Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Аманкелді Үдербайұлы Иманов (3 сәуір 1873 жыл – 18 мамыр 1919 жыл) — қазақ халқының батыры. Қазақстанда 1916 жылы орын алған Ұлт-азаттық көтерілістің басшысы. Торғай уезі Қайдауыл болысының 3-ауылында кедей шаруа отбасында туған. 1918 жылдан Компартия мүшесі.
| Аманкелді Иманов | |
| Аманкелді Үдербайұлы Иманов | |
| | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері | Қайдауыл болысы, Торғай уезі, Ресей империясы |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | Батпаққара, Торғай жері |
| Ұлты | Қазақ |
| Қызметі | батыр, атқыш, шабандоз, бас қолбасшы |
| Әкесі | Үдербай Иманұлы |
| Балалары | Рамазан Аманкелдіұлы Иманов, |
Ортаққордағы Аманкелді Иманов | |
7 жасында әкесі, одан 5 жыл кейін шешесі қайтыс болып, жастайынан жетім қалады. Ауқатты адамдарға жалға тұрып жүріп, еңбекші халықтың тартқан қайғы-қасіретін, ауыр тұрмысын көреді. Оның бойында самодержавиеге, қоғамда тереңдеп кеткен әлеуметтік теңсіздік пен езгіге деген өшпенділік осы кезден-ақ қалыптаса бастады. Байқоңыр көмір кенінде темір ұстасы болған жылдары орыс жұмысшыларымен араласып, таптық сана-сезімі оянады.
1905 – 1907 жылдары орыстың 1-төңкерісінің азаттық идеясы ықпалымен шаруалардың байларға қарсы қарулы күресіне қатысады. Социал-демократтардың жергілікті жердегі большевиктер тобымен тығыз байланыс жасап, шаруалар бұқарасының ұлт-азаттық күресін басқарушы ретінде бүкіл Торғай даласына атағы жайылды. 1896-1908 жылдары патша өкіметі оны "сенімсіз" адам деп тауып, бірнеше рет түрмеге отырғызды.
Өмірбаян
Аманкелді Иманов 1873 жылы Торғай уезі Қайдауыл болысының №3 (Терісбұтақ) ауылында дүниеге келген, қазіргі – Қостанай облысының Аманкелді ауданы. Аманкелді кедей қазақ отбасында дүниеге келген, ауыл молдасынан білім алған, Тасыбай мен Ташмағамбет ишандардың медресесіне оқуға түскен. 12 жасына дейін ауыл мектебінде, кейін төрт жыл медреседе оқыды, түрік, парсы, араб тілдерін үйренді. Ол Кенесары ханның үзеңгілес серігі, Иман батырдың ұрпағы. Мерген, шабандоз, жігерлі, еркіндікті жақсы көретін батыр 1905 – 1907 жылдардағы өкіметке қарсы көтерілістерге қатысып, қудалауға ұшырап, Торғай даласының шалғайдағы ауылдарына жасырынуына тура келді. 1910 жылы Аманкелдінің руы өмір сүрген Терісбұтақ ауылында оның бастамасы бойынша мектеп салынды.
Аманкелдінің есімі қазақ халқының тарихындағы аса бір даңқты кезең – 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліспен тығыз байланысты. Империализм қайшылықтарының шегіне жете шиеленісуінің нағыз айғағы болған бұл көтеріліс патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталып, халықтың бостандығын көздеді. Бұқара халықтың бұл қозғалысы қазақ жігіттерін майдандағы қара жұмысқа алу жөніндегі патша үкіметінің 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығынан кейін өрістей түсті. Аманкелді Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз, Атбасар, Перовск т.б. қалаларға өз өкілдерін жіберіп, жұмысшы-шаруаларды патша өкіметіне қарсы күреске шақырaды.
(سارباز ساردارى امانكيلدى باتىردىڭ تۋى)
Жазуы: «Сарбаз сардары Аманкелді батырдың туы».
