап болып, адасып, сусыз және тамақсыз қалады. Масихи шөл далада өледі. Ибн Сина оны көмеді де, өзі әзер дегенде құтылып шығады. Сұлтан Махмуд Газнауи барлық қалаларға Ибн Синаның сыртқы түрін суреттеп адамдар жібереді. Кімде-кім данышпан дәрігердің тұрақтаған жерін көрсетсе, үлкен сый алатын болды.
Сол кезден бастап Ибн Синаның өмірі Иранның түрлі қалаларында бітпес қаңғырумен өтті. Ғалым Хамадан және Исфаханда өмір сүрді, онда ғылыми шығармашылықпен айналысты, нысана қызметімен шұғылданып, сондағы әмірлердің сарай маңындағы дәрігері болды. Ибн Синаның басынан өткізген оқиғалары қиын болды. Бірнеше рет қуғынға ұшырап, абақтыға жабылды. Үйін тонаған кезде, ғалымның көптеген еңбектері жоғалып кетті. Кейбір жұмыстарын Ибн Сина ұзақ жол жүрген кезде, ат үстінде отырып жазды.
Өзінің күш-жігері және ғажап жадысы арқылы, қажетті әдебиетті пайдалану мүмкіндігінен айырылса да, Ибн Сина ғылыми, әдеби және дәрігерлік қызметін тоқтатпады. Өмірдің қиын соқпақтары денсаулығына әсер етіп, 1037 жылы 18 маусымда қайтыс болды.
«Өлімнің түйінін анықтауға» талаптану, құпияны ашу, ауруды жеңіп шығу, адамдардың өмірін жеңілдету үшін, барлық мүмкін болатын нәрселерді жасау, Ибн Синамен алға басты, ол өзінің медицина бойынша басты еңбегі «Китабуль- Канун фит-тыбб» (Дәрігерлік ғылымның ережесі) жазып шықты. Бес томдық энциклопедия «Дәрігерлік ғылымның ережесі» Ибн Синаға дүниежүзілік атақ әперді, медицина тарихында атағы жайылған кітап болды. Еңбек оның мазмұны мен дәл құрылымымен ерекшеленді.
«Дәрігерлік ғылымның ережесі» грек, үнді және ортаазиялық медицина білімін және тәжірибесін талдау және жүйелеуді ғана көрсеткен жоқ. Ибн Синаның қызметі дәрігерлік тактикаға жаңаша болып енгізілді.
Бұрын медицина ғылымына белгісіз жаңа мәліметтерді «Ереженің» әрбір бетінен кездестіретін болды. Ибн Сина көрінбейтін жұқпалы аурулардың қоздырушысы туралы ғылыми болжамды алға тартты, бұлар ауа және су арқылы тарайтын, 800 жыл өткеннен соң ғана француз Пастер ғалымның қоздырушы микроб туралы бұл жұмбағын дәлелдеді.
Ибн Сина тамыр туралы оқуды шығарды, оған әлі бір нәрсе қосу қиын болды. «Тамыр толқын тәріздес немесе ұршық тәріздес, екі соғу, ұзақ, дірілмен, қысқа, аз, баяу, құмырсқаның илеуіндей болуы мүмкін. Тамыр сонымен қоса жұмсақ, аласа, ара тәріздес, жуан, бос, қызу, күйгелек болады», - деп айтылған «Ережеде».
Ибн Сина бірінші болып оба, тырысқақ, сары ауру туралы жазды, олардың шығу себептерін, нышандарын талдап шықты, мұндай ауыр ауруларды, менингит сияқты, асқазан жарасы, диабет және көптеген басқа аурулардың емдеу әдістерін талдап қарастырды.
Ол көздің бұлшық еттерінің құрылысын анық түсіндіріп берді. Бәрі оған дейін көз фонарик тәрізді, ерекше сәуле шығарады деп ойлайтын: бұл сәулелер затқа шағылысып, кері кетеді және кескін береді. Ибн Сина көздің бұлағы хрусталь деген пікірді теріске шығарды, заттың кескінделуі көз торы арқылы көрінеді. «Дәрігерлік ғылымның ережесінде» Ибн Сина ерекше назарды баланы тәрбиелеу мен тамақтандыруға, физикалық жаттығулар мен дұрыс тамақтануға аударады. Ибн Синаның еңбегінің соншалықты жоғары болғаны, ол «Ережені» жазып біткен соң, ол дүние жүзінің барлық елдерінде медицина энциклопедиясы болды. 12 ғасырдың өзінде араб тілінен латын тіліне аударылып, көптеген қолжазбамен тарады.
15 ғасырда кітап басып шығаруды ойлап тапқан соң, бірінші басылымның бірі болып «Ереже» басылып шықты. Еуропада жиі басылып шығуы жағынан Библиямен бәсекелесті, ал ол бар болғаны 40 рет басылып шықты.
