Экономикалық жүйе

Экономикалық жүйе — экономикалық , бөлу, , тұтыну барысында туындайтын негізгі нысаны мен мазмұнын айқындайтын қағидаттардың, ережелердің, заң жүзінде баянды етілген нормалардың тарихи тұрғыда пайда болған немесе белгіленген, елде жұмыс істеп тұрған жиынтығы.

оңға жылжуы сипатталған. (бағасы / саны)

Кеңестік кезеңде мен экономикалық жарияланымдарда “әлеуметтік-экономикалық жүйе” және “әлеуметтік-экономикалық саясат” деген терминдерді қолдануды жөн санады. Сол арқылы экономикалық дамудың әлеуметтік мәнін атап көрсетпек болды. Алайда объектінің мұндай атауымен келісуге болмайды, өйткені адамдар үшін және солардың тікелей қатысуымен жұмыс істейді. Экономикалық жүйенің барлық қырларын – экологиялық жағын, аумақтық жағын, әлеуметтік жағын, басқа жақтарын да кешенді түрде алып қараудың маңызы зор. Нарықтық қатынастарға өтпелі кезеңде Экономикалық жүйені ішкі екі жүйе: макродеңгей мен түрінде түсіну кеңінен таралды. Осы тұрғыдан алғанда макродеңгей республикалық заң шығарушы және атқарушы органдар және жергілікті билік органдары ретінде түсінілді. Микродеңгей түрлі салалар ретінде ұғынылды. Микродеңгей сонымен қатар меншік нысандары тұрғысынан түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардың жиынтығы ретінде, яғни ірі, орта және шағын бизнестің жиынтығы ретінде де зерделенуі мүмкін. Кез келген басқа жүйе сияқты экономикалық жүйе оның құрамдас нышандарының арасындағы байланыстармен сипатталады. Бұл байланыстар объективті экономикалық заңдардың әсерімен қалыптасады. Сонымен экономикалық жүйе – мемлекеттің экономикалық саясатын жүргізу үшін теориялық тұғырнама ретінде қызмет ететін экономикалық ғылым зерттеуінің күрделі, көп деңгейлі объектісі. Экономикалық жүйеге кешенді көзқарасқа сәйкес оның жұмыс істеуі мен дамуына ықпал ететін бірнеше нышандарды бөліп көрсетуге болады. Оларға мыналар жатады:

• бюрократтану және сыбайлас жемқорлықтың деңгейі;
• адами капитал (халықтың білім, денсаулық деңгейі, т.б.);
• елдің адами капиталының оқшауландырылған бөлігі ретіндегі кәсіпкерлік әлеует;
• өндірістің басқа факторларының жай-күйі олардың іске қосылу дәрежесі;
• әлемдік экономика, оның жай-күйі, даму келешегі, елдің Экономикалық жүйесіне ықпал ететін негізгі сипаттамалары;
• табиғи ортаның жай-күйі (табиғи әлеует);
• технологиялық аяның жай-күйі;
• ішкі саяси және сыртқы саяси құрылыс;
• қоғамның ақлақтық-адамгершілік ұстындары.

Экономикалық жүйенің ең басты ерекшеліктерінің біріне оның жүргізіліп жатқан түрлендірулерге сылбыр бейімделуін және осымен байланысты дамудағы енжарлықты жатқызуға болады.

Бес негізгі сұрақ

К.Р. Макконелуға және C.Л. Брю айтуынша, әрбір экономикалық жүйені анықтайтын бес негізгі сұрақ бар. (ағыл. five fundamental economic questions):

1.Қанша өндіру керек?

2.Не өндіру керек?

3.Бұл өнімдерді қалай өндіру керек?

4.Бұл өнімді кім алуы керек?

5.Жүйе өзгерістерге бейімделе ала ма?

