Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Диалектикалық материализм — революцияшыл пролетариаттың дүниеге көзқарасы, маркстік ілімнің бір саласы, оның ғылыми философиялық негізі, марксизм философиясы. Диалектикалық материализм дүниенің жалғыз ғана негізі бар ол - материя, ал сана дейтініміз осы материяның ерекше жоғары құрылымының туындысы мидың атқаратын қызметінің жемісі, сыртқы дүниенің бейнесі, - деген қағиданы өзінің ірге тасы, түп тұлғасы деп біледі; сондықтан да оны материалистік философия деп атаймыз.
Дүниедегі барлық бұйымдар мен құбылыстардың бір бірімен өзара шексіз қарым қатынаста байланысты болатының табиғат пен қоғамның және ойдың үнемі қозғалыста дамуда, болуды олардың өздеріне тән қайшылықтарының себебінен диалектикалық материализм мызғымас ақиқат деп есептейді, осыған байланысты оны диалектикалық философия деп атаймыз. Диалектикалық материализмді жасаған К.Маркс, Ф.Энгельс болды. В.И Ленин оны ілгері дамытып, жоғары сатыға көтерді.
Диалектикалық материализмнің жасалуы философиядағы нағыз революциялық төңкеріс болып шықты. Оның себебі бұған дейінгі болған философиялық ілімдердің барлығынан мүлдем басқа шын мәнінде гылыми жаңа философия туды. К.Маркс пен Ф.Энгельс өздерінен бұрынғы ой мұрасын түгелдей керексіз етіп, лақтырып тастаған екен деген қорытынды жасауға болмайды. Керісінше диалектикалық материализм мен өткен дәуірдегі философия ілімдер арасында кең алмасу өткелі бар.
Диалектикалық материализм бүкіл тарих бойындағы ой дамуының игілікті жемістерін сын көзбен пайдалану негізінде революцияшыл таптың күрес тәжербесі мен ғылыми жетістіктерге сүйене отырылып жасалды. Марксизм тұғаңға дейінгі философиядағы материалист бағыт ұзақ даму тарихы болғанымен ғылыми дәрежеге көтерле алмай, тар шеңбердің құрсауында қала береді. Оның басты кемшіліктерінің бірі ол диалектиканың кей кезде ғана көрініп қалып тұрған ұшқындарын былай қойғанда негізінен метафиа қалыптан шыға алмауы, яғни даму турсындағы идеялармен басын біріктіре алмай одан бөлектеніп қалуы. Ескі материалистердің басым көпшілігі табиғат пен қоғамды қозғалатын механикалық түрі арқылы ғана түсіндірмек болып, механистік дәрежеде қалып қойды. Мұның үстіне олар тек табиғатты түсіндіруде ғана материалисттік көзқараста болып, қоғам өмірін тануда идеалісттік тұрғыдан шықпады. Бұл күрделі кемшіліктердің салдарынан марксизмнің ең әрі кеткенде дүниені өзінше әр қилы түсіңдіру міндетін ғана атқара білді, ал оны өзгертудің ғылыми теориялық құралы болудан алыс жатты. Осы тәрізді философиядағы диалектика бағыт та сынар жақ, теріс дамыды, түгелдей дерлік идеалистік көзқарасқа негізделді. Бұған даму жайындағы философия ілімді жан-жақты және терең жасақтап дамытқан Гегельдің диалектикасақ дәлел бола алады. Маркс пен Энгельс философия бағыттардың керектң жақтарын, негізгі рациональдық дәндерін жоғарыда айтылған кемшіліктерін аршып алып, бастарын жай ғана біріктіре салған жоқ.
Ескі материализмді де ескі диалектик ілімді де табиғат тану ғылымдарының ең соңғы табыстары тұрғысынан бүкіл адамзат қоғамы дамуының тарихи тәжірбиесі тұрғысынан сыңға алып, басынан аяғына дейін ұайта құды, оларға жаңа мазмұн, жаңа түр, яғни жаға өмір берді. Материализмді диалекті әдіспен байтып шыңдап оны шың мәнінде ғылыми диалектик дәрежеге жеткізді, диалектиканы аяғына тік қойып, материализмнің мызғымас негңзңне алып, оны ғылыми материалистік сатыға көтерді. Мұның осынша жемісті болып шығуының тағы бір басты себебі Маркс пен Энгельс идеализмді оның ақырғы ұясынан-тарихтан қуып шықты, қоғам өмірі дамуының заңдылықтарын материалистік тұрғыдан түсінуді ашты, басқаша айтқанда тарихқа ғылыми көзқарасты жасақтап бекітті, Сонымен Диалектикалық материализмді басқа да ғылыми салалары тәрізді өзіне тәң тексерістің зерттейтін пәні бар. Басқа ғылымдар зер салып сырын ашатын дүниені ол да зерттейді. Бірақ табиғат пен қоғамның және адам санасының жеке салаларындағы нақтылы қасиеттер мен заңдылықтарды іздестіретін дербес ғылымдармен салыстырғанда Диалектикалық материализм пәннің үлкен ерекшілігі бар. Диалектикалық материализмнің өарастырып зерттейтіні –дүниедегі механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық, тарихи, экономикалық тағы басқа сапа жағынан белгілі заңдылықтардың жүйесі емес табиғат пен қоғам өмірінің және адам ойының жалпыға тәң заңдары. Мысалы осы замандағы теориялық физиканың бір саласын болып есептелетін квант механикасы микробөлшектердің (электрон, позитрон, мезон, протон және нейтрон тәрізді «элементралық» бөлшектер мен солардан құрылатын атом ядросы, атом, молекула тәрізді күрделі бөлшектер) қозғалысын зерттейді. Диалектикалық материализм болса, ол бұл бөлшектердің ерекше тіпті үйреншікті ұғымғы сыймайтын қасиеттері мен қозғалыс заңдарын іздестіру міндетән мойнына ала алмайды. Дәл осындай квант механикасы да Диалектикалық материализмнің пәнін – болмыс пен сананың жалпыға тән дамузаңдарын зерттеуге тиіс емес. Дегенмен көңіл аударатын ерекше жағдай мынада.