17 ғасырдың соңына дейін «Дәрігерлік ғылымның ережесі» студент-дәрігерлер үшін және Еуропада дәрігер үшін жетекші болуда, Шығыс елдерінде де негізі оқулық болып қалды.
Орта Азияда осыдан мың жыл бұрын өмір сүрген, ұлы ғалым, дәрігер Ибн Сина адамның танымдық қабілетін, рухани өсуін көрсеткен, біздің заманымыздағы ерекше тұлға болып қалады.
Әбу Әли Хусейн ибн Абдаллах (латын транскрипциясы — Авиценна; 980, Бұхара қалысы жанындағы Афшана ауылы — 18. 6. 1037, ) — ортағасырлық ғалым, философ, дәрігер. Орта Азияда және парсы жерінде (Иранда) өмір сүрген; түрлі әмірлер тұсында дәрігерлік және уәзірлік қызметтер атқарған. Басты философиялық еңбектері — “Дауа кітабы” (“Іұтқару кітабының” қысқаша мазмұндамалық нұсқасы), “өсиеттер мен кеңестер кітабы”, “Білім кітабы” (парсы тілінде, “Даныш-намэ”). Әбу Әли ибн Сина философиясы метафизика, гносеология және логика салалары бойынша шығыс аристотелизмі дәстүрін, бір жағынан неоплатонизмнің онтологиялық концепцияларын дамытады. Әбу Әли ибн Сина пікірінше тек құдай ғана абсолютті тіршілікке ие, қалғандардың бәрі де өздігінше тек мүмкін нәрселер ғана, олардың болмысқа енуі тек құдайдың құдіретімен болатын жәйт. Әйтсе де құдай жаратқан табиғат уақыт пен кеңістік ішінде бола тұрып, эманациялар иерархиясы арқылы мұнан әрі өзіндік қозғалыс принципі бойынша дамиды. Әбу Әли ибн Синаның әлеуметтік ілімінде әділетсіз қоғамға қарсы қарулы көтерілістер жасауға дейін баруға болатыны туралы ой бөлекше есте қалады.
Мұсылмандық дін ілімі өкілдері (әсіресе, Әбу Хамид әл-Ғазали) Әбу Әли ибн Синаны “дін бұзарлығы” мен “атеизмі” үшін айыптаса, Әбу-л-Уәлид Мұхаммед ибн Рушд оны натуралистік көзқарастары үшін сынға алады. Әбу Әли ибн Синаның философияға және жаратылыстану ғылымына арналған трактаттары бірнеше жүздеген жылдар бойы Шығыс пен Батыста кең таралған тарихи мәні зор мәшһүр еңбектер қатарында келеді. Әбу Әли ибн Синаның араб және парсы тілдерінде азын-аулақ өлеңдері сақталған. Оның поэтикалық шығармаларына арқау болған тақырыптар — материяның мәңгілігі, ағартушылық пен ғылымды уағыздау. өлеңдерінің өзіндік белгілері — афоризмге толылығы, көркемдік бейнелеу әдістерінің қарапайымдылығы. Парсы тіліндегі өлеңдерінің басым бөлігі рубаяттар түрінде жазылған. Әбу Әли ибн Сина шығармалары классикалық парсы, араб, өзбек және орта ғасырлық еврей әдебиетіне елеулі ықпал жасаған. Әбу Әли ибн Сина дәрігерлік кәсіппен 16 жасынан бастап шұғылданды. жергілікті тәбиб әдістерін үйренген соң, ол кітаптардан ескі грек, руми, үнді, парсы, қытай медицина негіздерін өңдеп жетіктірді. Әсіресе, ескі юнан жұртының атақты дәрігерлері Гиппократ пен Галеннің еңбектерімен толық танысты, олар айтқан қағидаларды толықтырды, қатесін түзетті, ескірген ұғымдарын алып тастады. Әбу Әли ибн Сина арқасында Гиппократ пен Галеннің даңқы қайта жайылды, әйтегенде Еуропада олардың еңбегі түгіл есімі де ұмытыла бастаған еді. Оның күрделі туындысы — “Дәрігерлік ғылымның каноны” (“Китаб әл-канун фи-т-тибб”), бұл — көлемі 200 баспа табақ, 5 кітаптан тұратын медицина энциклопедия. Араб тілінде сан рет көшірілді. Латынша аудармасы 12 ғ-да жарық көріп, аз уақытта бүкіл дүние жүзіне таралды. Күллі Шығыс пен Батыста Әбу Әли ибн Сина осы кітап арқылы 5 — 6 ғ. бойы медицина ғылымының дара жетекшісі, дәрігерлердің ұлы ұстазы болды, “Медициналық ханзада”, “Шейх-ур-райс” деген ұлы есімге ие болды. Баспа әдісі пайда болғаннан кейін “Канонның” басылуы Інжілмен бәсекелес өтті. Араб тіліндегісін санамағанда латын аудармасы 30 шақты рет басылды. “Канон” орыс, өзбек тілінде ғалымның 1000 жылдық