Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Мирсаид Хайдарғалиұлы Сұлтанғалиев (тат. Мирсәет Хәйдәргали улы Солтангалиев; 13 шілде 1892 — 28 қаңтар 1940) — татар ұлтынан шыққан көрнекті мұсылман саяси қайраткер, Ресей азамат соғысының қатысушысы, РСДЖП(б) мүшесі, КСРО-да саяси қуғын-сүргіннің құрбаны.
| Мирсаид Хайдарғалиұлы Сұлтанғалиев | |
 | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | |
| Азаматтығы | |
| Ұлты | татар |
Өмірбаяны
Мирсаид Сұлтанғалиев 1892 жылдың 13 шілдесінде Қырмысқалы ауылында дүниеге келді (басқа деректер бойынша — Елімбет ауылында). Ұлты татар. 1907—1911 жылдары Қазандағы татар мұғалімдер семинариясында оқиды. Оқудан соң Істерлітамақ уезіндегі Атжетер және Ескі Шәріп ауылдарында мұғалім болып жұмыс істейді, кітапханашы болады, татар мерзімді баспаларында мақалалар жариялайды. Студенттердің «Ислах» революцияшыл қозғалысының белсенді мүшесі. 1913—1917 жылдары Бакудағы қыздар гимназиясында мұғалім. 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін Петерборға жол тартады.
1917 жылдың мамыр айында Мәскеудегі Бүкілресейлік мұсылмандардың съезі мен ол сайлаған Бүкілресейлік мұсылман Кеңесінің жұмысына белсенді түрде қатысады. Шілде айында Қазанға қайтып оралады, Молланұр Уахитовпен бірге Петерборда Мұсылман социалистік комитетінің негізін қалап, атқарушы комитеттің хатшысы атанады. 1917 жылдың қарашасынан бастап РСДЖП(б) мүшесі. Ұлттар істері бойынша Халық комиссариатының (Наркомнац) мұсылман бөлімі басшылығының мүшесі, оның хатшысы — Мұстафа Субхи.
Мирсаид Сұлтанғалиев Ресей мұсылман коммунистік партиясының негізін қалаушы. 1918 жылдың мамырында жоспарланған Құрылтайына дайындық жүргізеді. 1918—1920 жылдары РКФСР Әскери-теңіз күштері халық комиссариаты жанындағы Орталық мұсылман әскери коллегиясының төрағасы. 1919—1921 жылдары РКП(б) Орталық комитетінің жанындағы Шығыс халықтары Орталық басқармасының төрағасы. 1920—1923 жылдары Ұлт істері Халық комиссариаты Коллегиясының мүшесі.
Сұлтанғалиев 1920 жылдары қалыптаса бастаған сталиндік ұлт саясатына қарсы шықты, оның ой-пікірлері Иосиф Сталинге ұнамады. 1923 жылы Ленин науқасқа шалдыққан кезде Мирсаид Сұлтанғалиев партия қатарынан шығарылып, 4 мамырда тұтқындалды. «Сұлтанғалиевшылар» (орыс. «султангалиевщина») деп жала жабылған оның көптеген ізбасарлары да осындай жағдайға тап болды.
Көп уақыт өтпей Сұлтанғалиев бостандыққа шығып, 1923 жылдың қыркүйегінен бастап 1928 жылдың қаңтарына дейін КСРО кооперация жүйесінде қызмет атқарды. 1928 жылдың 12 желтоқсанында «контрреволюциялық ұйым» құрды деген айып тағылып, Сұлтанғалиев қайтадан қамауға алынады. 1930 жылдың 28 шілдесінде «ұлтшыл ауытқушылық» (орыс. «национал-уклонизм») үшін ату жазасына кесіледі. Кейінірек жазасы «жұмсартылып», 1931 жылдың 13 қаңтарында жазасы 10 жыл лагерлерге ауыстырылды. 1934 жылы ол қайтадан босатылып, Саратов қаласында тұруға рұқсат алды. 1937 жылдың 19 наурызында соңғы рет қамауға алынып, 1939 жылдың 8 желтоқсанында КСРО Жоғары сотының әскери коллегиясы РКФСР Қылмыстық кодексінің 58-1а, 58-2 және 58-11 баптарының негізінде оны «халық жауы» ретінде ату жазасына кесті. Бұл үкім 1940 жылдың 28 қаңтарында Мәскеуде іске асырылды.
