Альберт Эйнштейн нем Albert Einstein 14 наурыз 1879 жыл Германия Ульм қаласы 18 сәуір 1955 жыл АҚШ Нью Джерси штаты Прин

Альберт Эйнштейн (нем. Albert Einstein; 14 наурыз 1879 жыл, Германия, Ульм қаласы – 18 сәуір 1955 жыл, АҚШ, Нью-Джерси штаты, Принстон) — қазіргі Германия жерінде туып өскен физик-теоретик, заманауи физиканың екі негізгі тірегінің бірі болып есептелетін салыстырмалылық теориясының негізін қалаушы (екіншісі квантты механика). Эйнштейн ғылым философиясына қосқан елеулі үлесімен танымал. Ол масса-энергия эквиваленттілігінің формуласы ойлап тапқандығымен әлемге әйгілі. 1921 жылы "теориялық физикаға қосқан үлесі үшін, фотоэлектрлі эффект заңын ашқандығы үшін, кванттық теорияның дамуына қарай қадамдары үшін" физикадан Нобель сыйлығының иегері атанды. Атақты ойшыл және қоғам қайраткері, әлемнің алдыңғы қатарлы 20-ға жуық университеттерінің құрметті профессоры, КСРО Ғылым Академиясының шетелдік құрметті мүшесі.

Альберт Эйнштейн
Albert Einstein
Альберт Эйнштейн 1921 жылы
Туған күні	14 наурыз 1879 (1879-03-14)
Туған жері	Германия, Ульм қаласы
Қайтыс болған күні	18 сәуір 1955 (1955-04-18) (76 жас)
Қайтыс болған жері	АҚШ, Нью-Джерси штаты, Принстон
Азаматтығы	Германия (1879—1896, 1914—1933) апатрид (1896—1901) Швейцария (1901 бастап) АҚШ (1940—1955)
Ғылыми аясы	Теориялық физика
Жұмыс орны	Берндегі патенттік бюро/ Цюрих университеті/ Карл университеті/ Кайзер Вильгельм атындағы институты/ Лейден университеті/ Іргелі зерттеулер институты
Альма-матер	Цюрих жоғарғы техникалық мектебі
Несімен белгілі	Арнайы және жалпы салыстырмалылық теориясын жасады
Марапаттары	Нобель сыйлығы

Эйнштейннің басты еңбегі — ”Салыстырмалылық теориясы”. Бұдан бөлек 300-ден астам ғылыми еңбектердің, тарих, және публицистика саласындағы 150-дей кітап, мақалалардың авторы ретінде де танымал. Ол бiрнеше түбегейлi физикалық теорияларды жасады:

Арнайы салыстырмалылық теориясы (1905).
Жылу сыйымдылығының және фотоэффект кванттық теориясы
Бозе Эйнштейн кванттық статистикасы.
Броун қозғалысының статистикалық теориясы, флуктуациялардың теориясына негiзін салған.

1933 жылы Адольф Гитлер билік басына келгеннен сәтте, Америкада жүрген. Еврей ұлтының өкілі болғандықтан, Берлин ғылымдар академиясына, профессор болып жасап жүрген жеріне, қайта орала алмаған. АҚШ-та қалып, 1940 жылы сол елдің азаматтығын алған. Екінші дүниежүзілік соғыс басталар тұста АҚШ Президенті Франклин Рузвельтке фашистерде "өте жойқын бомбының жаңа түрі" пайда болу қауіптілігін айтып, сол бағытта АҚШ та сондай зерттеулер жүргізу қажеттілігін ұсынған. Бұл хат Манхэттон проектісінің пайда болуына әкелген. Антигитлерлік коалицияны қолдаса да, жаңадан ойлап табылған атомдық бөлінуді қару ретінде қолдануды қош көрмеген. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталған соң, Эйнштейн бейбітшілікті көп насихаттауға бет бұрып, өмірінің соңын АҚШ-та өткізіп, сол жерде 1955 жылы дүние салған.