салтанатына байланысты Ташкентте (1954 — 56) басылып шықты. “Медицина — саулықты сақтау, науқасты кеселден айықтыру үшін адам тәнін зерттейтін ғылым”, — дейді автор. “Медицинаның бір бөлігі — білім, екіншісі — амал, мұның екеуі де ғылым, біреуі медицинаның түп негізі болса, екіншісі — амал жасау ережелері”. Әбу Әли ибн Синаның ең негізгі насихаты — саулықты күні бұрын сақтау. Бұл жөнінде оның қоятын шарттары: тағамды талғай білу, денені шынықтыру және таза ұстау. Бұл ережелер осы күнге дейін маңызын жойған жоқ. Ал ғасырлар бойы бұған еліктеп жазылған кітаптар да өте көп. Саулық сақтау жолдарын Әбу Әли ибн Сина былай деп көрсетеді: “Дене құрылысының гармониясын бір қалыпты ұстау, тағам мен ішімдікті талғау, дәрет тәртібін мұхияттау, киім мен ауа тазалығын ұстау, дене мен рух бірлестігін көздеу, ол үшін ұйқы тәртібін бұздырмау. Дене шынықтыру үшін жаттығулар әр адамның жасына, күшіне сәйкес әрқилы болуы қажет. Орта жастағыларға салт қыдыру тиімді болса, қуаты азайған кекселерге жаяу жүрген пайдалы. Сол сияқты бозбалаға шарт тағам қарттарға зиянды болуы ықтимал. Жасы келіп қартайған шақта ұйқыны көбейту, жылы сулы бұлау қабылдау, қышқыл, тұзды тағамды азайтып, сүт қоректерін, өсімдіктерді әсіресе сарымсақ, қызылша мен орамжапырақ көбірек пайдалану керек”, — дейді. “Канондағы” саулық сақтау үшін дәрігерлер қолданатын ережелердің ең маңыздысы — қанағат. Тамақтануда, шарап ішуде, дәрі пайдалануда, нәпсіге де, қомағайлыққа да жол бермей, қанағат ету. Әбу Әли ибн Сина қалдырған соны мұраның ішіндегі ізгісінің бірі — ауру-кеселді қоздырмас үшін күні бұрын шаралар қолдану. Бұл жөніндегі ережелер тек дәрігерлерге арналған уағыз ғана болған жоқ, ғасырлар бойы қоғамға пайдалы ережеге айналды. Мысалы, сол дәуірде Үргеніш, Самарқан, Отырар, Тараз сияқты қалаларда мал сою, сүт сату, балық сақтау, ауыз су тазарту тәртіптері өкімет тарапынан қадағаланып отырды. Бұл тәртіптер Әбу Әли ибн Синаның және оның шәкірттерінің ықпалымен жүзеге асырылды. Таң қаларлық жағдай: Әбу Әли ибн Сина кесел-аурулардың жұғуы көзге көрінбейтін өте ұсақ нәрселермен байланысты деген пікір айтты. “Бұзылған, иістенген су ішті бұзады, ал бұзылған ауа шешек, оба кеселдерін қоздырады. Аурудан сақтану үшін ауыз суды сүзіп, қайнатып ішу шарт”, — дейді ұлы ғалым. Әбу Әли ибн Сина ауру-кеселдің түрін анықтауға, жалпы оташылыққа аса көп көңіл бөлді. Әр түрлі мүшенің зақымдануы, жара, жарақат, қызба ауруларын толық сипаттап жазды. Науқастың реңі, бет-әлпеті, тамыр соғуы, зәрдің түсі мен түрі арқылы ауру кезеңін байқауды замандастарына үйрете білді. Кеудені түрткілеу арқылы өкпе нұқсанын аңғару әдісін кең пайдалана білген. Бұл диагностикалық әдіс Еуропада 18 ғ-да қайта табылып, кең өріс алды. Әбу Әли ибн Сина келтірген көптеген ауру-кеселдер сипаты осы уақытқа дейін маңызын сақтауда. Мысалы, өткен 1000 жылдың ішінде құтыру ауруының жұғу жолдары, бастамасы, қозуы тіпті өзгеріссіз деуге болады. Ал Еуропада бұл кеселдің толық белгісі тек 18 ғ-да ғана сипатталып жазылды. Көздің құрылысы мен қалай көретіндігіне оның берген ұғымы осы күнге дейін қалпында. Әбу Әли ибн Сина келте кесу (ампутация), шекебұрғылау (трепанация), қуықтан тас алу, онымен қатар жара таңу, білтелеу, сынық салу амалдарын да үйретіп кетті. Әбу Әли ибн Сина ауруды емдеуде дәріні кең қолданды, Гиппократ дәрінің 200 түрін, үнді тәбибтері 800 түрін пайдаланған болса, Әбу Әли ибн Сина дәуірінде 2600 түрлі дәрі қолданылып, оның жартысынан көбі өсімдіктерден алынған, Әбу Әли ибн Сина көптеген дәрілерді жасау, дайындау, сақтау әдістерін ұсынды.