Сөз болып отырған квант механикасының зер салатын обьектісін оның «толқынды функция» корпускулдер тағы сол сияқты ұғымдары мен категорияларын ғылымының басқа бірде бір саласында айталық ботаникада, тарихта, математикада, химияда кезтестірмейсіз, ал Диалектикалық материализмнің зерттейтін заңдары оның ұғымдары мен категориялары сол ғылымдардың барлығында да кездеседі және зерттеу процесінде пайдаланылады. Сан мен сапа, себеп пен салдар, форма мен мазмұн, мән мен көрініс, қажеттілік пен кездейсоқтық, кеңістік пен уақыт, материя мен қозғалыс, өзгеріс және даму тәрізіді Диалектикалық материализмнің жалпы ұғымдары мен категорияларынсыз бірде бір зерттеуші биолог немесе физик, экономист немесе математик тағы басқа жалғыз қадам баса алмақ емес. Бұдан әрине Диалектикалық материализм өзінің ұғымдары мен категорияларың басқа ғылымдарға еріксіз танып қойып өзі бірқалыпта тұра береді деген пікір тумауға тиіс. Өйткені Диалектикалық материализм-жаратылыс тану және қоғамдық ғылымдардың жаңалықтарын үнемі бақылап қорытындылап отыру арқылы үздіксіз дами беретін ілім. Қазіргі замандағы ғылыми-техникалыө революцияның ұшантеңіз табыстары Диалектикалық материализмнің дүниені тұтасынан бұрыңғыдан әлдеқайда аймақтырақ және тереңірек түсінуге оның қанатын кеңінен жайып өзінің логикалық ұғымдарымен категорияларын молынан байыта отыр. Бұл мәселенің бір жағы. Екінші жағы – осы айтылып отырған гылыми-техникалық табыстар диалектикалық материализмнің түбірлі заңдары мен принциптерінің сөзсіз дұрыс, ақиқат екенін, объективті шындықтың өзіне тән жалпы заңдылықтарға адэкватты, яғни оларға дәлме-дәл екенін тағы да айқын дәлелдәй түсуде.
Диалектикалық материализмнің негізгі арқауы, ірге тасы – материя туралы ілім. Материя дейтініміз – адамның санасынан сырт оған тәуелсіз өмір сүретін объективті реалдық дүние. Үздіксіз қозғалыста болатын материядан басқа әлемде еш-нәрсе жоқ, болуға тиіс емес. Дүниедегі сан жетпейтін көп бұйымдар мен құбылыстар осы материяның әр қилы түрлері немесе қасиеттері болып табылады. Материяның айрылмас қасиеті (атрибуты), оның өмір сүруінің формасы – қозғалыс. Қозғалыссыз материя жоқ, материясыз қозғалыс жоқ. Материя уақыт пен кеңістік ішінде қозғалады. Соңғы екеуі де – материя болмысының формалары. Материя қандай объективті (санадар тыс) болса, бұлар да сондай. Материяны уақыт пен кеңістіктен айырып алуға болмайтыны сияқты, уақыт пен кеңістікті де материядан айырып алуға болмайды. Дүниенің кілті жаратылыстан тыс бір күште, болмаса құдайда, ең алдымен абсолюттік идеяда болды, материялық дүние осы идеяның «кері болмысы», соның туындысы, немесе материялық бұйымдар адам түйсіктерінің комбинациясы, материяның өмір сүруінің шарты – оны адамның, болмаса түйсікті басқадай бір организмнің қабылдауы, деп уағыздайтын идеалистік, мистикалық көзқарастардиалектикалық материализмгемүлде жат. Жаратылыс тану ғылымы сан рет дәлелдегендей, материя мәнгілік, шексіз. Оның өмір сүруінің басы да болған жоқ, соңы да болған емес. Қандайда болмасын философияның негізгі мәселесі – ойдың материяға, сананың табиғатқа қатысы туралы мәселе. Мұны диалектикалық материализм табиғат, материя алғашқы (бірінші), ой, сана соңғы (екінші) деп шешеді. Материяны мәңгілік дедік. Ал, сана мен ой материя дамуының белгілі бір сатысында ғана, яғни homo sapiens (ақылды хайуанның) жаралуына байланысты пайда болды. Бұлар материяның аса бір жоғары құрылымның, мидың атқаратын қызметі, материялық шындықтың бейнесі болып табылады. Сананың қайнар бұлағы – осы материялық шындық, срытқы дүние. Өйткені ол өзінің сансыз көп қасиеттерімен, адамның сезім мүшелеріне әсер ету арқылы миға қызмет еткізеді, ал мидың қызметі сол әсерді сана көріністеріне айналдырады.