Төзгісіз қанауға ұшырап, жерінен айырылған қазақ кедейлері Аманкелдінің отрядына лек-легімен келіп қосылып жатты. 1916 жылдың қазан айында тек Торғай мен Ырғыз уездерінде ғана 20 шақты отряд құрылады. Аманкелді отрядтарға қатаң тәртіп енгізді. Көтерілісшілерді қару-жарақты қолдана білуге және соғыс өнерін меңгеруге үйретті. Аманкелдінің көтерілісшілер отряды патша өкіметінің жергілікті органдарына қарсы бірнеше ұрыс жүргізіп, 1916 жылы қазанда Торғай қаласын қоршауға алды. Осы операцияда Аманкелдінің ұйымдастырушылық жөне қолбасшылық таланты айқын көрінді. Оның қол астындағы 50 мың сарбазы ерліктің, табандылықтың тамаша үлгісін көрсетті. Патша үкіметі Аманкелдінің шабуылын тойтару үшін жазалаушы корпус жіберуге мәжбүр болды. Тек жаудың негізгі күштері келіп жеткеннен кейін ғана, 27 күннен соң Аманкелді өз сарбаздарын қаладан алып кетті. 1917 жылы қаңтарда ол қаланы басып алуға қайта әрекет жасады, бірақ күш тең болмағандықтан ел ішіне кетеді.
Бұл кездерде Аманкелді большевиктермен, оның ішінде Әліби Жанкелдинменмен байланысты күшейтіп, большевиктер партиясының идеясымен қарулана түсті. Уақытша үкімет кезіндегі алашордашыларға қарсы күрес жүргізді, бұқара халыққа пролетарлық төңкерісінің маңызын түсіндірді.
Қазан революциясының алғашқы күндерінен-ақ Аманкелді бұрынғы көтерілісшілерден қызыл партизандар отрядын құрып, Кеңес өкіметін қорғау және нығайту күресіне белсене араласты. Торғай уезінің соғыс комиссары болып тағайындалды. 1918 жылы наурызда Аманкелді Кеңестердің облыстық сьезіне (Орынбор) қатысты. 1918 жылы шілдеде Кеңес қызметкерлерінің бір тобын басқарып, Торғай уезінде ауылдық және облыстық Кеңестердің сайлауын өткізді. Азамат соғысы жылдарында Әліби Жанкелдинмен бірге Қазақстанда тұңғыш ұлттық Қызыл Әскер бөлімдерін ұйымдастырады. Колчак әскерінің тылындағы партизандарға көмектесті.
1918 жылы қарашада Аманкелді және Әліби Жанкелдин басқарған отряд Торғай қаласын азат етті. Шығыс майданда Колчак әскерінің шабуылға шығуына байланысты алашордашылар 1919 жылы 20 сәуірде де төңкеріс жасап, Аманкелдіні қолға түсірді. Қызыл партизандар қалаға кіруге бірнеше сағат қалғанда алашордашылардың қолынан қаза табады.
Аманкелдіге құрмет
Аманкелдінің туған ауданы және республиканың көптеген колхоз, совхоздары батырдың есімімен аталады. Алматы қаласында және бірсыпыра аудан, облыс орталықтарында батырдың ескерткіш мүсіні орнатылған. Жамбыл Жабаев, Аманкелдінің бұрынғы сарбазы, халық ақыны О.Шипин т.б. ақындар батырға арнап өлең, поэмалар жазды. Жазушы Ғабит Мүсірепов "Аманкелді" пьесасында халық батырының көркем бейнесін жасады. Халық суретшілері Әбілхан Қастеев ("Аманкелді" портреті, "Аманкелді шабуылы", "Торғай жорығы") пен Қанапия Телжанов ("Аманкелді", "Аманкелді қызыл атты әскері") Аманкелді образын тартымды бейнеледі.
Дереккөздер
- Қостанай облыстық тарихи-өлкетану мұражайы, Аманкелді Иманов (қаз.) (07.04.2021).
- "А.Иманов атындағы Амангелді мемориалдық мұражайы" коммуналдық мемлекеттік мекемесі (қаз.).
- Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Amankeldi Үderbajuly Imanov 3 sәuir 1873 zhyl 18 mamyr 1919 zhyl kazak halkynyn batyry Қazakstanda 1916 zhyly oryn algan Ұlt azattyk koterilistin basshysy Torgaj uezi Қajdauyl bolysynyn 3 auylynda kedej sharua otbasynda tugan 1918 zhyldan Kompartiya mүshesi Amankeldi ImanovAmankeldi Үderbajuly ImanovTugan kүni3 sәuir 1873 1873 04 03 Tugan zheriҚajdauyl bolysy Torgaj uezi Resej imperiyasyҚajtys bolgan kүni18 mamyr 1919 1919 05 18 46 zhas Қajtys bolgan zheriBatpakkara Torgaj zheriҰltyҚazakҚyzmetibatyr atkysh shabandoz bas kolbasshyӘkesiҮderbaj ImanulyBalalaryRamazan Amankeldiuly Imanov Sharip Amankeldiuly ImanovOrtakkordagy Amankeldi Imanov 7 zhasynda әkesi odan 5 zhyl kejin sheshesi kajtys bolyp zhastajynan zhetim kalady Aukatty adamdarga zhalga turyp zhүrip enbekshi halyktyn tartkan kajgy kasiretin auyr turmysyn koredi Onyn bojynda samoderzhaviege kogamda terendep ketken әleumettik tensizdik pen ezgige degen oshpendilik osy kezden ak kalyptasa bastady Bajkonyr komir keninde temir ustasy bolgan zhyldary orys zhumysshylarymen aralasyp taptyk sana sezimi oyanady 1905 1907 zhyldary orystyn 1 tonkerisinin azattyk ideyasy ykpalymen sharualardyn bajlarga karsy karuly kүresine katysady Social demokrattardyn zhergilikti zherdegi bolshevikter tobymen tygyz bajlanys zhasap sharualar bukarasynyn ult azattyk kүresin baskarushy retinde bүkil Torgaj dalasyna atagy zhajyldy 1896 1908 zhyldary patsha okimeti ony senimsiz adam dep tauyp birneshe ret tүrmege otyrgyzdy ӨmirbayanAmankeldi Imanov 1873 zhyly Torgaj uezi Қajdauyl bolysynyn 3 Terisbutak auylynda dүniege kelgen kazirgi Қostanaj oblysynyn Amankeldi audany Amankeldi kedej kazak otbasynda dүniege kelgen auyl moldasynan bilim algan Tasybaj men Tashmagambet ishandardyn medresesine okuga tүsken 12 zhasyna dejin auyl mektebinde kejin tort zhyl medresede okydy tүrik parsy arab tilderin үjrendi Ol Kenesary hannyn үzengiles serigi Iman batyrdyn urpagy Mergen shabandoz zhigerli erkindikti zhaksy koretin batyr 1905 1907 zhyldardagy okimetke karsy koterilisterge katysyp kudalauga ushyrap Torgaj dalasynyn shalgajdagy auyldaryna zhasyrynuyna tura keldi 1910 zhyly Amankeldinin ruy omir sүrgen Terisbutak auylynda onyn bastamasy bojynsha mektep salyndy 1916 zhylgy Қazakstandagy ult azattyk koterilisAmankeldinin esimi kazak halkynyn tarihyndagy asa bir dankty kezen 1916 zhylgy ult azattyk koterilispen tygyz bajlanysty Imperializm kajshylyktarynyn shegine zhete shielenisuinin nagyz ajgagy bolgan bul koterilis patsha okimetinin otarshyldyk sayasatyna karsy bagyttalyp halyktyn bostandygyn kozdedi Bukara halyktyn bul kozgalysy kazak zhigitterin majdandagy kara zhumyska alu zhonindegi patsha үkimetinin 1916 zhylgy 25 mausymdagy zharlygynan kejin oristej tүsti Amankeldi Қostanaj Aktobe Yrgyz Atbasar Perovsk t b kalalarga oz okilderin zhiberip zhumysshy sharualardy patsha okimetine karsy kүreske shakyrady Ұlttyk koterilis kezinde Amankeldi Imanovtyn tuyn kajta rekonstrukciyasy سارباز ساردارى امانكيلدى باتىردىڭ تۋى Zhazuy Sarbaz sardary Amankeldi batyrdyn tuy Tozgisiz kanauga ushyrap zherinen ajyrylgan kazak kedejleri Amankeldinin