Дереккөздер
- Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1
- Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7
Сілтемелер
- http://torap.kz
- Avicenna an article by on Encyclopedia Britannica Online
- Philosophy Bites podcast on Avicenna Мұрағатталған 31 қаңтардың 2009 жылы..
- Avicenna Мұрағатталған 20 сәуірдің 2009 жылы. An article by
- Biography & Works from Routledge
- Ibn Sina (Islamic Philosophy Online)
- Ibn Sina from the
- Avicenna/Ibn Sina at the
- Biography of Avicenna (in English) Мұрағатталған 15 тамыздың 2017 жылы.
- Biography of Avicenna Мұрағатталған 3 желтоқсанның 2002 жылы.
- Physician's Day in Iran: A Reference Article on Pur Sina (Avicenna) by Manouchehr Saadat Noury Мұрағатталған 17 наурыздың 2008 жылы.
- In Our Time, BBC 4 Radio podcast, 45 minutes on Avicenna
- The Ibn Sina (ship named after Ibn Sina)
- Avicenna on the subject and the object of metaphysics with a list of English translations of his philosophical works
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Әbu Әli Husejn ibn Abdullah ibn Әl Hasan ibn Әli ibn Sina parsy ابو علی حسین بن عبدالله بن سینا batys elderinde Avicenna atymen belgili galym astronom Tolyk aty zhoni Abu Ali Husejn ibn Abdallah Ibn Sina europalyk dәstүr bojynsha ol Avicenna degen atpen mәlim Ibn Sina ozinen kejin zor shygarmashylyk mura kaldyryp ketti ertedegi derekterge karasak ol 456 ga zhuyk enbek zhazdy birak bizge dejin onyn 240 kitaby gana zhetti ol enbekter poeziya men filosofiyadan bastap geologiya zhәne astronomiyamen ayaktalyp bilimnin barlyk salasyna arnalgan Ibn Sinaparsy ابن سینا Ibn Sinanyn Iran poshta markasyndagy portretiZhalpy maglumatTugan kүni980 0980 Tugan zheriAfshana Mәuerennaһr Samanidter memleketiҚajtys bolgan kүni18 mausym 1037 1037 06 18 Қajtys bolgan zheriHamadan Abbasiler halifatyҰltyParsyShygarmashylygyShygarmalardyn tiliArab tiliMektep dәstүrAristotelizm AvicenizmKezenIslamnyn altyn gasyryNegizgi kyzygushylygyMedicina Filosofiya Logika Astronomiya Himiya Biologiya Poeziya KalamYkpal etkenderMuhammed Gippokrat Aristotel Galen Әl Farabi Әl Biruni Әr Razi Әl Mәsihi Әbil Hasan HankariYkpaldy zhalgastyrushylarӘl Biruni Omar Hajyam Ibn Rushd Ibn Nafis Ibn Tufajl Әt Tusi Shihabuddin Әs Suhravardi Әbu Ubajd Әl Zhuzzhani Hossejn Nasyr Majmonid Rene Dekart Uilyam Okkam Tomas Akvinat Ұly Albert Duns Skot Үlken atakka Ibn Sina dәriger galym zhәne retinde ie boldy Ol bar bolgany 57 zhyl omir sүrse de 980 1037 onyn omiri men daryny osy uakytka dejin anyzga ajnalyp keledi ӨmirbayanyIbn Sina Avicenna ozi salgan suret 1271 zh Ibn Sina 980 zhyly 16 tamyzda Buhara manyndagy Afshana auylynda dүniege kelgen Onyn ozi zhazgan ol onyn algashky 30 zhylyn kamtidy zhәne onyn shәkirti Dzhurdzhani zhalgastyrgan omirbayany saktalgan Өzinin shykkan tegi turaly Ibn Sina bylaj dep zhazady Menin әkem Balhadan Nuha ibn Mansuranyn bilik zhasagan samanidasy kezinde Buharaga koship kelip onda toreler kenesinde zhumys istedi Onyn karamagyna Buhara onirindegi audannyn ortalygy Harmajsanany beredi Afshanga zhakyn auyldan menin anam Sitara zhuldyzdy ozine әjel etip aldy Onda aldymen men sodan kejin menin inim dүniege keldi Husejn 5 zhaska kelgende Ibn Sinany ata anasy solaj dep atagan sol kezdegi Shygystyn iri ortalyktarynyn biri Buharaga koship keledi Balany bastapky musylman mektep maktabka ornalastyrady Husejn hatyb Ubajdynyn en kishi shәkirti boldy Өzinin sirek kezdesetin kabiletimen erekshelendi 10 zhaska zhetkende Қurandy zhatka bildi onyn ana tili parsy tili bolsa da arab tilinin grammatikasyn mengerip aldy Өzinin үjden okytatyn mugalimi Abu Abdallah Natilidin zhetekshiligimen ojlau turaly gylymdy