Диалектикалық материализм әлемдегі механикалық, физикалық химиялық, биологиялық, әлеумметтік процестерді және бұлардың әрқайсысының өз ішіндегі сан алуан құбылыстар мен бұймдарды жеке-жеке өмір сүретін, бір-бірімен байланысы жоқ томаға тұйық бір нәрселер емес, керісінше, үнемі бір-біріне айналып тұратын бір-бірімен тығыз байланысты шарттас, бір тұтас дүние деп қарайды. Бұл процестер мен құбылыстар және бұйымдар солардың барлықтарына бірдей тән жалпы зандарға бағынышты. Осы заңдар бейне бір шексіз жіп тәрізді оларды бірімен-бірін тіркестіріп, бастарын қосып, біріне-бірін тәуелді, әсерлес етіп тұтастырып тұрады. Онымен қабат диалектикалық материализм дүниені бір орында мызғымай тұра беретін қатып қалған бірдеңе емес, керісінше, үздіксіз қозғалыста, өзгерісте, дамуда болып тұратын бір тұтас процесс деп біледі. Осы айтылып отырған дүниедегі барлық құбылыстар мен заттардың жалпылама байланысты, шарттастығы жөніндегі және олардың қозғалу, дамуының жалпы заңдары жөніндегі ілімді диалектика деп айтамыз. Метафизиккалық әр түрлі көзқарастар құсап, диалектикақозғалыс пен дамудың себебін, қайнар бұлағын сырттан іздемейді, дүниені бір кезде «қозғап жіберген» ерекше күш бар деп есптемейді. Ол қозғағыш күш, дамудың қайнар бұлағы үнемі қозғалыста, дамуды болатын объективті шындықтың өз ішінде, яғни материялық процестің әрқайсысының өзіне тән қарама-қарсылықтардың бірлігі мен күресінде деп біледі. Осы себепті материалистік диалектика өзіне-өзі қозғалу, дамуды өзінен-өзі даму деп қарастырды. Дмау процесінің себебін, қайнар бұлағын түсіндіретін бұл заңды В.И. Ленин диалектиканың ұйытқысы деп атады.
Материялық заттар мен құбылыстардың өзінен-өзі дамуын диалектика олардың тек сан жағынан көбеюі, болмаса өткен қалпын қайталуы деп түсінбейді, сан өзгерісінің белгілі бір мөлшерде сапа өзгерісіне өтуі, ескі сападан жаңа сапаның тууы деп біледі. Және де, ескі сапаның орнына жаңа сапаның «бір ғана» рет келуімен тынбайды, ол үздіксіз болып тұратын процесс. Жаңа сападағы белгілі бір құбылыс өзін тудырған ескі құбылысты теріске шығарған болса, даму нәтижесінде оның өзінен туатын тағыда жаңа сапалы құбылыс мұны қайтадан теріске шығарады. Осындай жолмен даму процесі тоқтаусыз жүре береді. Бірақ жаңа сапалы құбылыс ескі сападағы құбылысты теріске шығарғанда, оны түгелімен лақтырып тастамайды, оның керекті дәнін, пайдалы жақтарын сақтап қалып, ілгері дамытады, іске жаратады. Санның сапаға ауысуы, терістеуді терістеу, қарама-қарсылықтардың бірлігі және күрес заңымен қоса, диалектиканың негізгі заңдары болып есптеледі. айтқандай, материалистік диалектика ұғымына дүние танымының теориясы, гносеология да кіреді.