Әртүрлі ғылыми мектептердегі экономикалық жүйе

Экономикалық жүйе түсінігі (оның мазмұны, элементтері және құрылымы) экономикалық мектепке байланысты. Неоклассикалық парадигмада экономикалық жүйенің сипаттамасы микро- және макроэкономикалық концепциялар арқылы ашылады. Неоклассикалық пән шектеусіз қажеттіліктері бар шектеулі ресурстар ортасында өздерінің пайдалылығын барынша арттыратын адамдардың мінез-құлқын зерттеу ретінде анықталады. Негізгі элементтер: фирмалар, үй шаруашылықтары, мемлекет.

Институционалистер экономикалық жүйелерді зерттеуде институттарға басты назар аударады: институционалистердің зерттеулері институттар мен ұйымдарды бөлуге ұмтылумен сипатталады. Мекеме экономикалық мінез-құлықтың кез келген белгіленген ережесі немесе нормасы ретінде қарастырылады. Жаңа институционалистер жүйелік көзқарасқа ерекше көңіл бөледі және экономикалық жүйелердің ерекшеліктеріне назар аударады: үйлестіру режимін, меншік құқығы жүйесін, транзакциялық шығындар мен келісім-шарттар жүйесін.

Марксизм өз назарын диалектикалық жүйелік көзқарасқа негізделген жүйелік әдіснамаға аударады. Марксизмдегі диалектикалық көзқарас, біріншіден, экономикалық жүйелердің қызмет етуінің негізі ретінде қарама-қайшылықтарды, қарама-қайшылықтардың диалектикалық бірлігін зерттеу принципін негіз ретінде пайдаланады; екіншіден, ол экономикалық жүйелердің дамуындағы сандық қана емес, сонымен қатар сапалық секірістерді көрсетеді; үшіншіден, экономикалық жүйелердің тарихи шектеулеріне назар аударады. Марксистік логика гегельдік логиканы мұра етеді, ол нақты тұтастық, жүйе «нәтиже емес, оның қалыптасуымен нәтижесі» деп атап көрсетті. Марксистік көзқарастың дамуы тұрғысынан экономикалық жүйелерді зерттеудің таптырмас шарттарының бірі экономикалық жүйелердің тарихын зерттеу немесе марксизмде әдеттегідей өндіріс тәсілін зерттеу болып табылады.

Экономикалық жүйелер экономикалық теорияға тікелей қатысы бар басқа теориялық мектептер тұрғысынан да зерттеледі. Қазіргі постиндустриалды қоғамды зерттеушілердің көзқарасы бойынша постиндустриалды экономика (неоэкономика, «ақпараттық қоғам» немесе «білім қоғамы») экономикалық және әлеуметтік жүйелерді айтарлықтай түрлендіретін ерекше технологиялық тәртіп ретінде дүниеге келеді. тұтас. «Даму экономикасы» парадигмасында «үшінші әлем» елдерінің арнайы тобы бөлінеді, мұнда бірқатар маңызды заңдылықтар бар: институционалдық құрылым, макроэкономикалық динамика және ерекше үлгі. Осылайша, даму экономикасы арнайы экономикалық жүйелер класын қарастырады. Неоклассицизм мен жаңа институционализмнің басым концепцияларынан айырмашылығы, тарихи мектеп ұлттық экономикалық жүйелердегі тарихи қалыптасқан айырмашылықтарға назар аударады.

Экономикалық жүйелерді салыстыру параметрлері

Экономикалық жүйенің негізгі факторы экономикалық институттар болып табылады. Олардың қалыптасуы, дамуы және өзгеруі экономикалық жүйенің түріне тікелей әсер етеді. Сонымен экономикада жеке меншік институтының пайда болуы және оның дамуы капиталистік экономикалық жүйенің дамуына ықпал етеді. Әдетте, меншік институтының өзгеруі және экономикалық реттеу институтының (экономикалық механизм) өзгеруі экономикалық жүйені өзгертуде ең үлкен рөл атқарады. Басқа институттарды өзгерту де маңызды рөл атқара алады және әртүрлі классификациялардың негізінде жатыр.

Техникалық-экономикалық және постэкономикалық параметрлер

Экономикалық жүйелер технологиялық құрылымдар тұрғысынан зерттеледі. Құрылымы бойынша олар: индустрияға дейінгі, индустриалды және постиндустриялық экономикалық жүйелер. Постиндустриалды жүйелер үшін маңызды параметр шығармашылық белсенділіктің даму дәрежесі және оның экономикадағы рөлі болып табылады. Оны өлшеу үшін әдетте білім деңгейінің өлшенетін параметрлері пайдаланылады, мысалы, жоғары білімі бар адамдардың үлесі, кәсіптік жұмыспен қамту құрылымы және т.б. экологиялық проблемаларды шешу. Демографиялық параметрлер экономикалық жүйенің постиндустриалды қоғамға жақындауына байланысты сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік береді және бұл параметрлер мыналармен тікелей байланысты: өмір сүру ұзақтығы, нәресте өлімі, аурушаңдық және ұлт денсаулығының басқа да параметрлері. Постиндустриалды технологиялардың үлесі, әдетте, жалпы ЖІӨ-дегі әртүрлі салалардағы өндірісте жұмыс істейтін адамдардың үлесімен есептеледі.

Жоспар мен нарықтың арақатынасы (ресурстарды бөлу)

Бұл параметрлер әсіресе өтпелі экономикасы бар елдер үшін өзекті. Экономиканы мемлекеттік жоспарлау механизмдері, тауар-ақша қатынастарының дамуы, табиғи шаруашылықты дамыту шаралары, көлеңкелі экономиканы дамыту шарасына сипаттама беріледі. Нарық дамуының сипаттамасы: нарықтық институттардың даму өлшемі, нарықтың өзін-өзі ұйымдастыру өлшемі (бәсекелестік), нарықты қанықтыру (жетпеушілік), нарық құрылымы. Нормативтік құқықтық актілерді дамыту шаралары: монополияға қарсы реттеу; мемлекеттік реттеуді дамыту шарасы (таңдамалы реттеу, контрциклдік реттеу, бағдарламалау); қоғамдық бірлестіктердің реттеуді дамыту шарасы. Мемлекеттің экономикадағы рөлін неғұрлым егжей-тегжейлі зерттеу үкіметтің шешім қабылдау процесін, қоғамдық келісім жүйесін (конституциялық экономика) және т.б. қарастыратын қоғамдық таңдау теориясында жүзеге асырылады.

Экономикадағы меншік қатынастарын салыстыру параметрлері

Экономикалық жүйелерді талдау кезінде мемлекеттік, кооперативтік және жеке кәсіпорындар үлестерінің арақатынасының сипаттамасы беріледі. Дегенмен, бұл сипаттама формальды сипатқа ие, экономикалық жүйені тереңірек сипаттау үшін меншікті басқарудың нысандары мен әдістерінің және оны иеленудің мәнін сипаттау үшін сапалық және сандық сипаттамалар қолданылады. Мысалы, өтпелі экономикасы бар елдер үшін мұндай сипаттаманы келесі сұрақтарға жауап беру арқылы беруге болады:

• биліктің бюрократиялық партиялық-мемлекеттік аппараттың қолында шоғырлануының және мемлекетті қоғамнан оқшаулаудың өлшемі (еңбекшілер қоғамдық байлықты иемденуге қатыспайды);
• мемлекеттік мүлікті орталықтандыру/орталықсыздандыру дәрежесі («кейбір басқару функцияларын кәсіпорын деңгейіне беру») және, мысалы, кооперативтік мүлікті мемлекет меншігіне алу;
• экономикалық биліктің мемлекеттік-бюрократиялық пирамидасының ыдырауының және «жабық ведомстволық жүйелердің» қалыптасуының, жергілікті жерлерде, аймақтарда биліктің күшеюінің шарасы.

Уақыт өте келе экономикалық жүйе демократиялануы мүмкін, бизнес пен жеке тұлғаларға көбірек иелік пен иелік беріледі.

Мүліктік қатынастардың маңызды сипаттамасы меншік нысаны болып табылады, кәсіпорындардың үлесі қандай: толықтай мемлекет меншігінде; акцияларының бақылау пакеті мемлекеттің қолында болатын акционерлік кәсіпорындар; кооперативтік және ұжымдық кәсіпорындар; акцияларының бақылау пакеті жұмыскерлердің қолында болатын акционерлік кәсіпорындар; акцияларының бақылау пакеті жеке тұлғалар мен жеке корпорацияларға тиесілі акционерлік кәсіпорындар; жалдамалы жұмыс күшін пайдаланатын жеке жеке кәсіпорындар; меншік иелерінің жеке еңбегіне негізделген; шетелдіктерге тиесілі кәсіпорындар; қоғамдық ұйымдардың мүлкі; бірлескен кәсіпорындардың әртүрлі түрлері.

Әлеуметтік параметрлерді салыстырмалы талдау

Нақты табыстардың деңгейі мен динамикасы. Алынған нақты табыстың «бағасы» (жұмыс аптасының ұзақтығы, отбасылық жұмыс уақыты қоры, еңбек сыйымдылығы). Тұтыну сапасы (нарықты қанықтыру, тұтыну сферасында жұмсалған уақыт). Бос уақыттың үлесі, оны пайдалану бағыттары. Жұмыстың сапасы мен мазмұны. Әлеуметтік-мәдени саланың дамуы, оның қызметтерінің қолжетімділігі. Ғылыми-білім беру саласының дамуы және оның қолжетімділігі.

Экономикалық жүйелердің қызмет ету механизмін салыстырмалы түрде зерттеу

ЖІӨ және оның құрылымы, ЖІӨ-нің аймақтық бөлінуі, қызмет көрсету үлесі, әскери шығындардың үлесі, әлеуметтік-мәдени салалардың дамуы. Өсу/төмендеу көрсеткіштері. Экономикалық жүйенің теңгерімді дамуының көрсеткіштері. уақыт пен кеңістіктегі инфляция. Экономикалық жүйенің әлемдік экономикаға қосылуы (экономикалық жүйенің ашықтық дәрежесі).

Қазіргі нарықтық экономикалық жүйе

Нарық – экономикалық ұдайы өндіріс саласындағы қоғамдық қатынастардың күрделі экономикалық жүйесі. Оның мәнін анықтайтын және басқа экономикалық жүйелерден ерекшелендіретін бірнеше принциптерге байланысты. Бұл принциптер адамның еркіндігіне, оның іскерлік қабілетіне және оларға мемлекеттің әділетті қарауына негізделген.

Бұл қағидаттар аз, бірақ олардың нарықтық экономика тұжырымдамасы үшін маңызы өте жоғары. Оның үстіне бұл негіздер, атап айтқанда: жеке тұлғаның еркіндігі және адал бәсекелестік құқықтық мемлекет ұғымымен өте тығыз байланысты. Бостандық пен адал бәсекелестіктің кепілдіктері азаматтық қоғам мен заң үстемдігі жағдайында ғана берілуі мүмкін. Бірақ заңды тұлғаның алатын құқықтарының мәні тұтыну еркіндігі болып табылады: әрбір азамат өзінің қаржылық мүмкіндіктері шеңберінде өз өмірін өзі ойлағандай ұйымдастыруға құқылы. Адамға меншік құқығының қол сұғылмауы қажет және оның құқығын қорғауда оның өзі басты рөл атқарады, ал мемлекет басқа азаматтарды азаматтың меншігіне заңсыз қол сұғудан қорғау рөлін алады. Күштердің бұл реттелуі адамды заң аясында ұстайды, өйткені мемлекет оның жағында. Қадірлене бастаған заң, ол қандай болса да, оны құрметтейтін адамға әділ болады. Бірақ, азаматтардың құқығын қорғай отырып, мемлекет тоталитаризм де, хаос та шекарадан өтпеуі керек. Бірінші жағдайда азаматтардың бастамасы тежеледі немесе бұрмаланған түрде көрінеді, ал екіншісінде мемлекет пен оның заңдары зорлық-зомбылықпен жойылуы мүмкін. Дегенмен, тоталитаризм мен хаос арасындағы «қашықтық» айтарлықтай үлкен және кез келген жағдайда мемлекет өзінің «өз» рөлін атқаруы керек. Бұл рөл экономиканы тиімді реттеуде жатыр. Реттеуді шаралардың өте кең ауқымы деп түсіну керек және оны қолдану неғұрлым тиімді болса, соғұрлым мемлекеттің сенімі жоғары болады.

Нарықтық экономиканың ерекше белгілері:

• меншiктiң алуан түрлерi, олардың арасында бұрынғысынша әр түрлi формадағы жеке меншiк жетекшi орынды алады;
• қуатты өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым құруды жеделдеткен ғылыми-техникалық революцияның өрістеуі;
• экономикаға мемлекеттің араласуы шектеулі, бірақ үкіметтің әлеуметтік саладағы рөлі әлі де үлкен;
• өндіріс пен тұтыну құрылымын өзгерту (қызмет көрсету рөлінің артуы);
• білім деңгейінің өсуі (мектептен кейінгі);
• жұмысқа жаңа көзқарас (шығармашылық);
• қоршаған ортаға көңіл бөлуді арттыру (табиғи ресурстарды ұқыпсыз пайдалануды шектеу);
• экономиканы ізгілендіру («адам әлеуеті»);
• қоғамды ақпараттандыру (білім өндірушілер санының артуы);
• шағын бизнес ренессансы (жылдам инновация және өнімнің жоғары дифференциациясы);
• экономикалық қызметтің жаһандануы (әлем біртұтас нарыққа айналды).

Дәстүрлі экономикалық жүйе

Дәстүрлі экономикалық жүйе – алғашқы қоғамға және ресурстардың шектеулі жағдайларына тән ең ежелгі экономикалық жүйе. Қазіргі уақытта дәстүрлі экономикалық жүйе Оңтүстік Американың, Азия мен Африканың және Жердің басқа аймақтарының ауылшаруашылық аймақтарында бар. Экономикалық жүйенің бұл түрі артта қалған технологияға, кең таралған қол еңбегіне және көп құрылымды экономикаға негізделген. Дәстүрлі экономика натуралды шаруашылықпен сипатталады.

Экономиканың көп құрылымдық сипаты берілген экономикалық жүйе жағдайында басқарудың әртүрлі формаларының болуын білдіреді. Бірқатар елдерде қауымдық шаруашылыққа және жасалған өнімді бөлудің табиғи формаларына негізделген табиғи-қоғамдық нысандар сақталған. Шағын өндірістің маңызы зор. Ол өндірістік ресурстарға жеке меншікке және олардың иесінің жеке еңбегіне негізделген. Дәстүрлі жүйесі бар елдерде шағын өндіріс экономикада үстемдік ететін көптеген шаруа және қолөнер шаруашылықтарымен ұсынылған.

Салыстырмалы түрде дамымаған ұлттық кәсіпкерлік жағдайында шетел капиталы көбінесе қарастырылып отырған елдердің экономикасында үлкен рөл атқарады.

Дәстүрлі экономикалық жүйе өнімділігі төмен егіншілікпен, аңшылықпен және терімшілікпен сипатталады – тұрақты азық-түлік артығы болмайды, сондықтан сауда үздіксіз жүргізілмейді.

Ғасырлар нұрына бөленген дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар, діни мәдени құндылықтар, касталық және таптық алауыздық қоғам өмірінде үстемдік етіп, әлеуметтік-экономикалық прогресті тежеуде.

Негізгі экономикалық мәселелерді шешудің әртүрлі құрылымдар шеңберіндегі өзіндік ерекшеліктері бар. Дәстүрлі жүйеге осындай ерекшелік – мемлекеттің белсенді рөлі тән. Ұлттық табыстың едәуір бөлігін бюджет арқылы қайта бөлу арқылы мемлекет инфрақұрылымды дамытуға және халықтың аз қамтылған топтарына әлеуметтік қолдау көрсетуге қаражат бөледі. Дәстүрлі экономика ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан дәстүрлерге негізделген. Бұл дәстүрлер қандай тауарлар мен қызметтерді, кім үшін және қалай өндіру керектігін анықтайды. Жеңілдіктер тізбесі, өндіру технологиясы және таралуы елдің әдет-ғұрпына негізделген. Қоғам мүшелерінің экономикалық рөлдері тұқым қуалаушылықпен және кастамен анықталады. Экономиканың бұл түрі бүгінде техникалық прогресс өте қиын еніп жатқан бірқатар дамымаған елдерде сақталған, өйткені ол әдетте осы жүйелерде қалыптасқан әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді бұзады.

Дәстүрлі экономиканың артықшылықтары:

1. прогрессивті экономикалық жүйелермен салыстырғанда қоршаған ортаның ластану деңгейінің төмендігі;
2. ұйымдастырудың қарапайымдылығы.

Дәстүрлі экономиканың кемшіліктері:

1. сыртқы әсерлерден қорғансыздық;
2. табыстардың төмен деңгейі мен тұрақсыздығы, өнімнің жетіспеушілігі;
3. экономикалық өсуді шектеу;
4. өзін-өзі жетілдіруге, ілгерілеуге қабілетсіздік.

Айырықша белгілері:

1. өте қарапайым технологиялар;
2. қол еңбегінің басым болуы;
3. сауданың төмен деңгейі;
4. барлық негізгі экономикалық мәселелер көне әдет-ғұрыптарға сәйкес шешіледі;
5. шаруашылық өмірін ұйымдастыру және басқару кеңес шешімдері негізінде жүзеге асырылады.

Дәстүрлі экономикалық жүйе: Буркина-Фасо, Бурунди, Бангладеш, Ауғанстан, Бенин. Бұл әлемдегі ең аз дамыған елдер. Экономикасы ауыл шаруашылығына бағытталған. Көптеген елдерде халықтың ұлттық (халық) топтары түріндегі бытыраңқылығы басым. Жан басына шаққандағы ЖҰӨ 400 доллардан аспайды. Елдердің экономикасы негізінен ауыл шаруашылығымен, сирек тау-кен өнеркәсібімен ұсынылған. Өндірілген және өндірілгеннің бәрі бұл елдердің халқын тамақтандыруға және қамтамасыз етуге қауқарсыз. Бұл штаттардан айырмашылығы, табысы жоғары, бірақ сонымен бірге ауыл шаруашылығына бағытталған елдер бар - Кот-д'Ивуар, Пәкістан.

Жоспарлы (орталықтандырылған) экономикалық жүйе

Жоспарлы экономика (әкімшілік-командалық жүйе) бұрын КСРО-да, Шығыс Еуропа елдерінде, Азияның бірқатар мемлекеттерінде үстемдік етті.

АБЖ-ның сипатты белгілеріне барлық дерлік шаруашылық ресурстарға қоғамдық (мемлекеттік) меншік, нақты нысандардағы экономиканы монополияландыру және бюрократизациялау, шаруашылық механизмінің негізі ретінде орталықтандырылған экономикалық жоспарлау жатады.

АКК экономикалық механизмі бірқатар ерекшеліктерге ие. Ол, біріншіден, барлық кәсіпорындарды бір орталықтан – мемлекеттік биліктің жоғары эшелондарынан тікелей басқаруды болжайды, бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің дербестігін жояды. Екіншіден, мемлекет өнім өндіру мен бөлуді толығымен бақылайды, соның нәтижесінде жеке шаруашылықтар арасындағы еркін нарықтық қатынастар алынып тасталады. Үшіншіден, мемлекеттік аппарат шаруашылық қызметті негізінен әкімшілік және әкімшілік (командалық) әдістердің көмегімен басқарады, бұл еңбек нәтижелеріне материалдық қызығушылықты төмендетеді.

Экономиканы толығымен мемлекет меншігіне алу өз ауқымында бұрын-соңды болмаған өндіріс пен өнімді өткізуді монополиялауды тудырады. Халық шаруашылығының барлық салаларында орнығып, министрліктер мен ведомстволардың қолдауына ие болған алып монополиялар бәсеке болмаған жағдайда жаңа техника мен технологияны енгізуді ойламайды. Монополия тудырған тапшы экономика экономиканың тепе-теңдігі бұзылған жағдайда қалыпты материалдық және адами қорлардың болмауымен сипатталады.