evklidtik geometriyany astronomiyany oki bastady Okudyn sonshalykty tabysty zhalgaskany shәkirti mugalimnen ozyp kejde ony tujykka tirep koyatyn Ibn Sinanyn omirbayanyndagy mynadaj okigany surettejdi Ol osygan uksas nәrseni estimegen sondaj taldau anyktamasyn berdim Ol magan tan kalyp menin ata anama meni gylymnan baska eshnәrsemen ajnalyspauyma kenes berdi Evklida kitabymen de solaj boldy Men bes alty teoremany mugalimnin komegimen mengerdim al kalganyn oz betimmen mengerdim Natilidin meni okytuga shamasy zhetpedi Men kitaptardy ozim okyp үjrene bastadym Osy uakytka dejin ozi bilmegen suraktardy menen үjrendi Ibn Sina zharatylystanu gylymyn әsirese medicinany berilip okydy Sodan kejin men dәrigerlik gylymga eliktedim omirbayanynda osylaj ajtyldy ogan arnalgan kitaptardy oki bastadym Men az uakyt ishinde medicinada tabyska zhettim sol kezdegi atakty dәrigerler menen kenes surap kele bastady Aurularga baratyn boldym ozimnin algan tәzhiribemnin nәtizhesinde ajtyp zhetkize almajtyn magan sauyktyru kakpasy ashyldy Bul kezde men on alty zhasta edim Medicinaga koskan үlesiTәzhik dәrigeri әri filosofy Әbu Әli ibn Sinanyn Anatomiya men fiziologiyaga kirispe Dәrigerlik gylymnyn erezheleri Kanon vrachebnoj nauki enbekteri ote kundy Bul enbekterinde anatomiya men fiziologiyany zhүjelep kosymsha mәlimettermen tolyktyrgan Kitap latyn tiline audarylyp 30 dan astam ret kajta basylyp shykkan TanyluyIbn Sinanyn kүmis kesege salyngan keskini Museum at Abu Ali Sina Avicenna Mausoleum Hamadan Shygys Iran Zhas Ibn Sina sol kezdegi atakty dәriger Abu Sahlem Masihimen tanysyp gylymi hat zhazysyp turdy ortagasyrlyk Shygystagy galym enciklopedist Abu Rajhan Birunimen kaktygysyp kalatyn On zheti zhaska karagan kezde Ibn Sina dәriger retinde Buharada үlken atakka ie bolyp Buharadagy әmir sarajyna shakyryldy Nuh ibn Mansur uzak uakyt bojy auyrdy ony emimen ajnalyskan saraj manyndagy dәrigerler ogan komektese almady Ibn Sina az uakyt ishinde bileushini emdep shygardy ol әmirdin zheke dәrigeri bolyp sajlandy sonymen katar saraj kitaphanasyn pajdalanuga ruksat aldy ol Tayau Shygystagy en zhaksy zhәne baj kitaphana edi Mүmkin dәl sol Buhara kitaphanasynda onyn medicina bojynsha korytyndy enbegin zhasau ideyasy tuyndagan shygar Birak ol kezde galymnyn ojlaganynyn bәri oryndala bermejtin 900 shi zhyldardyn sonynda Buhara songy tynysh kүnderin bastan otkizedi Memleket zhan zhakka bolinip karahandyktar tүrik koshpeli tajpalary astanany zhaulap aldy Қala tonalyp kitaphana zhanyp ketti 1002 zhyly әkesi kajtys bolgan son Ibn Sina Horezmnin astanasy Gurgandzhyga kazir Үrgenish koship keledi Zhergilikti baskarushy shah sarajyndagy Mamun Akademiyasyna pikir talastyru үshin kelgen galymdarga zhaktau korsetti Ibn Sinanyn sonynan Horezmge Biruni men Masihi keldi Biraz zhyl galymdar tynyshtyk tauyp gylymmen shugyldanuga mүmkindik aldy Korshi Gazna memleketinin sultany Mahmud baskarushy Horezmnin baj zherin basyp algysy keldi 1008 zhyly galymdardy onyn astanasyna konys audaruyn talap etti Ibn Sina men dәriger Masihi sultanga barudan bas tartyp tүnde Қarakum kumy arkyly kashyp ketti Anyz bojynsha үshinshi kүn zhol zhүrip kele zhatkanda dauylga tap bolyp adasyp susyz zhәne tamaksyz kalady Masihi shol dalada oledi Ibn Sina ony komedi de ozi әzer degende kutylyp shygady Sultan Mahmud Gaznaui barlyk kalalarga Ibn Sinanyn syrtky tүrin surettep adamdar zhiberedi Kimde kim danyshpan dәrigerdin turaktagan zherin korsetse үlken syj alatyn boldy Sol kezden bastap Ibn Sinanyn omiri Irannyn tүrli kalalarynda bitpes kangyrumen otti Ғalym Hamadan zhәne Isfahanda omir sүrdi onda gylymi shygarmashylykpen ajnalysty nysana