otryadyna lek legimen kelip kosylyp zhatty 1916 zhyldyn kazan ajynda tek Torgaj men Yrgyz uezderinde gana 20 shakty otryad kurylady Amankeldi otryadtarga katan tәrtip engizdi Koterilisshilerdi karu zharakty koldana biluge zhәne sogys onerin mengeruge үjretti Amankeldinin koterilisshiler otryady patsha okimetinin zhergilikti organdaryna karsy birneshe urys zhүrgizip 1916 zhyly kazanda Torgaj kalasyn korshauga aldy Osy operaciyada Amankeldinin ujymdastyrushylyk zhone kolbasshylyk talanty ajkyn korindi Onyn kol astyndagy 50 myn sarbazy erliktin tabandylyktyn tamasha үlgisin korsetti Patsha үkimeti Amankeldinin shabuylyn tojtaru үshin zhazalaushy korpus zhiberuge mәzhbүr boldy Tek zhaudyn negizgi kүshteri kelip zhetkennen kejin gana 27 kүnnen son Amankeldi oz sarbazdaryn kaladan alyp ketti 1917 zhyly kantarda ol kalany basyp aluga kajta әreket zhasady birak kүsh ten bolmagandyktan el ishine ketedi Bul kezderde Amankeldi bolsheviktermen onyn ishinde Әlibi Zhankeldinmenmen bajlanysty kүshejtip bolshevikter partiyasynyn ideyasymen karulana tүsti Uakytsha үkimet kezindegi alashordashylarga karsy kүres zhүrgizdi bukara halykka proletarlyk tonkerisinin manyzyn tүsindirdi Қazan tonkerisiҚazan revolyuciyasynyn algashky kүnderinen ak Amankeldi buryngy koterilisshilerden kyzyl partizandar otryadyn kuryp Kenes okimetin korgau zhәne nygajtu kүresine belsene aralasty Torgaj uezinin sogys komissary bolyp tagajyndaldy 1918 zhyly nauryzda Amankeldi Kenesterdin oblystyk sezine Orynbor katysty 1918 zhyly shildede Kenes kyzmetkerlerinin bir tobyn baskaryp Torgaj uezinde auyldyk zhәne oblystyk Kenesterdin sajlauyn otkizdi Azamat sogysy zhyldarynda Әlibi Zhankeldinmen birge Қazakstanda tungysh ulttyk Қyzyl Әsker bolimderin ujymdastyrady Kolchak әskerinin tylyndagy partizandarga komektesti 1918 zhyly karashada Amankeldi zhәne Әlibi Zhankeldin baskargan otryad Torgaj kalasyn azat etti Shygys majdanda Kolchak әskerinin shabuylga shyguyna bajlanysty alashordashylar 1919 zhyly 20 sәuirde de tonkeris zhasap Amankeldini kolga tүsirdi Қyzyl partizandar kalaga kiruge birneshe sagat kalganda alashordashylardyn kolynan kaza tabady Amankeldige kurmetAmankeldinin tugan audany zhәne respublikanyn koptegen kolhoz sovhozdary batyrdyn esimimen atalady Almaty kalasynda zhәne birsypyra audan oblys ortalyktarynda batyrdyn eskertkish mүsini ornatylgan Zhambyl Zhabaev Amankeldinin buryngy sarbazy halyk akyny O Shipin t b akyndar batyrga arnap olen poemalar zhazdy Zhazushy Ғabit Mүsirepov Amankeldi pesasynda halyk batyrynyn korkem bejnesin zhasady Halyk suretshileri Әbilhan Қasteev Amankeldi portreti Amankeldi shabuyly Torgaj zhorygy pen Қanapiya Telzhanov Amankeldi Amankeldi kyzyl atty әskeri Amankeldi obrazyn tartymdy bejneledi DerekkozderҚostanaj oblystyk tarihi olketanu murazhajy Amankeldi Imanov kaz 07 04 2021 A Imanov atyndagy Amangeldi memorialdyk murazhajy kommunaldyk memlekettik mekemesi kaz Tarihi tulgalar Tanymdyk kopshilik basylym Mektep zhasyndagy okushylar men kopshilikke arnalgan Қurastyrushy Togysbaev B Suzhikova A Almaty Almatykitap baspasy 2009 ISBN 978 601 01 0268 2 Sayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3