Өйткені ол өзінің пәнін (объектісін) тарихи тұрғыдан, дүние танымының туу және даму жолын, білмеуден білуге өту жолын зерттей, қорытындылай отырып қарастырады. Диалектикалық материализм дүниенің қандай да болмасын құпия сырларын ашуға, оны танып, қоғамдық-өндірістік практиканың қажетіне пайдалануға адамның қабілеті әбден жетеді, - деп үйретеді. Дүние танымы дейтініміз – айналадағы объективті шындықтың адам санасында бейнелену және қайталану процесі. Танымның мақсаты – объективті ақиқатқа (дүниенің адам ойында дұрыс, дәлме-дәл бейнеленуі, оның дұрыстығын іс жүзінде, практика арқылы дәлелденуі) жету. Бірақ оған адам бірден тікелей, бір секіріп ғана жете қалмайды, тек үнемі жалықпай алға ұмтылу арқылы, бүгінгі ашылған болымсыз жаңалықты ертең және одан әрі көбейте, тереңдете түсу арқылы, относительдік ақиқаттан бірте-бірте абсолюттік ақиқатқа жақындай беру жолымен ғана жетеді. Бір кезде адам Күн жүйесіне кіретін тіпті ьар екенін білмеген. Кейін астрономия ғылымының дамуы нәтижесінде Марстың бар екені былай тұрсын, оның көптеген қасиеттері де ашылды, онда атмосфераның барлығы белгілі болды. Осыған байланысты бұл планетада тірі организмнің юолуы мүмкін деген ғылыми болжаулар туды. Осы болжауларды түгелдей теріске шығаратын көзқарастар тағы бар. Соңғылар Марс бетіндегі жағдайдың Жер бетіндегіден мүлде басқаша екендігіне негізделеді. Қазір бұл пікірлердің қайсысы дұрыс, қайсысы теріс екенін іс жүзінде дәлелдеуге үлкен мүмкіндік туып отыр. Біздің социалистік отанымыз ең бірінші болып Марсқа космостық автоматты станция апарып қондырды. Сондай-ақ Марсқа жақындап барып, ол туралы ғылыми деректерді Жерге хабарлап отыратын станциялар да ұшырылып жатыр. Әлі-ақ бұл плаента жөніндегі бүгін таңда жеткіліксіз біліміміз кеңінен молайып, тереңдей түседі, относительдік ақиқаттан абсолюттік ақиқатқа да бір үлкен қадам жасалады. Сонымен қатар адамның дүние тануы – тарихи процесс. Оның аумағы мен тереңдігі қоғам дамуының тарихи белестерінің сипатына, қоғамдық-өндірістік практикаға тікелей байланысты. Тек практика ғана объективті шындықтың адам ойындағы бейнесінің дұрыстығын, ақиқаттығын дәлелдей алады.
Жоғарыда айтылғандай, Диалектикалық материализм – тек табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдары жайлы ғана емес, ойлаудың да жалпы заңдары туралы ғылым. Мұның мәні: диалектикалық материализм – материялық дүние дамуының адам ойлауында бейнелеу заңдары мен формаларын, объективті ақиқатқа жету заңдарын зерттейді деген сөз. Диалектика заңдары дегеніміздің өзі – материялық шындықтың өзіне тән объективті заңдарының субъективті бейнесі. Ойлау – сол реалды шындықтың адамға жасайтын әсерінің туындысы, мұнысыз ол «жеке-дара» өмір сүре алмақ емес. Бірақ оны айна тәрізді жансыз бейне жасаудың құралы деп қарауға болмайды. Ойлау – относительді тәуелсіз, белсенді әрекет жасауға, абстракция, анализ, синтез деп аталатын процестерді іске асыруға қабілеті бар құбылыс. Оның реалды шындық процестері мен бұйымдарын сырттан жинақтап, қорыта бейнелеуге мүмкіндігі бар. Мұны адамның жалпы, қорытпалы ұғымдар тудыра алатын қабілетінен көруге болады. Осындай ғылыми ұғымдардың тууы оларға сәйкес келетін белгілі бір заңдардың қисындастырылуымен парапар. Осы айтылып отырған қорытпалы ғылыми ұғындар мен қисындастырылған заңдарда материялық дүние құбылыстарының қозғалысы, дамуы ішкі қайшылықтары мен жаңа сапаға өтуі, өздеріне тән объективті заңдылықтары қалай бейнеледі, қорытылады және сөз арқылы белгіленіп, қайталады, - міне, диалектикалық материализм осыны зерттейді. Басқаша айтқанда, ол логикалық ұғымдар мен категориялардың диалектикалық мәнін, олардың таным процесіндегі ролін зерттейді. Сондықтан да диалетикалық материализм басқа жеке ғылымдарды дүние танымының бірден-бір дұрыс әдісімен қаруландырады, дүниенің объективті заңдарын ойлауда дәлме-дәл бейнелудің жолын көрсетеді, басқаша айтқанда, олар үшін ақиқат танымының ғылыми методологиясы қызметін атқарады. Қоғам дамуының қайшылықтары мен заңдарын ғылым тұрғысынан зерттеп, санада дұрыс бейнелеу әрқашан да прогресшіл таптардың мүддесіне сай келеді. Олай болса, адамзат тарихындағы бірден-бір ғылыми-философия – диалектикалық материализм революцияшыл жұмысшы табының, оның маркстік авангарды коммунистік партияларының дүниеге көзқарасы, бейбітшілік, демократия және социализм-коммунизм жолындағы күресінің жауынгер теориялық қаруы болып табылады.
Дереккөздер
- “Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІІІ том
- Маркс К., Капитал. Саяси экономия сыны, І-т., А., 1963
- Ленин В.И., Карл Маркс, А., 1953
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Dialektikalyk materializm revolyuciyashyl proletariattyn dүniege kozkarasy markstik ilimnin bir salasy onyn gylymi filosofiyalyk negizi marksizm filosofiyasy Dialektikalyk materializm dүnienin zhalgyz gana negizi bar ol materiya al sana dejtinimiz osy materiyanyn erekshe zhogary kurylymynyn tuyndysy midyn atkaratyn kyzmetinin zhemisi syrtky dүnienin bejnesi degen kagidany ozinin irge tasy tүp tulgasy dep biledi sondyktan da ony materialistik filosofiya dep atajmyz Karl Marks Dүniedegi barlyk bujymdar men kubylystardyn bir birimen ozara sheksiz karym katynasta bajlanysty bolatynyn tabigat pen kogamnyn zhәne ojdyn үnemi kozgalysta damuda boludy olardyn ozderine tәn kajshylyktarynyn sebebinen dialektikalyk materializm myzgymas akikat dep eseptejdi osygan bajlanysty ony dialektikalyk filosofiya dep atajmyz Dialektikalyk materializmdi zhasagan K Marks F Engels boldy V I Lenin ony ilgeri damytyp zhogary satyga koterdi Dialektikalyk materializmnin zhasaluy filosofiyadagy nagyz revolyuciyalyk tonkeris bolyp shykty Onyn sebebi bugan dejingi bolgan filosofiyalyk ilimderdin barlygynan mүldem baska shyn mәninde gylymi zhana filosofiya tudy K Marks pen F Engels ozderinen buryngy oj murasyn tүgeldej kereksiz etip laktyryp tastagan eken degen korytyndy zhasauga bolmajdy Kerisinshe dialektikalyk materializm men otken dәuirdegi filosofiya ilimder arasynda ken almasu otkeli bar Dialektikalyk materializm bүkil tarih bojyndagy oj damuynyn igilikti zhemisterin syn kozben pajdalanu negizinde revolyuciyashyl taptyn kүres tәzherbesi men gylymi zhetistikterge sүjene otyrylyp zhasaldy Marksizm tuganga dejingi filosofiyadagy materialist bagyt uzak damu tarihy bolganymen gylymi dәrezhege koterle almaj tar shenberdin kursauynda kala beredi Onyn basty kemshilikterinin biri ol dialektikanyn kej kezde gana korinip kalyp turgan ushkyndaryn bylaj kojganda negizinen metafia kalyptan shyga almauy yagni damu tursyndagy ideyalarmen basyn biriktire almaj odan bolektenip kaluy Eski materialisterdin basym kopshiligi tabigat pen kogamdy kozgalatyn mehanikalyk tүri arkyly gana tүsindirmek bolyp mehanistik dәrezhede kalyp kojdy Munyn үstine olar tek tabigatty tүsindirude gana materialisttik kozkarasta bolyp kogam omirin tanuda idealisttik turgydan shykpady Bul kүrdeli kemshilikterdin saldarynan marksizmnin en әri ketkende dүnieni ozinshe әr kily tүsindiru mindetin gana atkara bildi al ony ozgertudin gylymi teoriyalyk kuraly boludan alys zhatty Osy tәrizdi filosofiyadagy dialektika bagyt ta synar zhak teris damydy tүgeldej derlik idealistik kozkaraska negizdeldi Bugan damu zhajyndagy filosofiya ilimdi zhan zhakty zhәne teren zhasaktap damytkan Gegeldin dialektikasak dәlel bola alady Marks pen Engels filosofiya bagyttardyn kerektn zhaktaryn negizgi racionaldyk dәnderin zhogaryda ajtylgan kemshilikterin arshyp alyp bastaryn zhaj gana biriktire salgan zhok Eski materializmdi de eski dialektik ilimdi de tabigat tanu gylymdarynyn en songy tabystary turgysynan bүkil adamzat kogamy damuynyn tarihi tәzhirbiesi turgysynan synga alyp basynan ayagyna dejin uajta kudy olarga zhana mazmun zhana tүr yagni zhaga omir berdi Materializmdi dialekti әdispen bajtyp shyndap ony shyn mәninde gylymi dialektik dәrezhege zhetkizdi dialektikany ayagyna tik kojyp materializmnin myzgymas negnznne alyp ony gylymi materialistik satyga koterdi Munyn osynsha zhemisti bolyp shyguynyn tagy bir basty sebebi Marks pen Engels idealizmdi onyn akyrgy uyasynan tarihtan kuyp shykty kogam omiri damuynyn zandylyktaryn materialistik turgydan tүsinudi ashty baskasha ajtkanda tarihka gylymi kozkarasty zhasaktap bekitti Sonymen Dialektikalyk materializmdi baska da gylymi salalary tәrizdi ozine tәn tekseristin zerttejtin pәni bar Baska