kyzmetimen shugyldanyp sondagy әmirlerdin saraj manyndagy dәrigeri boldy Ibn Sinanyn basynan otkizgen okigalary kiyn boldy Birneshe ret kugynga ushyrap abaktyga zhabyldy Үjin tonagan kezde galymnyn koptegen enbekteri zhogalyp ketti Kejbir zhumystaryn Ibn Sina uzak zhol zhүrgen kezde at үstinde otyryp zhazdy Өzinin kүsh zhigeri zhәne gazhap zhadysy arkyly kazhetti әdebietti pajdalanu mүmkindiginen ajyrylsa da Ibn Sina gylymi әdebi zhәne dәrigerlik kyzmetin toktatpady Өmirdin kiyn sokpaktary densaulygyna әser etip 1037 zhyly 18 mausymda kajtys boldy Өlimnin tүjinin anyktauga talaptanu kupiyany ashu aurudy zhenip shygu adamdardyn omirin zhenildetu үshin barlyk mүmkin bolatyn nәrselerdi zhasau Ibn Sinamen alga basty ol ozinin medicina bojynsha basty enbegi Kitabul Kanun fit tybb Dәrigerlik gylymnyn erezhesi zhazyp shykty Bes tomdyk enciklopediya Dәrigerlik gylymnyn erezhesi Ibn Sinaga dүniezhүzilik atak әperdi medicina tarihynda atagy zhajylgan kitap boldy Enbek onyn mazmuny men dәl kurylymymen erekshelendi Dәrigerlik gylymnyn erezhesi grek үndi zhәne ortaaziyalyk medicina bilimin zhәne tәzhiribesin taldau zhәne zhүjeleudi gana korsetken zhok Ibn Sinanyn kyzmeti dәrigerlik taktikaga zhanasha bolyp engizildi Buryn medicina gylymyna belgisiz zhana mәlimetterdi Erezhenin әrbir betinen kezdestiretin boldy Ibn Sina korinbejtin zhukpaly aurulardyn kozdyrushysy turaly gylymi bolzhamdy alga tartty bular aua zhәne su arkyly tarajtyn 800 zhyl otkennen son gana francuz Paster galymnyn kozdyrushy mikrob turaly bul zhumbagyn dәleldedi Ibn Sina tamyr turaly okudy shygardy ogan әli bir nәrse kosu kiyn boldy Tamyr tolkyn tәrizdes nemese urshyk tәrizdes eki sogu uzak dirilmen kyska az bayau kumyrskanyn ileuindej boluy mүmkin Tamyr sonymen kosa zhumsak alasa ara tәrizdes zhuan bos kyzu kүjgelek bolady dep ajtylgan Erezhede Ibn Sina birinshi bolyp oba tyryskak sary auru turaly zhazdy olardyn shygu sebepterin nyshandaryn taldap shykty mundaj auyr aurulardy meningit siyakty askazan zharasy diabet zhәne koptegen baska aurulardyn emdeu әdisterin taldap karastyrdy Ol kozdin bulshyk etterinin kurylysyn anyk tүsindirip berdi Bәri ogan dejin koz fonarik tәrizdi erekshe sәule shygarady dep ojlajtyn bul sәuleler zatka shagylysyp keri ketedi zhәne keskin beredi Ibn Sina kozdin bulagy hrustal degen pikirdi teriske shygardy zattyn keskindelui koz tory arkyly korinedi Dәrigerlik gylymnyn erezhesinde Ibn Sina erekshe nazardy balany tәrbieleu men tamaktandyruga fizikalyk zhattygular men durys tamaktanuga audarady Ibn Sinanyn enbeginin sonshalykty zhogary bolgany ol Erezheni zhazyp bitken son ol dүnie zhүzinin barlyk elderinde medicina enciklopediyasy boldy 12 gasyrdyn ozinde arab tilinen latyn tiline audarylyp koptegen kolzhazbamen tarady 15 gasyrda kitap basyp shygarudy ojlap tapkan son birinshi basylymnyn biri bolyp Erezhe basylyp shykty Europada zhii basylyp shyguy zhagynan Bibliyamen bәsekelesti al ol bar bolgany 40 ret basylyp shykty 17 gasyrdyn sonyna dejin Dәrigerlik gylymnyn erezhesi student dәrigerler үshin zhәne Europada dәriger үshin zhetekshi boluda Shygys elderinde de negizi okulyk bolyp kaldy Orta Aziyada osydan myn zhyl buryn omir sүrgen uly galym dәriger Ibn Sina adamnyn tanymdyk kabiletin ruhani osuin korsetken bizdin zamanymyzdagy erekshe tulga bolyp kalady Әbu Әli Husejn ibn Abdallah latyn transkripciyasy Avicenna 980 Buhara kalysy zhanyndagy Afshana auyly 18 6 1037 ortagasyrlyk galym filosof dәriger Orta Aziyada zhәne parsy zherinde Iranda omir sүrgen tүrli әmirler tusynda dәrigerlik zhәne uәzirlik kyzmetter atkargan Basty filosofiyalyk enbekteri Daua kitaby Iutkaru kitabynyn kyskasha