Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Оба індеті немесе Қара індет немесе Қара өлім (ағылш. The Black Death, лат. atra mors)— адамзат тарихыныӊ еӊ сұмдық пандемияларыныӊ бірі. Тарихшылардыӊ жобалап есептеуі бойынша 1346-53 жылдары Еуропада оба індеттіӊ кесірінен 75 тен 200 миллионға дейін адам қайтыс болған. Қазіргі заманныӊ ғылымдары обадаӊ қайтыс болған адамдардыӊ ДНҚ–сын зерттеген кезде аурудыӊ қоздырғышы — Yersinia Pestis бактериясы болып табылды.
Ғалымдардыӊ болжамы бойынша, қара індет Орта Азияныӊ шөлейт жерлерінде басталып, Ұлы Жібек жолымен Қырымға 1343 жылы жеткен. Қырымнан Еуропаға сауда кемелердіӊ «тұрақты тұрғыны» кеме егеуқұйрықтармен бірге, дәлірек айтсақ егеуқұйрықтыӊ үстіндегі шығыс бүргелерімен бірге Еуропаныӊ жағалауларында тараған.
Пандеминыӊ салдарынан Еуропаныӊ тарихына зор әсер еткен көптеген діни, әлеуметтік және экономикалық күйзелістер туған. Бұл оқиғадан оӊалу үшін Еуропа халықтарына 150 жылдай қажет болды.
Пандемия тағы бірнеше рет қайталанған: еӊ ірілері 1361 жылы («Екінші оба») және 1369 жылы («үшінші оба»).
Қара індеттіӊ кесірінен Жерорта теӊізініӊ жағалаулары мен Еуропада халықтарыныӊ 30-60% мерт болған, яғни 14 ғасырда дүниежүзіндегі адам саны осы пандемиядан кейін 450 миллионнан 350-375 миллионға дейін азайған. Еуропа халықтарыныӊ санасында, психологиясы мен мәдениетінде, экономикасында, тіпті халқыныӊ гендік құрамында өшірілмес із қалдырды.
Пандемия сол кезеӊніӊ медицинасыныӊ әлсіздігін көрсетті. Сонымен бірге діни институттарыныӊ шарасыздығыныӊ дәлелі болды. Осыныӊ салдарынан көптеген пұтқа табынушылық ғибадаттар мен діндарлықтар қалпына келтіріліп, надандық кең етек жаяды.
Атауы
XIV ғасырдың ортасында орасан зор территорияны қамтыған оба індеті халық есінде "Қара өлім" деген атаумен қалды. Бұл қасіретті оқиға кейде "екінші індет" деп те аталады. Біріншісі Византия императоры Юстиниан кезінде болса, үшіншісі XIX - XX ғасыр басында адамзатты қан қақсатып кетті.
Алайда бұл індетті замандастары "Қара өлім" деп атамаған. XIV ғасырдағы құжаттар мен хроникаларда «зор өлім-жітік», «ұлы оба», тіпті «ұлы қауіп» деген атаулар сақталып қалған. Қазіргі атаудың пайда болуын бағзы заман тарихшыларының қателесуімен байланыстыратын бірталай гипотеза бар. Кейде "Қара өлім" атауы сырқаттанғандардың денесіне немесе оба құрбандарының мәйітіне шығатын қара немесе көкшіл дақтардың себебінен шықты деген де пайымдаулар естіліп жатады
Обаның кең таралу және жоғары өлім-жітік себебі
Экологиялық фактор
XIV ғасыр күрт ауа-райының сууымен сипатталған заман еді. Әсіресе Еуразияның климаты қатты сууды бастан кешті.Бұның себебі әлі анықалмағанмен, ғалымдар осының кесірі күннің белсенділігінде және де атмосфералық циркуляция мен Солтүстік Атлант мұхитындағы Гольфстрим арасындағы күрделі қатынас деп пайымдайды..
