Эскимостар - (өзд. атауы –ᐃᓄᐃᑦ-«инуит») – этникалық қауымдастық, АҚШ, Канада, Гренландия, Ресей мемлекеттерінің солтүстік аймақтарын мекендейтін халықтар тобы. Жалпы саны 112 мың адам (2005).
Эскимостар | |
Бүкіл халықтың саны | |
---|---|
170 000 адам | |
Ең көп таралған аймақтар | |
АҚШ | 55 942 (2000) |
Канада | 50 480 (2006) |
Дания | 18 563 (2007) |
Ресей | 1 738 (2010) |
Тілдері | |
эскимос тілі, орыс тілі, ағылшын тілі, дат тілі | |
Діні | |
шаманизм, христиандық (протестант, православие) |
Тілі
Эскимос тілі палеоазияттық тілдер отбасының эскимос-алеут тілдерінің бірі, жалғамалы (агглютинативті) тіл, полисинтетикалық тіл, эргативті құрылысы бар тіл ретінде сипатталады. Эскимос тілінде екі үлкен диалектикалық қауымдастық бар, юит (юпик) және инуит (инупик), олар дербес тілдердің ерекшеліктеріне ие. Азиялық эскимос тілінің үш диалектісі бар: чаплин (оның негізінде әдеби тіл құрылды), наукан, сиреник эскимосының жойылып бара жатқан диалектісі. Эскимос (азиялық) тілінің жазуы 1932 жылдан бастап латын тілінде, 1937 жылдан бастап кириллица негізінде қолданылды.
Діні
18 ғ-да бірқатар топтары христиандықты қабылдағанымен, ұзақ уақытқа дейін дәстүрлі наным-сенімдерін сақтап келді.
Тарихы
Бұрын эскимостар Солтүстік Мұзды мұхит жағалауы бойымен Чаун шығанағына дейін және Чукотканың оңтүстік жағалауынан Анадыр лиманына дейін, Аляска түбегіне, Канада мен Гренландияның арктикалық аймағына дейін кең аумақта қоныстанды. Ғылыми негіздерге жүгінсек, осыдан 5 мың жыл бұрын Беринг түбегі маңында этнос ретінде қалыптаса бастаған эскимостар әр түрлі табиғи жағдайға байланысты бірте-бірте солтүстік жағалауларды қуалай отырып, әрқилы құрлыққа қоныс аудара бастады.
Кәсібі
Сан ғасырлар бойы Арктикадағы өмірге бейімделіп, теңіз кәсібімен айналысқан. Аң аулауға ұшы қайырылған , қайық () қолданады. Эскимостардың морж, кит, , карибу-бұғысы, т.б. жануарларды ежелден-ақ аулап келді.
Эскимостардың үйлері де қарапайым және ерекше. Гренландиялық эскимостар жазда бұғы терісінен тігілген күркелерде, қыста қардан жасалған үй – иглуда тұрады. Чукотка мен Дат эскимостары болса ағаштан, тастан және балшықтан баспана жасайды. Бөлмелерінің орташа диаметрі 3-4 метр, әр бөлмеде бір отбасы – орта есеппен 10-11 адам тұрады.
Мәдениеті
Тағамға ет, балық, теңіз омыртқасыздарын пайдаланады. 20 ғ-дағы күрделі үрдістерге сай Эскимостарөздері тұратын елдердің мәдениетін, тілін және тұрмысын қабылдап, ассимиляцияға ұшырай бастаған.
Әйелдер де, ерлер де бірдей киінеді. Қыста негізінен бұғы терісінен жасалған, борсық жүнімен өңделген қалың тон киеді. Оған түрлі өрнектер салады.
Қазақстандағы эскимостар
Азиялық эскимостарының қазақстандық диаспорасының саны – 8 адам (1999 жылғы Қазақстан Республикасы халық санағының деректері бойынша).
Дереккөздер
- Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 208-бет.