ACN бар елдерде жалпы экономикалық мәселелерді шешудің өзіндік ерекшеліктері болды. Қалыптасқан идеологиялық көзқарастарға сәйкес, өндіріс көлемі мен құрылымын анықтау міндеті оның шешімін тікелей өндірушілердің – өнеркәсіптік кәсіпорындардың, совхоздар мен колхоздардың өздеріне беру үшін тым күрделі және жауапты деп саналды.

Материалдық игіліктерді, еңбек және қаржы ресурстарын орталықтандырылған бөлу тікелей өндірушілер мен тұтынушылардың қатысуынсыз, алдын ала таңдап алынған қоғамдық мақсаттар мен өлшемдерге сәйкес, орталықтандырылған жоспарлау негізінде жүзеге асырылды. Қаражаттың едәуір бөлігі басым идеологиялық нұсқауларға сәйкес әскери-өнеркәсіп кешенін дамытуға бағытталды.

Жасалған өнімді өндіріске қатысушылар арасында бөлу жалпыға бірдей қолданылатын тарифтік жүйе, сондай-ақ еңбекақы қорының орталықтандырылған бекітілген нормалары арқылы орталық органдармен қатаң реттелді. Бұл жалақыға теңдік көзқарастың таралуына әкелді.

Негізгі ерекшеліктері:

• іс жүзінде барлық экономикалық ресурстарға мемлекеттік меншік;
• экономиканың күшті монополиялануы және бюрократизациялануы;
• орталықтандырылған, директивті экономикалық жоспарлау шаруашылық механизмінің негізі ретінде.

Экономикалық механизмнің негізгі белгілері:

• бір орталықтан барлық кәсіпорындарды тікелей басқару;
• мемлекет өнімді өндіру мен бөлуге толық бақылау жасайды;
• мемлекеттік аппарат экономикалық қызметті негізінен әкімшілік-командалық әдістердің көмегімен басқарады.

Экономикалық жүйенің бұл түрі мыналарға тән: Куба, Вьетнам, Солтүстік Корея. Мемлекеттік сектордың басым үлесі бар орталықтандырылған экономика ауыл шаруашылығы мен сыртқы саудаға көбірек тәуелді.

Аралас (гибридті) экономикалық жүйе

Аралас экономика – бұл елдегі барлық ресурстар мен материалдық игіліктерді өндіруде, бөлуде, айырбастау мен тұтынуда мемлекет те, жеке сектор да маңызды рөл атқаратын экономикалық жүйе. Көптектілік бар: нарықтың реттеуші рөлі мемлекеттік реттеу механизмімен толықтырылады, ал жеке меншік қоғамдық және мемлекеттік меншікпен қатар өмір сүреді. Аралас экономика соғыс аралық кезеңде пайда болды және бүгінгі күнге дейін басқарудың ең тиімді түрі болып табылады. Аралас экономика шешетін бес негізгі міндет бар:

• жұмыспен қамтамасыз ету;
• өндірістік қуаттарды толық пайдалану;
• бағаны тұрақтандыру;
• жалақы мен еңбек өнімділігінің қатар өсуі;
• төлем балансының тепе-теңдігі.

Айырықша белгілері:

• экономиканы нарықтық ұйымдастырудың басымдылығы;
• көпсалалы экономика;
• мемлекеттiк басқару кәсiпкерлiгi оның жан-жақты қолдауымен жеке бизнеспен ұштасады;
• қаржы-несие және салық саясатын экономикалық өсу мен әлеуметтік тұрақтылыққа бағдарлау;
• халықты әлеуметтік қорғау.

Экономикалық жүйенің бұл түрі Қытайға, Швецияға, Францияға, Жапонияға, Ұлыбританияға.

Дереккөздер

1. Қаржы-экономика сөздігі. — Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, «Зияткер» ЖШС, 2007. ISBN 978-601-215-003-2