Мирсаид Сұлтанғалиев тек 1989 жылы ақталды.
Дереккөздер
- Султанбеков Б. Ф., Шарафутдинов Д. Р., 2002, б. 391
- Набиев Р. А. Ислам на европейском Востоке: энциклопедический словарь — Магариф, 2004. — Б. 303. — 383 б. — ISBN 9785776113970.
- Түркістан: халықаралық энциклопедия / Бас. ред. Ә. Нысанбаев — Алматы, 2000. — Б. 558. — 656 б. — ISBN 9785898001452.
- Султанбеков Б. Ф., Шарафутдинов Д. Р., 2002, б. 423
- Султанбеков Б. Ф. Татарстан, ХХ век: События, документы, публицистика — 2003. — ISBN 9785941131839.
Қосымша әдебиет
- Шілдебай С. Мирсаид Сұлтан-Ғалиев: өмірі мен тұтас Түркістан жолындағы күресі. // Жас Түркістан, 2001. — №1. — 14—25 б.
- Султан-Галиев М. Избранные труды — 1998. — 719 б. — ISBN 9785930010015.
- Сагадеев А. В. Мирсаит Султан-Галиев и идеология национально-освободительного движения: научно-аналитический обзор — 1990. — 141 б.
- Султанбеков Б. Ф., Шарафутдинов Д. Р. Неизвестный Султан-Галиев: рассекреченные документы и материалы — 2002. — 458 б. — ISBN 9785298011310.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Mirsaid Hajdargaliuly Sultangaliev tat Mirsәet Hәjdәrgali uly Soltangaliev 13 shilde 1892 28 kantar 1940 tatar ultynan shykkan kornekti musylman sayasi kajratker Resej azamat sogysynyn katysushysy RSDZhP b mүshesi KSRO da sayasi kugyn sүrginnin kurbany Mirsaid Hajdargaliuly SultangalievTugan kүni13 shilde 1892 1892 07 13 Қajtys bolgan kүni28 kantar 1940 1940 01 28 47 zhas Қajtys bolgan zheriMәskeuAzamattygyKSROҰltytatarӨmirbayanyMirsaid Sultangaliev 1892 zhyldyn 13 shildesinde Қyrmyskaly auylynda dүniege keldi baska derekter bojynsha Elimbet auylynda Ұlty tatar 1907 1911 zhyldary Қazandagy tatar mugalimder seminariyasynda okidy Okudan son Isterlitamak uezindegi Atzheter zhәne Eski Shәrip auyldarynda mugalim bolyp zhumys istejdi kitaphanashy bolady tatar merzimdi baspalarynda makalalar zhariyalajdy Studentterdin Islah revolyuciyashyl kozgalysynyn belsendi mүshesi 1913 1917 zhyldary Bakudagy kyzdar gimnaziyasynda mugalim 1917 zhylgy Akpan tonkerisinen kejin Peterborga zhol tartady 1917 zhyldyn mamyr ajynda Mәskeudegi Bүkilresejlik musylmandardyn sezi men ol sajlagan Bүkilresejlik musylman Kenesinin zhumysyna belsendi tүrde katysady Shilde ajynda Қazanga kajtyp oralady Mollanur Uahitovpen birge Peterborda Musylman socialistik komitetinin negizin kalap atkarushy komitettin hatshysy atanady 1917 zhyldyn karashasynan bastap RSDZhP b mүshesi Ұlttar isteri bojynsha Halyk komissariatynyn Narkomnac musylman bolimi basshylygynyn mүshesi onyn hatshysy Mustafa