Жастық шағы

Альберт Эйнштейн 1879 жылы 14 мамырда Неміс империясының Ульм қаласында дүниеге келген. 14 жасынан Швейцарияда тұрған. Цюрихтегі политехникумды бітіргеннен кейін (1900) орта мектепте сабақ берді, кейін патент бюросында эксперт (1902 – 1909) болып қызмет атқарды. 1909 – 1911 жылы Цюрих университетінде, 1911 – 1912 жылы Прагадағы Неміс университетінде, 1912 – 1913 жылы Цюрихтегі политехникумда профессор болды. Пруссия ҒА-на сайланғаннан кейін (1913) Берлинге көшіп келді (1914). Мұнда ол 1933 жылға дейін тұрған. 1933 жылдан өмірінің ақырына дейін Принстондағы (АҚШ) Іргелі зерттеулер институтының профессоры болып жұмыс істеді.

Ғылыми жұмыстың басы

Эйнштейннің ғылымдағы басты еңбегі – салыстырмалық теориясы. Бұл теорияның жасалуы нәтижесінде кеңістіктің, уақыттың және тартылыстың жаңа қасиеттері ашылды, олардың бір-бірімен байланыста болатындығы дәлелденді. Салыстырмалық теориясы жарық жылдамдығына жуық жылдамдықпен қозғалатын нысандар (негізінен элементар бөлшектер, ғарыштық сәулелер, т.б. ) мен күшті тартылыс өрісінде өтетін процестерді зерттеу үшін қолданылатын теор. негіз болды. Эйнштейн жарықтың кванттық теориясы, кездейсоқ процестер теориясы, магнетизм, т.б. салалар бойынша да маңызды жаңалықтар ашып, зерттеулер жүргізді. Эйнштейннің салыстырмалық теориясының тұжырымдарын сол кезде кейбір ғалымдар мойындамағанымен, қазіргі кезде ол – жалпы жұртшылық мойындаған ілімге айналды. Эйнштейн – көптеген ғылым академиялары мен ғыл. қоғамдардың мүшесі. Нобель сыйлығының иегері (1921). 1927 жылы КСРО ғылым академиясының құрметті мүшесі болып сайланды.

Альберт Эйнштейн айтқан сөздері

“Дүниеде екі нәрсе шексіз: бірі — ғалам, екіншісі — адамның ақымақтығы. Бірақ біріншісіне күмәнім бар”
“Фантазия білімнен маңыздырақ. Өйткені білімнің шегі бар”
“Адамзат одан әрі өмір сүргісі келсе, онда, жаңа ойлар (түйсіктер) қажет”
“Ақшаға сатып алуға болатын дүниелер өмірдің кереметтері емес”
“Көру мен түсіну қуанышы — табиғаттың ең тамаша сыйы”

Мемориалдық тақталар

Аарауда
Прагада
Берлинеде
Миланда
Мальтада

Эйнштейн мекен еткен жерлер

Берн, Крамгассе көшесі (Kramgasse), 49 үй, 1903 - 1905 жылдар аралығында тұрған. Онда қазiр «Альберт Эйнштейнің үй-мұражайы» орналасқан.
Цюрих, Муссонштрассе, 12 үй, 1909 - 1911 жылдар аралығында тұрған.
Цюрих, Гофштрассе, 116 үй, 1912 - 1914 жылдар аралығында тұрған.
Берлин, Виттельсбахерштрассе, 13 үй, 1914 - 1918 жылдар аралығында тұрған (1945 жылы, осы және жоғарыда аталған ғимараттар, ұлы отан соғысы кезінде жойылған).
Берлин, Габерландштрассе, 5 үй, 1918 - 1933 жылдар аралығында тұрған.
Принстон, Мерсер-стрит,112 үй, 1933 - 1955 жылдар аралығында тұрған.

Сыйлықтары

Нью-Йорктың (1921) және Тель-Авивтың (1923) Құрметті азаматы атанды;
Маттеуччи медалісі (1921);
Немiс орденi «Еңбек сіңірген» (1923, Эйнштейн 1933 жылы бұл орденнен бас тартты);
Копли медалі (1925), «салыстырмалыллық теориясы және кванттық теорияға сіңірген еңбегі үшін»;
Алтын медаль (1926), Ұлыбритания Король астрономиялық қоғамы табыстаған;
Макс Планк атындағы медалі(1929), Германия физика қоғамы (Deutsche Physikalische Gesellschaft);
Жюль Жансанның жүлдесі(1931), Франциялық астрономиялық қоғам (Société astronomique de France);
Франклин медалі (Benjamin Franklin Medal, 1935), Franklin Institute, Philadelphia.