gylymdar zer salyp syryn ashatyn dүnieni ol da zerttejdi Birak tabigat pen kogamnyn zhәne adam sanasynyn zheke salalaryndagy naktyly kasietter men zandylyktardy izdestiretin derbes gylymdarmen salystyrganda Dialektikalyk materializm pәnnin үlken erekshiligi bar Dialektikalyk materializmnin oarastyryp zerttejtini dүniedegi mehanikalyk fizikalyk himiyalyk biologiyalyk tarihi ekonomikalyk tagy baska sapa zhagynan belgili zandylyktardyn zhүjesi emes tabigat pen kogam omirinin zhәne adam ojynyn zhalpyga tәn zandary Mysaly osy zamandagy teoriyalyk fizikanyn bir salasyn bolyp esepteletin kvant mehanikasy mikrobolshekterdin elektron pozitron mezon proton zhәne nejtron tәrizdi elementralyk bolshekter men solardan kurylatyn atom yadrosy atom molekula tәrizdi kүrdeli bolshekter kozgalysyn zerttejdi Dialektikalyk materializm bolsa ol bul bolshekterdin erekshe tipti үjrenshikti ugymgy syjmajtyn kasietteri men kozgalys zandaryn izdestiru mindetәn mojnyna ala almajdy Dәl osyndaj kvant mehanikasy da Dialektikalyk materializmnin pәnin bolmys pen sananyn zhalpyga tәn damuzandaryn zertteuge tiis emes Degenmen konil audaratyn erekshe zhagdaj mynada Soz bolyp otyrgan kvant mehanikasynyn zer salatyn obektisin onyn tolkyndy funkciya korpuskulder tagy sol siyakty ugymdary men kategoriyalaryn gylymynyn baska birde bir salasynda ajtalyk botanikada tarihta matematikada himiyada keztestirmejsiz al Dialektikalyk materializmnin zerttejtin zandary onyn ugymdary men kategoriyalary sol gylymdardyn barlygynda da kezdesedi zhәne zertteu procesinde pajdalanylady San men sapa sebep pen saldar forma men mazmun mәn men korinis kazhettilik pen kezdejsoktyk kenistik pen uakyt materiya men kozgalys ozgeris zhәne damu tәrizidi Dialektikalyk materializmnin zhalpy ugymdary men kategoriyalarynsyz birde bir zertteushi biolog nemese fizik ekonomist nemese matematik tagy baska zhalgyz kadam basa almak emes Budan әrine Dialektikalyk materializm ozinin ugymdary men kategoriyalaryn baska gylymdarga eriksiz tanyp kojyp ozi birkalypta tura beredi degen pikir tumauga tiis Өjtkeni Dialektikalyk materializm zharatylys tanu zhәne kogamdyk gylymdardyn zhanalyktaryn үnemi bakylap korytyndylap otyru arkyly үzdiksiz dami beretin ilim Қazirgi zamandagy gylymi tehnikalyo revolyuciyanyn ushanteniz tabystary Dialektikalyk materializmnin dүnieni tutasynan buryngydan әldekajda ajmaktyrak zhәne terenirek tүsinuge onyn kanatyn keninen zhajyp ozinin logikalyk ugymdarymen kategoriyalaryn molynan bajyta otyr Bul mәselenin bir zhagy Ekinshi zhagy osy ajtylyp otyrgan gylymi tehnikalyk tabystar dialektikalyk materializmnin tүbirli zandary men principterinin sozsiz durys akikat ekenin obektivti shyndyktyn ozine tәn zhalpy zandylyktarga adekvatty yagni olarga dәlme dәl ekenin tagy da ajkyn dәleldәj tүsude Dialektikalyk materializmnin negizgi arkauy irge tasy materiya turaly ilim Materiya dejtinimiz adamnyn sanasynan syrt ogan tәuelsiz omir sүretin obektivti realdyk dүnie Үzdiksiz kozgalysta bolatyn materiyadan baska әlemde esh nәrse zhok boluga tiis emes Dүniedegi san zhetpejtin kop bujymdar men kubylystar osy materiyanyn әr kily tүrleri nemese kasietteri bolyp tabylady Materiyanyn ajrylmas kasieti atributy onyn omir sүruinin formasy kozgalys Қozgalyssyz materiya zhok materiyasyz kozgalys zhok Materiya uakyt pen kenistik ishinde kozgalady Songy ekeui de materiya bolmysynyn formalary Materiya kandaj obektivti sanadar tys bolsa bular da sondaj Materiyany uakyt pen kenistikten ajyryp aluga bolmajtyny siyakty uakyt pen kenistikti de materiyadan ajyryp aluga bolmajdy Dүnienin kilti zharatylystan tys bir kүshte bolmasa kudajda en aldymen absolyuttik ideyada boldy materiyalyk dүnie osy ideyanyn keri bolmysy sonyn tuyndysy nemese materiyalyk bujymdar adam tүjsikterinin kombinaciyasy materiyanyn omir sүruinin sharty ony adamnyn bolmasa tүjsikti baskadaj bir organizmnin kabyldauy dep uagyzdajtyn idealistik mistikalyk kozkarastardialektikalyk