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, X том
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Eskimostar ozd atauy ᐃᓄᐃᑦ inuit etnikalyk kauymdastyk AҚSh Kanada Grenlandiya Resej memleketterinin soltүstik ajmaktaryn mekendejtin halyktar toby Zhalpy sany 112 myn adam 2005 EskimostarBүkil halyktyn sany170 000 adamEn kop taralgan ajmaktar AҚSh55 942 2000 Kanada50 480 2006 Daniya18 563 2007 Resej1 738 2010 Tilderieskimos tili orys tili agylshyn tili dat tiliDinishamanizm hristiandyk protestant pravoslavie TiliEskimos tili paleoaziyattyk tilder otbasynyn eskimos aleut tilderinin biri zhalgamaly agglyutinativti til polisintetikalyk til ergativti kurylysy bar til retinde sipattalady Eskimos tilinde eki үlken dialektikalyk kauymdastyk bar yuit yupik zhәne inuit inupik olar derbes tilderdin erekshelikterine ie Aziyalyk eskimos tilinin үsh dialektisi bar chaplin onyn negizinde әdebi til kuryldy naukan sirenik eskimosynyn zhojylyp bara zhatkan dialektisi Eskimos aziyalyk tilinin zhazuy 1932 zhyldan bastap latyn tilinde 1937 zhyldan bastap kirillica negizinde koldanyldy Grenlandiyalyk eskimosDini18 g da birkatar toptary hristiandykty kabyldaganymen uzak uakytka dejin dәstүrli nanym senimderin saktap keldi eskimostar zhanuyasy 1930TarihyBuryn eskimostar Soltүstik Muzdy muhit zhagalauy bojymen Chaun shyganagyna dejin zhәne Chukotkanyn ontүstik zhagalauynan Anadyr limanyna dejin Alyaska tүbegine Kanada men Grenlandiyanyn arktikalyk ajmagyna dejin ken aumakta konystandy Ғylymi negizderge zhүginsek osydan 5 myn zhyl buryn Bering tүbegi manynda etnos retinde kalyptasa bastagan eskimostar әr tүrli tabigi zhagdajga bajlanysty birte birte soltүstik zhagalaulardy kualaj otyryp әrkily kurlykka konys audara bastady KәsibiSan gasyrlar bojy Arktikadagy omirge bejimdelip teniz kәsibimen ajnalyskan An aulauga ushy kajyrylgan kajyk koldanady Eskimostardyn morzh kit karibu bugysy t b zhanuarlardy ezhelden ak aulap keldi Eskimostardyn үjleri de karapajym zhәne erekshe Grenlandiyalyk eskimostar zhazda bugy terisinen tigilgen kүrkelerde kysta kardan zhasalgan үj igluda turady Chukotka men Dat eskimostary bolsa agashtan tastan zhәne balshyktan baspana zhasajdy Bolmelerinin ortasha diametri 3 4 metr әr bolmede bir otbasy orta eseppen 10 11 adam turady MәdenietiTagamga et balyk teniz omyrtkasyzdaryn pajdalanady 20 g dagy kүrdeli үrdisterge saj Eskimostarozderi turatyn elderdin mәdenietin tilin zhәne turmysyn kabyldap assimilyaciyaga ushyraj bastagan Әjelder de erler de birdej kiinedi Қysta negizinen bugy terisinen zhasalgan borsyk zhүnimen ondelgen kalyn ton kiedi Ogan tүrli ornekter salady Қazakstandagy eskimostarAziyalyk eskimostarynyn kazakstandyk diasporasynyn sany 8 adam 1999 zhylgy Қazakstan Respublikasy halyk sanagynyn derekteri bojynsha DerekkozderE D Sүlejmenova D H Akanova N Zh Shajmerdenova Қazakstan tilderi әleumettik lingvistika anyktamalygy Kitap Almaty Izdatelstvo Zolotaya Kniga ZhShS 2020 zh 208 bet Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 X tom Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet