Йоруба халқы

Йорубалар (өз атауы: Yorùbа́) – Африканың батыс аймағын, негізінен Нигерия мемлекетін мекен ететін халық. Жалпы саны 28,5 миллион адам. (2007). Олар сонымен қатар Ганада (343 мың адам), Бенинде (181 мың адам), Тогода (85 мың адам), Ұлыбританияда (20 мыңнан астам адам), АҚШ-та (1 мыңға жуық адам – 2000, халық санағы) т.б. тұрады.

Йорубалар
Yorùbа́
Бүкіл халықтың саны
28,5 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Нигерия	27,6 млн.
Гана	343 000
Бенин	181 000
Тілдері
Діні
христиандық, ислам, жергілікті наным-сенімдер

Тілі

нигер-кордофан тілдер отбасының нигер-конго тобының ква кіші тобына жатады. Диалектілері: ойо, ифе, елая, иджебу, экити, ондо, егба, ово және т.б. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. Йорубалардың сауаттылық деңгейі 35% құрайды (ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының ортасындағы деректер). Йоруба тілі Нигерияда кеіінен таралған. Оның ресми мәртебесі бар және үкіметтік кеңестер осы тілді пайдаланылады.

Діні

Діні40% – мұсылмандар, 50% – христиандар, 10% – жергілікті наным-сенімдер. Йорубаның дәстүрлі діні Нигерия халқы үшін әрқашан маңызды болды, өйткені ол осы аймақтарда пайда болды, сондықтан қазір де көптеген адамдар оны ұстанады. Бұл табиғаттың күші туралы білімге негізделген діни ұғымдармен сиқырдың араласуы. Йорубада ориша деп аталатын әрбір рухтың белгілі бір табиғи күшке және адамдардың барлық тілектерінің орындалуына жауапты екендігі айтылады.

Тарихы

Олар кезінде Африка сахарасында өзіндік айрықша өркениетті қалыптастырған халық болып табылады. Оған дәлел – құрлықтағы қайталанбас тарихи жәдігер, өздері «қасиетті» деп санайтын Иле Ифе қаласы. Өткен ғасырда танымал неміс этнографы Лео Фробениус жүргізген қазба жұмыстары кезінде құм астындағы қала ғажайыптары ашылып, әлі күнге дейін ол ғылыми ортаның қызығушылығын тудырып келеді. Мамандардың айтуынша, йорубалар б.з.д. 1-мыңжылдықта Нок археологиялық мәдениетін құрған.

ХV ғасырда Африканы еуропалықтар жаулап ала бастағанға дейін Иле Ифе шаһары осы аймақтың рухани орталығы рөлін атқарып келген. Соның арқасында йоруба және басқа да көршілес ұлттар дамып, сол заманның алдыңғы қатарлы өркениеті саналған.

Кәсібі

Йорубаның негізгі кәсібі - егіншілік, кейбір топтары балық аулайды. Азық-түлік дақылдарынан ямс, жүгері, маниок, банан, әртүрлі көкөністер, солтүстік аймақтарда жержаңғақ, тары өсіріледі. Ауыл шаруашылығының негізгі құралы – кетмен, заманауи ауыл шаруашылығы техникалары да кең тараған. Экспорттық өнім - какао. Көптеген аймақтарда цеце шыбыны кең таралғандықтан, мал шаруашылығы нашар дамыған. Негізінен қой мен ешкі, сонымен қатар құс өсіреді.

Ертеде аңшылықтың маңызы зор болған. Йоруба билеушілерінің сарайларында аңшылықтың жекелеген түрлеріне, піл, барыс, бөкен және т.б. аулауға маманданған аңшылар топтары болған. Қолөнерден ұсталық, керамика, тоқу, тоқымашылық, мата бояу ежелден дамыған. Еңбек бөлінісі тек жас бойынша ғана емес, жыныс бойынша да сақталады. Тарихи тұрғыдан өте жоғары дамыған сауданы ерлер де, әйелдер де жүргізеді. Қазіргі уақытта йорубалар заманауи экономикаға тартылуда, жаңа мамандықтар пайда болуда. Жұмысшы табы, ұлттық буржуазия, зиялы қауым дамып келеді. Көпшілікке аз таныс кәсіби мәдениет пайда болды. Йорубалар Нигерияның ғылыми әлеуетінің маңызды бөлігін құрайды. Ибадан қаласында елдің ең үлкен және Африкадағы ең танымал университеттерінің бірі орналасқан.