"Жұт жеті ағайынды" демекші, Юстиниан обасындағыдай Қара өлім індетінің алдында бірнеше сұмдық табиғи өзгерістер мен катаклизмдер өтті. Сол кездегі құжаттар Орталық Қытайда орын алған қуаңшылық пен оның артынан ілескен аштықты, Хэнань провинциясында обыр шегірткелердің қаптауын, содан кейін 1333 жылы Ханбалықты күйзелткен құйындар мен төкпе жаңбырлар жайында баяндайды. Ғалымдардың ойынша, осының бәрі кеміргіштердің адамдардың қонысына жақынырақ кең ауқымды көші-қонына және сол жерлерде олардың тығыз орналасуына әкеп соқты..
Еуропа климаты тек қана суыған жоқ, оған қоса құбылмалы болды; жоғары ылғалдық периодтарын қуаңшылық ауыстырып отырды, өсімдіктердің өсу мерзімі қысқарды. Егер 1300 - 1309 жж. аралығы тым ыстық және құрғақ болса, 1312 - 1322 жж. ауа-райы суып, ылғалдылық мөлшері артты. 1314 жылдан бастап нөсерлі жаңбырлар егінді құртып, 1315 - 1317 жж.-да орын алған Ұлы аштыққа әкеп соқты. . Еуропада азық-түлік тапшылығы тіпті 1325 жылға дейін айқын көрінді. Тамаққа жарымаған халықтың иммун жүйесі, сөзсіз, қатты шайқалып, эпидемиялардың кең таралуына жол ашты. Еуропада пеллагра және ксерофтальмия эпидемиялары кең тарайды. . Осының бәріне XII ғасырда қайта оянған шешек ауруы қосылып, обаның келісінің алдында ерекше белсенділікті көрсетті. Шешек ауруы Ломбардия, Германия, Франция және Голландия территорияларын айрықша қан қақсатады. Алапес ауруы да Еуропаны аяған жоқ. Алапеске шалдыққандардың санының қорөыныштылығы соншалық, тіпті шіркеу оларға арнаулы, италияндық lazarettiдеген атау алған, баспана құруға мәжбүр болды.. Осының бәрі, жоғары өлім-жітікті былай қоялық, аман қалғандардың иммунитетін одан әрі шайқалтып, обаның құрбандарының санының жоғары болатынын қамтамасыз етті.
Әлеуметтік-экономикалық фактор
Экологиялық алғышарттардан өзге әлеуметтік-экономикалық факторларды да айту лазым. Эпидемиялар мен аштыққа бірқатар соғыс апаттары да қосылды: Францияда Жүз жылдық соғыс, Италияда гвельфтер мен гибеллиндер арасындағы қанды шайқастарды жиі тудыратын алауыздық, Испаниядағы ел ішіндегі саяси тұрақсыздық пен азамат соғыстары және де Шығыс Еуропадағы монғол шапқыншылығы. Қаңғыбастық, кедейлік және соғыс қимылдары болып жатқан аудандардан қашқан үлкен босқындар саны, әскери жасақтардың жылжуы, қызу сауда-саттық - бәрі обаның таралуына үлкен себін тигізгеніне ғалымдар сенімді.. Адамдардың қалалардағы жоғары тығыздығы мен халықтың қарапайым гигеналық шараларға немқұрайлығы да эпидемияға зор қолдау болды. .
Гигиенаны ерекше бөліп айтсақ, онда Ерте ортағасырлардағы латын тілінде alousia деген діни машыққа көңіл аударған дұрыс. Alousia дегеніміз ол күнәға батқан денені жазалау мақсатында оны саналы түрде өмірлік рақаттар мен зәруліктерден айыру болатын. Іс-жұзінде бұл ұзақ уақыттық оразалар мен сыйынуды жақтаушылық пен ұзақ уақыттық суға кіруге адамның өзіне тыйым салуы еді. Алайда Ерте ортағасырларда осы діни машыққа ерушілер саны азая бастағанын да айта кеткен лазым. . Қаладағы санитарлық ахуал жан түршігерлік болатын. Тар көшелер қоқысқа толы болатын. Егер қоқыс көлік қозғалуына кедергі жасай бастаса, онда король не сеньорлар қоқыстан көшелерді тазартуға бұйрық беретін де, бірнеше күндік тазалықтан кейін бәрі қайта қалпына келетін. Жуындыларды көбінесе қалалықтар өз үйінен шықпай, терезенің астында қазылған орға төгетін. Дәл сол орға қасапханашылар қанды да төгіп, осының бәрі жақын жерде ағатын және қала тұрғындары тамақ дайындау мен ішуге суын қолданатын өзенге құйылатын. Осы алғышарттарды тәмамдайтын жәйт - егеуқұйрықтардың санының сұмдық орасан болуы. .