materializmgemүlde zhat Zharatylys tanu gylymy san ret dәleldegendej materiya mәngilik sheksiz Onyn omir sүruinin basy da bolgan zhok sony da bolgan emes Қandajda bolmasyn filosofiyanyn negizgi mәselesi ojdyn materiyaga sananyn tabigatka katysy turaly mәsele Muny dialektikalyk materializm tabigat materiya algashky birinshi oj sana songy ekinshi dep sheshedi Materiyany mәngilik dedik Al sana men oj materiya damuynyn belgili bir satysynda gana yagni homo sapiens akyldy hajuannyn zharaluyna bajlanysty pajda boldy Bular materiyanyn asa bir zhogary kurylymnyn midyn atkaratyn kyzmeti materiyalyk shyndyktyn bejnesi bolyp tabylady Sananyn kajnar bulagy osy materiyalyk shyndyk srytky dүnie Өjtkeni ol ozinin sansyz kop kasietterimen adamnyn sezim mүshelerine әser etu arkyly miga kyzmet etkizedi al midyn kyzmeti sol әserdi sana korinisterine ajnaldyrady Dialektikalyk materializm әlemdegi mehanikalyk fizikalyk himiyalyk biologiyalyk әleummettik procesterdi zhәne bulardyn әrkajsysynyn oz ishindegi san aluan kubylystar men bujmdardy zheke zheke omir sүretin bir birimen bajlanysy zhok tomaga tujyk bir nәrseler emes kerisinshe үnemi bir birine ajnalyp turatyn bir birimen tygyz bajlanysty sharttas bir tutas dүnie dep karajdy Bul procester men kubylystar zhәne bujymdar solardyn barlyktaryna birdej tәn zhalpy zandarga bagynyshty Osy zandar bejne bir sheksiz zhip tәrizdi olardy birimen birin tirkestirip bastaryn kosyp birine birin tәueldi әserles etip tutastyryp turady Onymen kabat dialektikalyk materializm dүnieni bir orynda myzgymaj tura beretin katyp kalgan birdene emes kerisinshe үzdiksiz kozgalysta ozgeriste damuda bolyp turatyn bir tutas process dep biledi Osy ajtylyp otyrgan dүniedegi barlyk kubylystar men zattardyn zhalpylama bajlanysty sharttastygy zhonindegi zhәne olardyn kozgalu damuynyn zhalpy zandary zhonindegi ilimdi dialektika dep ajtamyz Metafizikkalyk әr tүrli kozkarastar kusap dialektikakozgalys pen damudyn sebebin kajnar bulagyn syrttan izdemejdi dүnieni bir kezde kozgap zhibergen erekshe kүsh bar dep esptemejdi Ol kozgagysh kүsh damudyn kajnar bulagy үnemi kozgalysta damudy bolatyn obektivti shyndyktyn oz ishinde yagni materiyalyk procestin әrkajsysynyn ozine tәn karama karsylyktardyn birligi men kүresinde dep biledi Osy sebepti materialistik dialektika ozine ozi kozgalu damudy ozinen ozi damu dep karastyrdy Dmau procesinin sebebin kajnar bulagyn tүsindiretin bul zandy V I Lenin dialektikanyn ujytkysy dep atady Materiyalyk zattar men kubylystardyn ozinen ozi damuyn dialektika olardyn tek san zhagynan kobeyui bolmasa otken kalpyn kajtaluy dep tүsinbejdi san ozgerisinin belgili bir molsherde sapa ozgerisine otui eski sapadan zhana sapanyn tuuy dep biledi Zhәne de eski sapanyn ornyna zhana sapanyn bir gana ret keluimen tynbajdy ol үzdiksiz bolyp turatyn process Zhana sapadagy belgili bir kubylys ozin tudyrgan eski kubylysty teriske shygargan bolsa damu nәtizhesinde onyn ozinen tuatyn tagyda zhana sapaly kubylys muny kajtadan teriske shygarady Osyndaj zholmen damu procesi toktausyz zhүre beredi Birak zhana sapaly kubylys eski sapadagy kubylysty teriske shygarganda ony tүgelimen laktyryp tastamajdy onyn kerekti dәnin pajdaly zhaktaryn saktap kalyp ilgeri damytady iske zharatady Sannyn sapaga auysuy teristeudi teristeu karama karsylyktardyn birligi zhәne kүres zanymen kosa dialektikanyn negizgi zandary bolyp espteledi ajtkandaj materialistik dialektika ugymyna dүnie tanymynyn teoriyasy gnoseologiya da kiredi Өjtkeni ol ozinin pәnin obektisin tarihi turgydan dүnie tanymynyn tuu zhәne damu zholyn bilmeuden biluge otu zholyn zerttej korytyndylaj otyryp karastyrady Dialektikalyk materializm dүnienin kandaj da bolmasyn kupiya syrlaryn ashuga ony tanyp kogamdyk ondiristik praktikanyn kazhetine pajdalanuga adamnyn kabileti әbden zhetedi dep үjretedi Dүnie tanymy dejtinimiz ajnaladagy obektivti shyndyktyn adam sanasynda bejnelenu zhәne kajtalanu procesi Tanymnyn maksaty obektivti