Ақтау бекінісі

Ақтау бекінісі - 19 ғасырдың 30-жылдарының басында орыс патшалығы тұрғызған қамал. Жаңаарқа ауданының орталығынан оңтүстік-батысқа қарай 80 км жерде, Манака өзеніне таяу орналасқан. Бұл күндері қамалдың орнында жермен-жексен болып кеткен үйлердін жұрнағы мен айнала терең қазылған ор және құмнан үйілген жал ғана жатыр.

1826 жылы Саржан жәнеЕсенгелді төрелер бастаған көтеріліс лезде-ақ бүкіл Ақмола округіне жайыла бастады. Сондықтан да патша үкіметі Қарқаралы мен Ұлытау аралығындағы аумағы 700 шаршы километрдей жерді қатаң бақылап отыру үшін бекініс салуға мүдделі болды.

Троицк, Петропавлдан шығатын кеш керуендерін Ташкент, Бұхараға дейін алып жүрудің қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек еді. Керуендер бекіністерді байланыстырып тұрған бекеттерде тынығып, ал қамалдарда қорғаушы қосындарын алмастырып тұрды. Қамал салынар алдында Омбы облысының басқарушы полковнигі Талызин жергілікті халықтың мүддесін қорғайтынын, әдет-ғұрыпұа, қазақтардын тұрмыс-салтына тиіспейтінін айтып, үндеу жазды. Бекініс Манака өзенінің бойына, жан-жақты бақылап тұруға ынғайлы дөң үстіндегі тегістікке тұрғызылды. Құрылысқа кқажетті көлік пен адам күші жергілікті хапықтан алынды, бірақ полковник Талызин уәдесінен тайып, жалға алынған аттар мен түйелерді қайтармады.

Қамал төртбрышты үлгіде тұрғызылды және жал үстінде мұнара мен зеңбіректер орнатылған үшбұрышты тегістіктер болды. Ішінде солдаттар мен казактардың казармалары, штаб, офицерлердің үйлері, тастан қкаланған ат қоралар мен қоймалар, , ас үйлер, гауптвахта, госпиталь, орналасты. 1847 ж. Ақтау қамалының коменданты полковник Бухарин Шекаралық Сібір кырғыздарының бастығы генерал-майор Вишневскийге хат жолдап,бекіністе шіркеу салғызуға рұқсат сұрады.

Тобыл және Сібір архиепископы Георгий Ақмола бекінісінің попы Ақтау бекінісіндегі салынатын шіркеуге басшылық жасап, шырағдан, перде, иконалар және діни кітаптармен қамтамасыз етуді тапсырды. Алайда Кенесары көтерілісі басылғаннан кейін, 50 жылдардың ортасына карай бекіністі тастап кету ұйғарылды да, шіркеу құрылысы аяқталмай қалды. Бекініс патша үкіметінің отарлау саясатын толығымен жүзеге асырып отырды. Қарулы патша әскері жергілікті ру-тайпаларды шауып, тонап, қарсыласқандарын қанға тұншықтырып, тырп еткізбей ұстауға тырысты. Кенесарының төрағасы генералмайор Генске жолдаған хатыңда 1836 жылы Ақтаудан 400 орыс әскері шығып, Алшын, Жағалбайлы, және Найман елінің 250 адамын өлтіріп кеткендігі туралы айтылады.

Омбы мемлекеттік мұрағатының деректері бойынша, 24. V. 1840 ж. Шушерин және жүзбасы Ребровтың әскері Ақтаудан шығып, Саржан, Ержан, Құдайменде балаларының көтерілісін басуға аттанады. Кұрамында 300 адам, 278 мылтық, 108 тапанша, 7 зеңбірегі бар жүзбасы Кудрявцев, хорунжий Бутаков басқарған әскер Сарысудың бойымен Шуға өтетін ауылдарды шауып, мол олжамен Ақтауға оралады. Кенесары да патша үкіметіне жолдаған хаттарында үнемі Ақтау бекінісін жоюды талап етіп отырды. Осыңдай хатгардың бірі 1838 жылы көктемде , бастаған елшілік арқыы Батыс Сібір генерал-губернаторы князь Горчаковқа жіберілген. 1837 жылы жазда Кенесары көтеріліс туын көтерген кезде, қанау мен тонаудан әбден зәрезап болған Ақтау төңірегін мекендеген қазақтары біртұтас көтеріліп, қоныстарын тастап, Балқашқа қарай көшті. Олардың максаты: біріншіден, көтерілісшілерге косылу болса, екіншіден, бекініс маңайына ел қалдырмай, қамалдағы әскердің жағдайын қиындату еді. Қоныс аударушылар казактар олардың азык-түліктерін тонап, қыз-келіншектерді зорлағанын, мініске бәйге аттарына дейін алып, айтармай ойғандығын айтқан және Ақтау камалы жойылып, туып-өскен жерлері кайтарьшмайынша, оралмайтындарын түсіндірген.

Ақтау манынан қазақтардың үдере көшіп кетуі патша үкіметін қатты абыржытып, істің мән-жайын зертгеуге мәжбүр етті.Зерттеу қорытындысы бекеттердің жиі салынуы, құрылысқа алынған күш-көліктің қайтарылмауы, салықты көбейту үшін санақ кезінде мал санын көбейтіп жазу себеп болған деп тапты. Кенесары сарбаздары Ақтау бекінісін және Ақтаудан басқа қамалдарға баратын жолдардын бойындағы бекеттерді жиі мазалап тұрған. Осындай шабуылдардың бірінде Кенесары әскери старшина Симоновтың қосынын жойып жіберіп, қару-жарағын қолға түсірген. Ел ішінде Кенесарынын Ақтау дуанын талқандауы туралы аңыз-әңгімелер баршылық. Алайда тарихи құжаттар мен арнайы әдебиетте бұл оиға туралы мәліметтер кездесе қоймайды. Әйтсе де, кейбір тарихи деректерге және халық жадындағы аңыз-дастандарға сүйене келіп, Кенесарының Актау қамалын алуы 1838 жылдын жазында болған деп жобаланады.

Дереккөздер

1. Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5