Індеттің басталуы
Дереккөздер
- ABC/Reuters. Black death 'discriminated' between victims (ABC News in Science), Australian Broadcasting Corporation (29 қаңтар 2008). Тексерілді 3 қарашаның 2008.
- Health. De-coding the Black Death, BBC (3 қазан 2001). Тексерілді 3 қарашаның 2008.
- Haensch S, Bianucci R, Signoli M, Rajerison M, Schultz M, Kacki S, Vermunt M, Weston DA, Hurst D, Achtman M, Carniel E, Bramanti B (2010). Besansky, Nora J. ed. "Distinct clones of Yersinia pestis caused the black death". PLoS Pathog. 6 (10): e1001134. :10.1371/journal.ppat.1001134. 1553-7366. 2951374. 20949072.
- Bos KI, Schuenemann VJ, Golding GB, Burbano HA, Waglechner N, Coombes BK, McPhee JB, DeWitte SN, Meyer M, Schmedes S, Wood J, Earn DJ, Herring DA, Bauer P, Poinar HN, Krause J (12 қазан 2011). "A draft genome of Yersinia pestis from victims of the Black Death". Nature 478 (7370): 506–10. :10.1038/nature10549. 3690193. 21993626. http://www.nature.com/nature/journal/vaop/ncurrent/full/nature10549.html.
- BBC – History – Black Death. BBC (17 ақпан 2011).
- Austin Alchon Suzanne A pest in the land: new world epidemics in a global perspective — University of New Mexico Press, 2003. — P. 21. — ISBN 0-8263-2871-7.
- Возианова, 2002, p. 152
- The Little Ice Age, ca. 1300—1870. Environmental History Resources (1 қазан 2010). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 ақпан 2012. Тексерілді, 26 ақпан 2012.
- Hecker J. F. C. The Black Death and The Dancing Mania — New York, 1888.
- Супотницкие, 2006, p. 84
- Kelly, 2005, p. 62
- Супотницкие, 2006, p. 85
- Kelly, 2005, p. 74
- Kelly, 2005, p. 7
- Aushenberg, 2005, p. 61-72
- Favier J. Guerre de Cents Ans — Paris: Fayard, 1991. — Б. 158. — 678 б. — ISBN 2213008981.
- Милан Даниэл, 1990
Қолданылған әдебиет
Возианова Ж. И. Инфекционные и паразитарные болезни. В 3-х т // Чума — : Здоров`я, 2002. — Т. 3. — Б. 138-166. — 904 б. — 3000 таралым. — ISBN 5-311-01296-x.
Даниэл М. Тайные тропы носителей смерти: Пер. с чеш. // [1] = Daniel M. Tajne stezky smrtonosu / Милан Даниэл / Под ред. — М.: , 1990. — 416 б. — ISBN 5-01-002041-6.
Супотницкий М. В., Супотницкая Н. С. Очерк V. «Чёрная смерть» — второе пришествие чумы в Европу (1346—1351) // Очерки истории чумы: В 2-х кн. — Кн. I: Чума добактериологического периода — Вузовская книга. — М., 2006. — Б. 78-131. — 468 б. — ISBN 5-9502-0093-4.
Herlihy D. The Black Death and the Transformation of the West — Harward University Press. — New York, 1997. — 117 б. — ISBN 0-674-07612-5.