akikatka dүnienin adam ojynda durys dәlme dәl bejnelenui onyn durystygyn is zhүzinde praktika arkyly dәleldenui zhetu Birak ogan adam birden tikelej bir sekirip gana zhete kalmajdy tek үnemi zhalykpaj alga umtylu arkyly bүgingi ashylgan bolymsyz zhanalykty erten zhәne odan әri kobejte terendete tүsu arkyly otnositeldik akikattan birte birte absolyuttik akikatka zhakyndaj beru zholymen gana zhetedi Bir kezde adam Kүn zhүjesine kiretin tipti ar ekenin bilmegen Kejin astronomiya gylymynyn damuy nәtizhesinde Marstyn bar ekeni bylaj tursyn onyn koptegen kasietteri de ashyldy onda atmosferanyn barlygy belgili boldy Osygan bajlanysty bul planetada tiri organizmnin yuoluy mүmkin degen gylymi bolzhaular tudy Osy bolzhaulardy tүgeldej teriske shygaratyn kozkarastar tagy bar Songylar Mars betindegi zhagdajdyn Zher betindegiden mүlde baskasha ekendigine negizdeledi Қazir bul pikirlerdin kajsysy durys kajsysy teris ekenin is zhүzinde dәleldeuge үlken mүmkindik tuyp otyr Bizdin socialistik otanymyz en birinshi bolyp Marska kosmostyk avtomatty stanciya aparyp kondyrdy Sondaj ak Marska zhakyndap baryp ol turaly gylymi derekterdi Zherge habarlap otyratyn stanciyalar da ushyrylyp zhatyr Әli ak bul plaenta zhonindegi bүgin tanda zhetkiliksiz bilimimiz keninen molajyp terendej tүsedi otnositeldik akikattan absolyuttik akikatka da bir үlken kadam zhasalady Sonymen katar adamnyn dүnie tanuy tarihi process Onyn aumagy men terendigi kogam damuynyn tarihi belesterinin sipatyna kogamdyk ondiristik praktikaga tikelej bajlanysty Tek praktika gana obektivti shyndyktyn adam ojyndagy bejnesinin durystygyn akikattygyn dәleldej alady Zhogaryda ajtylgandaj Dialektikalyk materializm tek tabigat pen kogam damuynyn zhalpy zandary zhajly gana emes ojlaudyn da zhalpy zandary turaly gylym Munyn mәni dialektikalyk materializm materiyalyk dүnie damuynyn adam ojlauynda bejneleu zandary men formalaryn obektivti akikatka zhetu zandaryn zerttejdi degen soz Dialektika zandary degenimizdin ozi materiyalyk shyndyktyn ozine tәn obektivti zandarynyn subektivti bejnesi Ojlau sol realdy shyndyktyn adamga zhasajtyn әserinin tuyndysy munysyz ol zheke dara omir sүre almak emes Birak ony ajna tәrizdi zhansyz bejne zhasaudyn kuraly dep karauga bolmajdy Ojlau otnositeldi tәuelsiz belsendi әreket zhasauga abstrakciya analiz sintez dep atalatyn procesterdi iske asyruga kabileti bar kubylys Onyn realdy shyndyk procesteri men bujymdaryn syrttan zhinaktap koryta bejneleuge mүmkindigi bar Muny adamnyn zhalpy korytpaly ugymdar tudyra alatyn kabiletinen koruge bolady Osyndaj gylymi ugymdardyn tuuy olarga sәjkes keletin belgili bir zandardyn kisyndastyryluymen parapar Osy ajtylyp otyrgan korytpaly gylymi ugyndar men kisyndastyrylgan zandarda materiyalyk dүnie kubylystarynyn kozgalysy damuy ishki kajshylyktary men zhana sapaga otui ozderine tәn obektivti zandylyktary kalaj bejneledi korytylady zhәne soz arkyly belgilenip kajtalady mine dialektikalyk materializm osyny zerttejdi Baskasha ajtkanda ol logikalyk ugymdar men kategoriyalardyn dialektikalyk mәnin olardyn tanym procesindegi rolin zerttejdi Sondyktan da dialetikalyk materializm baska zheke gylymdardy dүnie tanymynyn birden bir durys әdisimen karulandyrady dүnienin obektivti zandaryn ojlauda dәlme dәl bejneludin zholyn korsetedi baskasha ajtkanda olar үshin akikat tanymynyn gylymi metodologiyasy kyzmetin atkarady Қogam damuynyn kajshylyktary men zandaryn gylym turgysynan zerttep sanada durys bejneleu әrkashan da progresshil taptardyn mүddesine saj keledi Olaj bolsa adamzat tarihyndagy birden bir gylymi filosofiya dialektikalyk materializm revolyuciyashyl zhumysshy tabynyn onyn markstik avangardy kommunistik partiyalarynyn dүniege kozkarasy bejbitshilik demokratiya zhәne socializm kommunizm zholyndagy kүresinin zhauynger teoriyalyk karuy bolyp tabylady Derekkozder Қazak Sovet Enciklopediyasy III tom Marks K Kapital Sayasi ekonomiya syny I t A 1963 Lenin V I Karl Marks A 1953