Subhi Mirsaid Sultangaliev Resej musylman kommunistik partiyasynyn negizin kalaushy 1918 zhyldyn mamyrynda zhosparlangan Қuryltajyna dajyndyk zhүrgizedi 1918 1920 zhyldary RKFSR Әskeri teniz kүshteri halyk komissariaty zhanyndagy Ortalyk musylman әskeri kollegiyasynyn toragasy 1919 1921 zhyldary RKP b Ortalyk komitetinin zhanyndagy Shygys halyktary Ortalyk baskarmasynyn toragasy 1920 1923 zhyldary Ұlt isteri Halyk komissariaty Kollegiyasynyn mүshesi Sultangaliev 1920 zhyldary kalyptasa bastagan stalindik ult sayasatyna karsy shykty onyn oj pikirleri Iosif Stalinge unamady 1923 zhyly Lenin naukaska shaldykkan kezde Mirsaid Sultangaliev partiya katarynan shygarylyp 4 mamyrda tutkyndaldy Sultangalievshylar orys sultangalievshina dep zhala zhabylgan onyn koptegen izbasarlary da osyndaj zhagdajga tap boldy Kop uakyt otpej Sultangaliev bostandykka shygyp 1923 zhyldyn kyrkүjeginen bastap 1928 zhyldyn kantaryna dejin KSRO kooperaciya zhүjesinde kyzmet atkardy 1928 zhyldyn 12 zheltoksanynda kontrrevolyuciyalyk ujym kurdy degen ajyp tagylyp Sultangaliev kajtadan kamauga alynady 1930 zhyldyn 28 shildesinde ultshyl auytkushylyk orys nacional uklonizm үshin atu zhazasyna kesiledi Kejinirek zhazasy zhumsartylyp 1931 zhyldyn 13 kantarynda zhazasy 10 zhyl lagerlerge auystyryldy 1934 zhyly ol kajtadan bosatylyp Saratov kalasynda turuga ruksat aldy 1937 zhyldyn 19 nauryzynda songy ret kamauga alynyp 1939 zhyldyn 8 zheltoksanynda KSRO Zhogary sotynyn әskeri kollegiyasy RKFSR Қylmystyk kodeksinin 58 1a 58 2 zhәne 58 11 baptarynyn negizinde ony halyk zhauy retinde atu zhazasyna kesti Bul үkim 1940 zhyldyn 28 kantarynda Mәskeude iske asyryldy Mirsaid Sultangaliev tek 1989 zhyly aktaldy DerekkozderSultanbekov B F Sharafutdinov D R 2002 b 391 Nabiev R A Islam na evropejskom Vostoke enciklopedicheskij slovar Magarif 2004 B 303 383 b ISBN 9785776113970 Tүrkistan halykaralyk enciklopediya Bas red Ә Nysanbaev Almaty 2000 B 558 656 b ISBN 9785898001452 Sultanbekov B F Sharafutdinov D R 2002 b 423 Sultanbekov B F Tatarstan HH vek Sobytiya dokumenty publicistika 2003 ISBN 9785941131839 Қosymsha әdebietShildebaj S Mirsaid Sultan Ғaliev omiri men tutas Tүrkistan zholyndagy kүresi Zhas Tүrkistan 2001 1 14 25 b Sultan Galiev M Izbrannye trudy 1998 719 b ISBN 9785930010015 Sagadeev A V Mirsait Sultan Galiev i ideologiya nacionalno osvoboditelnogo dvizheniya nauchno analiticheskij obzor 1990 141 b Sultanbekov B F Sharafutdinov D R Neizvestnyj Sultan Galiev rassekrechennye dokumenty i materialy 2002 458 b ISBN 9785298011310