Kelly J. The Great Mortality: An Intimate History of the Black Death, the Most Devastating Plague of All Time — HarperCollins. — New York, 2005. — 304 б. — ISBN 0-06-000692-7.
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Оба індеті |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Oba indeti nemese Қara indet nemese Қara olim agylsh The Black Death lat atra mors adamzat tarihynyӊ eӊ sumdyk pandemiyalarynyӊ biri Tarihshylardyӊ zhobalap esepteui bojynsha 1346 53 zhyldary Europada oba indettiӊ kesirinen 75 ten 200 millionga dejin adam kajtys bolgan Қazirgi zamannyӊ gylymdary obadaӊ kajtys bolgan adamdardyӊ DNҚ syn zerttegen kezde aurudyӊ kozdyrgyshy Yersinia Pestis bakteriyasy bolyp tabyldy 1346 53 zhyldargy Oba indetinin europada taraluy Ғalymdardyӊ bolzhamy bojynsha kara indet Orta Aziyanyӊ sholejt zherlerinde bastalyp Ұly Zhibek zholymen Қyrymga 1343 zhyly zhetken Қyrymnan Europaga sauda kemelerdiӊ turakty turgyny keme egeukujryktarmen birge dәlirek ajtsak egeukujryktyӊ үstindegi shygys bүrgelerimen birge Europanyӊ zhagalaularynda taragan Pandeminyӊ saldarynan Europanyӊ tarihyna zor әser etken koptegen dini әleumettik zhәne ekonomikalyk kүjzelister tugan Bul okigadan oӊalu үshin Europa halyktaryna 150 zhyldaj kazhet boldy Pandemiya tagy birneshe ret kajtalangan eӊ irileri 1361 zhyly Ekinshi oba zhәne 1369 zhyly үshinshi oba Қara indettiӊ kesirinen Zherorta teӊiziniӊ zhagalaulary men Europada halyktarynyӊ 30 60 mert bolgan yagni 14 gasyrda dүniezhүzindegi adam sany osy pandemiyadan kejin 450 millionnan 350 375 millionga dejin azajgan Europa halyktarynyӊ sanasynda psihologiyasy men mәdenietinde ekonomikasynda tipti halkynyӊ gendik kuramynda oshirilmes iz kaldyrdy Pandemiya sol kezeӊniӊ medicinasynyӊ әlsizdigin korsetti Sonymen birge dini instituttarynyӊ sharasyzdygynyӊ dәleli boldy Osynyӊ saldarynan koptegen putka tabynushylyk gibadattar men dindarlyktar kalpyna keltirilip nadandyk ken etek zhayady AtauyXIV gasyrdyn ortasynda orasan zor territoriyany kamtygan oba indeti halyk esinde Қara olim degen ataumen kaldy Bul kasiretti okiga kejde ekinshi indet dep te atalady Birinshisi Vizantiya imperatory Yustinian kezinde bolsa үshinshisi XIX XX gasyr basynda adamzatty kan kaksatyp ketti Alajda bul indetti zamandastary Қara olim dep atamagan XIV gasyrdagy kuzhattar men hronikalarda zor olim zhitik uly oba tipti uly kauip degen ataular saktalyp kalgan Қazirgi ataudyn pajda boluyn bagzy zaman tarihshylarynyn katelesuimen bajlanystyratyn birtalaj gipoteza bar Kejde Қara olim atauy syrkattangandardyn denesine nemese oba kurbandarynyn mәjitine shygatyn kara nemese kokshil daktardyn sebebinen shykty degen de pajymdaular estilip zhatadyObanyn ken taralu zhәne zhogary olim zhitik sebebiEkologiyalyk faktor XIV gasyr kүrt aua rajynyn suuymen sipattalgan zaman edi Әsirese Euraziyanyn klimaty katty suudy bastan keshti Bunyn sebebi әli anykalmaganmen galymdar osynyn kesiri kүnnin belsendiliginde zhәne de atmosferalyk cirkulyaciya men Soltүstik Atlant muhityndagy