Фильмография

«Альберт Эйнштейн. Өмірдің немесе ажалдың формуласы» (ағылш. Einstein's Equation of Life and Death) — фильм, 2005 жылы BBC түсірген .
«Эйнштейн және Эддингтон» (ағылш. Einstein and Eddington) — фильм, BBC және HBO бірігіп түсірген, режиссер: . Эйнштейннің рөлін ойнаған: .

Өмірінің соңы

Денсаулығы қатты нашарлаған Эйнштейн 1955 жылы 18-сәуірде 76 жасында АҚШ-тың Принстон қаласында көз жұмады. Көзжұмар алдын жазған хатында: ”Мен Жердегі тапсырмаларымды орындадым” деген сөзді жазған. Принстон ауруханасында жатып, көз жұмар кезінде немісше күңкілдеген екен. Алайда, оның сөздерін американдық медбике ұқпаған. Альберт Эйнштейн — американдық Time журналының “Ғасыр адамы” атағына ие болған тұлға.

Отбасы

Эйнштейн Милева Маричты 1896 жылы Цюрихте, Политехникумда бірге оқып жүрген кездерінде кездестірген. Ол кезде Альберт 17, Милева 21 жаста еді. Эйнштейннің ата-анасы қарсы болғанына қарамастан, екеуі 1903 жылдың қаңтарында үйленген. Бұл суретте Эйнштейн екінші әйелі Эльзамен бірге тұр. 1917 жылы 38 жасында ойшыл ауырып қалады. Германияда соғыс жүріп жатқанда Альберт ой еңбегімен белсенді түрде айналысып, дұрыс тамақ ішпей, бауыр ауруына шалдығады. Сосын асқазан жарасы пайда болады. Ойшылға күтім көрсетуді анасы жағынан немере, әкесі жағынан шөбере әпкесі болып келетін Эльза Эйнштейн-Ловенталь өз мойнына алады. Ол өзінен үш жас үлкен, ажырасқан, екі қызы бар әйел еді. Альберт пен Эльза бала кезінен дос болып өскен, ал бұл жағдай екеуінің арасын одан әрі жақындатады. Өзінің атақты інісіне қамқорлық көрсете білген Эльза ғалым бірінші әйелі Милева Маричпен ажырасқан бойда оған тұрмысқа шығады. Ал Эльзаның екі қызын Альберт асырап алып, жақсы әке бола білген.

Генеалогическое древо семьи Эйнштейн
Герман Эйнштейн
Паулина Эйнштейн (Кох)
Майя Эйнштейн
Милева Марич
Эльза Эйнштейн
Ганс Альберт Эйнштейн
Эдуард Эйнштейн
Лизерл Эйнштейн
Бернард Сизер Эйнштейн

Қызықты деректер

1952 жылы Израиль президенті Хаима Вейзманна (Chaim Weizmann) қаза тауып, Израиль премьер-министрі Давид Бен-Гурион (David Ben-Gurion) Эйнштейнге Президент тағын ұсынған. Қазіргі күнге дейін Израиль Президентін Парламент дауыс беру арқылы таңдайды. Эйнштейн бұл ұсынысқа қуанышты екенін білдіре отырып: "Израиль мемлекетінің ұсынысына ерекше қуаныштымын, өкінішке орай, оны қабылдамауға міндеттімін", - деп жауап хат жазған екен. Сонымен қатар 1952 жылдың 14 наурызында Сейсс атты фотограф Эйнштейннен ойланып отырған түр көрсетуін (бір деректерде, камераға қарап жымиюын) өтінеді. Бұл сөзге Эйнштейн дәл осылай тілін шығарып жауап берген. Осы әрекетімен Альберт ғалымдардың тек ой түбіне тереңдеген ойшыл ғана емес, өмірге құштар қарапайым адамдар екенін де көрсеткісі келген. Сурет жария болғаннан кейін ғалым оның ең сәтті сурет екенін мойындаған. Қоғамда қалыптасқан ғалым бейнесі туралы стереотип ойшылды мезі етсе керек. Бұл суретті Эйнштейн өз достарына жаңажылдық құттықтау хаты ретінде жіберген. Барлығы 9 түпнұсқа сурет басылып, 2009 жылы оның біреуі 74 000 долларға сатылған екен.

Дереккөздер

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том;

[1] «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том;