mazmundamalyk nuskasy osietter men kenester kitaby Bilim kitaby parsy tilinde Danysh name Әbu Әli ibn Sina filosofiyasy metafizika gnoseologiya zhәne logika salalary bojynsha shygys aristotelizmi dәstүrin bir zhagynan neoplatonizmnin ontologiyalyk koncepciyalaryn damytady Әbu Әli ibn Sina pikirinshe tek kudaj gana absolyutti tirshilikke ie kalgandardyn bәri de ozdiginshe tek mүmkin nәrseler gana olardyn bolmyska enui tek kudajdyn kudiretimen bolatyn zhәjt Әjtse de kudaj zharatkan tabigat uakyt pen kenistik ishinde bola turyp emanaciyalar ierarhiyasy arkyly munan әri ozindik kozgalys principi bojynsha damidy Әbu Әli ibn Sinanyn әleumettik iliminde әdiletsiz kogamga karsy karuly koterilister zhasauga dejin baruga bolatyny turaly oj bolekshe este kalady Musylmandyk din ilimi okilderi әsirese Әbu Hamid әl Ғazali Әbu Әli ibn Sinany din buzarlygy men ateizmi үshin ajyptasa Әbu l Uәlid Muhammed ibn Rushd ony naturalistik kozkarastary үshin synga alady Әbu Әli ibn Sinanyn filosofiyaga zhәne zharatylystanu gylymyna arnalgan traktattary birneshe zhүzdegen zhyldar bojy Shygys pen Batysta ken taralgan tarihi mәni zor mәshһүr enbekter katarynda keledi Әbu Әli ibn Sinanyn arab zhәne parsy tilderinde azyn aulak olenderi saktalgan Onyn poetikalyk shygarmalaryna arkau bolgan takyryptar materiyanyn mәngiligi agartushylyk pen gylymdy uagyzdau olenderinin ozindik belgileri aforizmge tolylygy korkemdik bejneleu әdisterinin karapajymdylygy Parsy tilindegi olenderinin basym boligi rubayattar tүrinde zhazylgan Әbu Әli ibn Sina shygarmalary klassikalyk parsy arab ozbek zhәne orta gasyrlyk evrej әdebietine eleuli ykpal zhasagan Әbu Әli ibn Sina dәrigerlik kәsippen 16 zhasynan bastap shugyldandy zhergilikti tәbib әdisterin үjrengen son ol kitaptardan eski grek rumi үndi parsy kytaj medicina negizderin ondep zhetiktirdi Әsirese eski yunan zhurtynyn atakty dәrigerleri Gippokrat pen Galennin enbekterimen tolyk tanysty olar ajtkan kagidalardy tolyktyrdy katesin tүzetti eskirgen ugymdaryn alyp tastady Әbu Әli ibn Sina arkasynda Gippokrat pen Galennin danky kajta zhajyldy әjtegende Europada olardyn enbegi tүgil esimi de umytyla bastagan edi Onyn kүrdeli tuyndysy Dәrigerlik gylymnyn kanony Kitab әl kanun fi t tibb bul kolemi 200 baspa tabak 5 kitaptan turatyn medicina enciklopediya Arab tilinde san ret koshirildi Latynsha audarmasy 12 g da zharyk korip az uakytta bүkil dүnie zhүzine taraldy Kүlli Shygys pen Batysta Әbu Әli ibn Sina osy kitap arkyly 5 6 g bojy medicina gylymynyn dara zhetekshisi dәrigerlerdin uly ustazy boldy Medicinalyk hanzada Shejh ur rajs degen uly esimge ie boldy Baspa әdisi pajda bolgannan kejin Kanonnyn basyluy Inzhilmen bәsekeles otti Arab tilindegisin sanamaganda latyn audarmasy 30 shakty ret basyldy Kanon orys ozbek tilinde galymnyn 1000 zhyldyk saltanatyna bajlanysty Tashkentte 1954 56 basylyp shykty Medicina saulykty saktau naukasty keselden ajyktyru үshin adam tәnin zerttejtin gylym dejdi avtor Medicinanyn bir boligi bilim ekinshisi amal munyn ekeui de gylym bireui medicinanyn tүp negizi bolsa ekinshisi amal zhasau erezheleri Әbu Әli ibn Sinanyn en negizgi nasihaty saulykty kүni buryn saktau Bul zhoninde onyn koyatyn sharttary tagamdy talgaj bilu deneni shynyktyru zhәne taza ustau Bul erezheler osy kүnge dejin manyzyn zhojgan zhok Al gasyrlar bojy bugan eliktep zhazylgan kitaptar da ote kop Saulyk saktau zholdaryn Әbu Әli ibn Sina bylaj dep korsetedi Dene kurylysynyn garmoniyasyn bir kalypty ustau tagam men ishimdikti talgau dәret tәrtibin muhiyattau kiim men aua tazalygyn ustau dene men ruh birlestigin kozdeu ol үshin ujky tәrtibin buzdyrmau Dene shynyktyru үshin