Golfstrim arasyndagy kүrdeli katynas dep pajymdajdy Zhut zheti agajyndy demekshi Yustinian obasyndagydaj Қara olim indetinin aldynda birneshe sumdyk tabigi ozgerister men kataklizmder otti Sol kezdegi kuzhattar Ortalyk Қytajda oryn algan kuanshylyk pen onyn artynan ilesken ashtykty Henan provinciyasynda obyr shegirtkelerdin kaptauyn sodan kejin 1333 zhyly Hanbalykty kүjzeltken kujyndar men tokpe zhanbyrlar zhajynda bayandajdy Ғalymdardyn ojynsha osynyn bәri kemirgishterdin adamdardyn konysyna zhakynyrak ken aukymdy koshi konyna zhәne sol zherlerde olardyn tygyz ornalasuyna әkep sokty Europa klimaty tek kana suygan zhok ogan kosa kubylmaly boldy zhogary ylgaldyk periodtaryn kuanshylyk auystyryp otyrdy osimdikterdin osu merzimi kyskardy Eger 1300 1309 zhzh aralygy tym ystyk zhәne kurgak bolsa 1312 1322 zhzh aua rajy suyp ylgaldylyk molsheri artty 1314 zhyldan bastap noserli zhanbyrlar egindi kurtyp 1315 1317 zhzh da oryn algan Ұly ashtykka әkep sokty Europada azyk tүlik tapshylygy tipti 1325 zhylga dejin ajkyn korindi Tamakka zharymagan halyktyn immun zhүjesi sozsiz katty shajkalyp epidemiyalardyn ken taraluyna zhol ashty Europada pellagra zhәne kseroftalmiya epidemiyalary ken tarajdy Osynyn bәrine XII gasyrda kajta oyangan sheshek auruy kosylyp obanyn kelisinin aldynda erekshe belsendilikti korsetti Sheshek auruy Lombardiya Germaniya Franciya zhәne Gollandiya territoriyalaryn ajryksha kan kaksatady Alapes auruy da Europany ayagan zhok Alapeske shaldykkandardyn sanynyn koroynyshtylygy sonshalyk tipti shirkeu olarga arnauly italiyandyk lazarettidegen atau algan baspana kuruga mәzhbүr boldy Osynyn bәri zhogary olim zhitikti bylaj koyalyk aman kalgandardyn immunitetin odan әri shajkaltyp obanyn kurbandarynyn sanynyn zhogary bolatynyn kamtamasyz etti Әleumettik ekonomikalyk faktor Ekologiyalyk algysharttardan ozge әleumettik ekonomikalyk faktorlardy da ajtu lazym Epidemiyalar men ashtykka birkatar sogys apattary da kosyldy Franciyada Zhүz zhyldyk sogys Italiyada gvelfter men gibellinder arasyndagy kandy shajkastardy zhii tudyratyn alauyzdyk Ispaniyadagy el ishindegi sayasi turaksyzdyk pen azamat sogystary zhәne de Shygys Europadagy mongol shapkynshylygy Қangybastyk kedejlik zhәne sogys kimyldary bolyp zhatkan audandardan kashkan үlken boskyndar sany әskeri zhasaktardyn zhylzhuy kyzu sauda sattyk bәri obanyn taraluyna үlken sebin tigizgenine galymdar senimdi Adamdardyn kalalardagy zhogary tygyzdygy men halyktyn karapajym gigenalyk sharalarga nemkurajlygy da epidemiyaga zor koldau boldy Gigienany erekshe bolip ajtsak onda Erte ortagasyrlardagy latyn tilinde alousia degen dini mashykka konil audargan durys Alousia degenimiz ol kүnәga batkan deneni zhazalau maksatynda ony sanaly tүrde omirlik rakattar men zәrulikterden ajyru bolatyn Is zhuzinde bul uzak uakyttyk orazalar men syjynudy zhaktaushylyk pen uzak uakyttyk suga kiruge adamnyn ozine tyjym saluy edi Alajda Erte ortagasyrlarda osy dini mashykka erushiler sany azaya bastaganyn da ajta ketken lazym Қaladagy