Институционализм

Институционализм, институттық экономикалық теория (латынша іnstіtutо іс-қимыл салты, әдет-ғұрып, сондай-ақ іnstіtutum орнату, құру) экономика ғылымындағы қоғамның және экономиканың дамуын әлеуметтік психология тұрғысынан түсіндіретін бағыт. Институционализм эконономикалық ой-пікірдің жетекші бағыттарының бірі, бұл бағыт экономиканы барлық негізгі құрылымдары тұрақты әлеуметтік өзгерістерге ұшыраған әркелкі жүйе ретінде қарайды. Бұл теория бойынша экономика дамудың сипаты мен бағытын нарық өздігінен айқындамайды, қайта үстемдік құрып отырған экономика институттардың бүкіл жүйесі айқындайды. Әлеуметтік , индикативтік жоспарлау және мемлекет тарапынан араласудың басқа да нысандары қоғамдық дамудың қажетті нышандары ретінде қаралады. Институционализмнің көптеген идеялары дамыған бірқатар жетекші елдердің эконномика саясатына негіз ретінде алынған. Иституционализм экономикалық құбылыстарды қоғамдық психология, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, жалпы жұрт таныған дағдылар, сондай-ақ ойлау тәсілі және адамдар тобы немесе тұтас халық үшін басым сипат алып отырған мінез-құлық сияқты институттар ықпалының нәтижесін түсіндірді. Онда әлеуметтік құбылыстар отбасы, мемлекет, кәсіподақтар, тағы басқа институттарға жатқызылады. Иституционализмді жақтаушылар мінез-құлық, әдет-ғұрып, салт-дәстүр тарихын зерделеуге баса көңіл бөлді. Кейінгі жылдары олар экономика үдерістерді технократиямен, технология детерминизммен байланыстыра бастады. Нео-иституционализм өкілдері трансакция шығын теориясын, меншік құқығының экономика теориясын, қоғамдық таңдау теориясын, тағы басқа талдап жасады. Барлық бағыттағы иституционализмге тән ортақ сипат: экономиканы бағалауға адамгершілік-психология тұрғыдан қарау; қазіргі заманғы экономика жүйені бүкіл қоғамның мүдделері үшін әлеумет бақылау және мемлекет реттеу тұғысынан реформалауды талап ету; жалпы ұлттың әлеумет-мәдени дамуына зиян келтіретін жеке дамуға сын көзбен қарау.

Тарихы

Институционализм- XX ғасырдың 90-жылдарында тек әлеуметтік ғылым ғана емес, сонымен катар экономикалық, саяси ғылымдар да "жаңа институционализм" теориясына канық бодцы. "Жаңа институционализм" теориясының негізін салушылар арасында көптеген келіспеушіліктер бодцы, сонымен катар институттар туралы ортақ түсініктер де орын алды. Ол институттарда ресурстардың бірдей етіп бөлінбеуін қолдан отырып, белгілі бір билік етуші топтардың өзара іс-қимыл ережелерін ұсынуына мүмкіндік беретін әлеуметтік конструкциялар деп түсіндірді. Мұнда жалпы теориялардың екі тобың бөлуге болады;
1. біріншісінде, әлеуметтік факторлар мен институттарды күру процесіне кдтысушылар - институттардың Маңызды құраушысы болып табылады;
2. екіншісі, әлеуметтік институттарды әлеуметтік құрылысы ретінде тусіндіруге күш салады. Қазіргі заман ғылымында "жаңа Институционализмнің" төрт түрін бөліп көп көрсетуге болады:

• тарихи институционализм
• ұтымды таңдау институционализм
• экономикалық институционализм
• әлеуметтік институционализм

Қазіргі заман ғылымында ғалымдар "институт" ұғымының мағынасын түсіндіруде бір шешімге келе алмай отыр. Бірқатар ғалымдар институт ұғымын әлеуметтік қатынастарды анықтап мұндай қатынастарға қатысушылардың рөлін түсіндіретін, сонымен қатар қатысушылардың өзара әрекет ету процесін, әрекет ету нұсқаулығы мен қалған қатысушылардың іс-рекетін түсіндіру әдісі арқылы бақылайтын ұжым ретінде түсінеді. Енді бір теоретиктер "институт" ұғымы аясыңда арнайы ойлап табылған зандар мен ережелер, үшіншілері - ұжым арқылы орындалатын және бөлек-бөлек топтардың келісіміне қол жеткізу арқылы жүзеге асырылатын ресми емес ережелер түріндегі нормалар жиынтығы, төртіншілері - өзінен-өзі болатын нәрсе сиякты қабылданатын жүйе деп түсіңдіреді. Көріп отырғанымыздай зерттеушілер арасында бұл мәселе тұрғысынан ортақ бір шешім жоқ. Бүл "жаңа институционализмнің" негізін салушылар өз әріптестерінің теорияларын жақсы біле тұрса да, әдетте арадағы келіспеушілік туралы пікірталасты шешу мүмкін емес деп санайтыңдығынан көрінеді. Мұнымен қоса, "институт" феноменін түсінуде белгілі бір келісушіліктер немесе сәйкес келетің тұжырымдар да бар. Әңгіме барлық үлгінің қалай болған күңде де "кеңістік", "сахна" немесе "ойын" деп аталып жүрген оқшау әлеуметтік білімнің пайда болу проблемасымен байланыстығы туралы болып отыр. Бұдан институционализмнің барлық үлгілері - институттарды әлеуметтік конструкциялар түрінде түсінетіндігі туралы айтуға болады. Басқаша айтқанда, жаңа институционализмнің көптеген авторлары институттарды әлеуметтік субъектілердің немесе акторлардың ықпалының нәтижесі деп түсіндіреді. Үшіншіден, өзара іс-қимыл және институттар пайда болғанға дейін болған ресурстарды бөлу ережелері ықпал ету көздері болып көрінеді және де өлеуметтік субъектілер мінез-құлықтың үлгілерімен үйлесе келіп, институттарды ашудың және ұдайы өсірудің негізі болады.

Жана институционализм теоретиктері институттарды тудыратын және үдайы болып отыратын "өзара эсер ету ортасын" түсіндіруде де бір-бірімен келіседі. Негізгі көңіл аудартатын мәселелер мүндай әрекет ету аландарының пайда болуы, олардың тұрақтылығын қалай сақтайтындығы және түрінің өзгеруі болып табылады. Мұнда институциаландыру ережелері абстракциядан аландарда өзара әсер етуші бір үлгінің нақты бастауына айналатын процесс ретінде түсіндіріледі.

Сілтемелер

• Институционализм
• Институционализм
• Институционализм

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том
2. Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7