zhattygular әr adamnyn zhasyna kүshine sәjkes әrkily boluy kazhet Orta zhastagylarga salt kydyru tiimdi bolsa kuaty azajgan kekselerge zhayau zhүrgen pajdaly Sol siyakty bozbalaga shart tagam karttarga ziyandy boluy yktimal Zhasy kelip kartajgan shakta ujkyny kobejtu zhyly suly bulau kabyldau kyshkyl tuzdy tagamdy azajtyp sүt korekterin osimdikterdi әsirese sarymsak kyzylsha men oramzhapyrak kobirek pajdalanu kerek dejdi Kanondagy saulyk saktau үshin dәrigerler koldanatyn erezhelerdin en manyzdysy kanagat Tamaktanuda sharap ishude dәri pajdalanuda nәpsige de komagajlykka da zhol bermej kanagat etu Әbu Әli ibn Sina kaldyrgan sony muranyn ishindegi izgisinin biri auru keseldi kozdyrmas үshin kүni buryn sharalar koldanu Bul zhonindegi erezheler tek dәrigerlerge arnalgan uagyz gana bolgan zhok gasyrlar bojy kogamga pajdaly erezhege ajnaldy Mysaly sol dәuirde Үrgenish Samarkan Otyrar Taraz siyakty kalalarda mal soyu sүt satu balyk saktau auyz su tazartu tәrtipteri okimet tarapynan kadagalanyp otyrdy Bul tәrtipter Әbu Әli ibn Sinanyn zhәne onyn shәkirtterinin ykpalymen zhүzege asyryldy Tan kalarlyk zhagdaj Әbu Әli ibn Sina kesel aurulardyn zhuguy kozge korinbejtin ote usak nәrselermen bajlanysty degen pikir ajtty Buzylgan iistengen su ishti buzady al buzylgan aua sheshek oba keselderin kozdyrady Aurudan saktanu үshin auyz sudy sүzip kajnatyp ishu shart dejdi uly galym Әbu Әli ibn Sina auru keseldin tүrin anyktauga zhalpy otashylykka asa kop konil boldi Әr tүrli mүshenin zakymdanuy zhara zharakat kyzba aurularyn tolyk sipattap zhazdy Naukastyn reni bet әlpeti tamyr soguy zәrdin tүsi men tүri arkyly auru kezenin bajkaudy zamandastaryna үjrete bildi Keudeni tүrtkileu arkyly okpe nuksanyn angaru әdisin ken pajdalana bilgen Bul diagnostikalyk әdis Europada 18 g da kajta tabylyp ken oris aldy Әbu Әli ibn Sina keltirgen koptegen auru keselder sipaty osy uakytka dejin manyzyn saktauda Mysaly otken 1000 zhyldyn ishinde kutyru auruynyn zhugu zholdary bastamasy kozuy tipti ozgerissiz deuge bolady Al Europada bul keseldin tolyk belgisi tek 18 g da gana sipattalyp zhazyldy Kozdin kurylysy men kalaj koretindigine onyn bergen ugymy osy kүnge dejin kalpynda Әbu Әli ibn Sina kelte kesu amputaciya shekeburgylau trepanaciya kuyktan tas alu onymen katar zhara tanu bilteleu synyk salu amaldaryn da үjretip ketti Әbu Әli ibn Sina aurudy emdeude dәrini ken koldandy Gippokrat dәrinin 200 tүrin үndi tәbibteri 800 tүrin pajdalangan bolsa Әbu Әli ibn Sina dәuirinde 2600 tүrli dәri koldanylyp onyn zhartysynan kobi osimdikterden alyngan Әbu Әli ibn Sina koptegen dәrilerdi zhasau dajyndau saktau әdisterin usyndy DerekkozderIslam Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2010 ISBN 9965 26 322 1 Biekenov K Sadyrova M Әleumettanudyn tүsindirme sozdigi Almaty Sozdik Slovar 2007 344 bet ISBN 9965 822 10 7Siltemelerhttp torap kz Avicenna an article by on Encyclopedia Britannica Online Philosophy Bites podcast on Avicenna Muragattalgan 31 kantardyn 2009 zhyly Avicenna Muragattalgan 20 sәuirdin 2009 zhyly An article by Biography amp Works from Routledge Ibn Sina Islamic Philosophy Online Ibn Sina from the Avicenna Ibn Sina at the Biography of Avicenna in English Muragattalgan 15 tamyzdyn 2017 zhyly Biography of Avicenna Muragattalgan 3 zheltoksannyn 2002 zhyly Physician s Day in Iran A Reference Article on Pur Sina Avicenna by Manouchehr Saadat Noury Muragattalgan 17 nauryzdyn 2008 zhyly In Our Time BBC 4 Radio podcast 45 minutes on Avicenna The Ibn Sina ship named after Ibn Sina Avicenna on the subject and the object of metaphysics with a list of English translations of his philosophical works