sanitarlyk ahual zhan tүrshigerlik bolatyn Tar kosheler kokyska toly bolatyn Eger kokys kolik kozgaluyna kedergi zhasaj bastasa onda korol ne senorlar kokystan koshelerdi tazartuga bujryk beretin de birneshe kүndik tazalyktan kejin bәri kajta kalpyna keletin Zhuyndylardy kobinese kalalyktar oz үjinen shykpaj terezenin astynda kazylgan orga togetin Dәl sol orga kasaphanashylar kandy da togip osynyn bәri zhakyn zherde agatyn zhәne kala turgyndary tamak dajyndau men ishuge suyn koldanatyn ozenge kujylatyn Osy algysharttardy tәmamdajtyn zhәjt egeukujryktardyn sanynyn sumdyk orasan boluy Indettin bastaluyDerekkozderABC Reuters Black death discriminated between victims ABC News in Science Australian Broadcasting Corporation 29 kantar 2008 Tekserildi 3 karashanyn 2008 Health De coding the Black Death BBC 3 kazan 2001 Tekserildi 3 karashanyn 2008 Haensch S Bianucci R Signoli M Rajerison M Schultz M Kacki S Vermunt M Weston DA Hurst D Achtman M Carniel E Bramanti B 2010 Besansky Nora J ed Distinct clones of Yersinia pestis caused the black death PLoS Pathog 6 10 e1001134 10 1371 journal ppat 1001134 1553 7366 2951374 20949072 Bos KI Schuenemann VJ Golding GB Burbano HA Waglechner N Coombes BK McPhee JB DeWitte SN Meyer M Schmedes S Wood J Earn DJ Herring DA Bauer P Poinar HN Krause J 12 kazan 2011 A draft genome of Yersinia pestis from victims of the Black Death Nature 478 7370 506 10 10 1038 nature10549 3690193 21993626 http www nature com nature journal vaop ncurrent full nature10549 html BBC History Black Death BBC 17 akpan 2011 Austin Alchon Suzanne A pest in the land new world epidemics in a global perspective University of New Mexico Press 2003 P 21 ISBN 0 8263 2871 7 Vozianova 2002 p 152 The Little Ice Age ca 1300 1870 Environmental History Resources 1 kazan 2010 Basty derekkozinen muragattalgan 11 akpan 2012 Tekserildi 26 akpan 2012 Hecker J F C The Black Death and The Dancing Mania New York 1888 Supotnickie 2006 p 84 Kelly 2005 p 62 Supotnickie 2006 p 85 Kelly 2005 p 74 Kelly 2005 p 7 Aushenberg 2005 p 61 72 Favier J Guerre de Cents Ans Paris Fayard 1991 B 158 678 b ISBN 2213008981 Milan Daniel 1990Қoldanylgan әdebietVozianova Zh I Infekcionnye i parazitarnye bolezni V 3 h t Chuma Zdorov ya 2002 T 3 B 138 166 904 b 3000 taralym ISBN 5 311 01296 x Daniel M Tajnye tropy nositelej smerti Per s chesh 1 Daniel M Tajne stezky smrtonosu Milan Daniel Pod red M 1990 416 b ISBN 5 01 002041 6 Supotnickij M V Supotnickaya N S Ocherk V Chyornaya smert vtoroe prishestvie chumy v Evropu 1346 1351 Ocherki istorii chumy V 2 h kn Kn I Chuma dobakteriologicheskogo perioda Vuzovskaya kniga M 2006 B 78 131 468 b ISBN 5 9502 0093 4 Herlihy D The Black Death and the Transformation of the West Harward University Press New York 1997 117 b ISBN 0 674 07612 5 Kelly J The Great Mortality An Intimate History of the Black Death the Most Devastating Plague of All Time HarperCollins New York 2005 304 b ISBN 0 06 000692 7 Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Oba indeti