Өмір салты

Йорубаның көпшілігі ауылдық жерлерде тұрады. Алайда, йорубада ұзақ уақыт бойы әкімшілік, сауда және басқа да көптеген функцияларды орындайтын үлкен бекіністі қалалар болған, олардың едәуір бөлігі әлі күнге дейін сақталған. Дәстүрлі әлеуметтік ұйымның негізі - көп балалы отбасылардан тұратын қауымдастық. Йоруба қалаларындағы дәстүрлі қолөнер бірлестіктері көбінесе туыстық бірлестіктермен сәйкес келді.

Йоруба күнтізбелік мерекелерді, маскарадтарды, көптеген рәсімдерді, музыкамен, әнмен және бимен сүйемелдеуімен өмірлік циклдің рәсімдерін сақтаған. Ауызша ауыз әдебиеті, әсіресе поэтикалық және жыр фольклоры өте бай, тақырыбы, ертегілері, мифтері өте алуан түрлі. Көркемдік қолөнердің ішінде ағаш ою және қола құю ерекше ерекшеленеді.

Йоруба елді мекендері көше немесе түзеу орналасқан түрімен сипатталады. Ауыл тұрғындарының саны 20-дан 4000-ға дейін немесе одан да көп, кейде бір ауыл екіншісіне іргелес болады. Дәстүрлі тұрғын үйлері бір қабатты, төртбұрышты. Ғимараттар бағыналы ағаш жақтауда өрілген, не сырты мен іші балшықпен сыланған. Төбесі екі немесе төрт еңісті, сабанмен, пальма жапырақтарымен не қаңылтырмен жабылған. Тұрғын үйдің басым түрі - бір бөлмелі, бөлінбеген ғимарат. Көп балалы отбасының ересек еркек мүшелерінің санына және оның байлығына байланысты үй шаруашылығының (агбол) аумағында бірнеше тұрғын үй салынады. Шаруашылық құрылыстары бар.

Дәстүрлі киімдер кең тараған, қолдан жасалған матадан тігілген киімдер бағаланады. Ерлер киімі кестемен безендірілген. Әйелдердің бас киімдері әртүрлі. Қалаларда еуропалық киімдер кең таралған.

Тағамға бөлек қуырылған немесе әртүрлі көкөністермен араластырылған әртүрлі ямс түйнектері қолданылады: қайнатылған. Ямстан "фуфу " дайындалады — бұл нан рөлін атқаратын тағам. Жүгері кеңінен қолданылады: жүгері дәндерін бұршақпен қайнатады, қуырады, етке немесе бананға қосады, ботқа дайындалады. Йоруба диетасында үлкен орынды банан алады: оны қуырып, бұршақпен немесе ямспен араластырып пайдаланады. Маниок барған сайын кең таралуда, одан ұн жасалады, бәліш пісіріледі. Олар сондай-ақ тәтті картоп, асқабақ, нан жемістері және т.б. кең таралуда. Солтүстік өңірлерде құмай мен күріш тағамдары жиі кездеседі. Тағамдардың көпшілігі өте ащы, оларға көптеген дәмдеуіштер салынады. Ет пен балықтан ащы соустармен әртүрлі қуырылған тағамдар дайындалады. Пісіру үшін өсімдік майлары, ең алдымен пальма майы қолданылады. Майлы пальма шырынынан «эму» шарабы жасалады. Сыра жүгеріден, бананнан және қант қамысынан дайындалады.

Белгілі тұлғалары

1986 жылы нигериялық йоруба, драматург, жазушы, ақын Воле Шойинка әдебиет номинациясы бойынша Нобель сыйлығына қол жеткізді.

Дереккөздер

1. Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2029747
2. Нигерия. йоруба: история и культура https://sergey-life.ru/vse-stati/nigeriya-joruba-istoriya-i-kultura.html Мұрағатталған 1 маусымның 2023 жылы.
3. Йоруба, язык и религия африканского народа https://afrika-raj.ru/strany-afriki/ioruba-jazyk-i-religija-afrikanskogo-naroda.html
4. Что такое религия йоруба? Йоруба Верования и Происхождение https://ru.history-hub.com/chto-takoe-religiya-ioruba-ioruba-verovaniya-i-proishozhdeni
5. http://www.islam-orkeniet.kz/?p=306 Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111223161705/http://www.islam-orkeniet.kz/?p=306 |date=2011-12-23
6. Народы и культурыЙ https://travel-journal.ru/ethno/60/296/(қолжетпейтін сілтеме)
7. народы мира / Йоруба http://www.etnolog.ru/people.php?id=YORU
8. Культура Африки / Народы Африки https://proafriku.ru/%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0-%D0%B0%D1%84%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B8/%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%8B-%D0%B0%D1%84%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B8/%D0%B9%D0%BE%D1%80%D1%83%D0%B1%D0%B0.html
9. Йоруба – колоритный народ Африки Источник: https://musaget.ru/yoruba-kto-takie