Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жер алмұрты немесе Топинамбур (лат. Helianthus tuberosus) – астралылар тұқымдасына жататын тамыр жемісті көп жылдық өсімдік. Отаны — Солтүстік Америка.
| Жер алмұрты | ||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
  | ||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||
| Helianthus tuberosus Карл Линней | ||||||||||||||||||||||
|
Жер алмұртыныңның сабағы, жапырағы күнбағысқа ұқсайды, бірақ жапырағының көлемі одан кішілеу, сабағы жіңішке болады. Биіктігі 1-5 м. Тамыр сабақтарынан көптеген (5 — 6, кейде 30 — 40) ақ, сары, күлгін, қызыл түйнектер дамиды. Олардың пішіні ұзынша, сопақша, домалақ болады.
Құрамында протеин, фосфор, темір, С1, В1 витаминдері бар. Түйнегі тағамға, малға жем ретінде, спирт және фруктоза алуға пайдаланылады. 100 кг тамыр түйнегі 25 — 27 азық өлшеміне тең, онда 1,5 кг сіңімді протеин бар. Жер алмұртын көктемде немесе күзде егеді. 1 га-дан 200 — 250 ц түйнек, 350 — 500 ц көк шөп алуға болады. Топинамбурда 20% инулин, 1,5—3% азотты заттар, 2—5% сахароза бар. ( Топинамбурды малға жем ретінде, 1 спирт, инулин алу үшін және қуырып тағам ретінде қолданылады.
Тамыр түйнектерін топырақ астында сақтап, қажет кезде қазып алуға болады. Жер алмұрты мал азықтық дақыл ретінде Қазақстанның барлық аудандарында өсіріледі.
Жер алмұртының 100 граммында 306 ккал бар. Құрамында A, B1, B2, B6, C және E дәрумендері бар. Кұрамында кремний, калий, әк, фосфор, темір және цинкпен қатар фруктоза, пектин өзегі мен аминқышқылдары бар.
Картоптың бәсекелесі
Үндістер жералмұртты Колумбтың Американы ашпас бұрын көп жылдар бойы өңдеген. Түйнектері аздап картоп тәрізді, бірақ кішкене өскіндері зімбірге де ұқсас. Дәмі бөрікгүл немесе алмұрт дәмдеріне ұқсайды, сондықтан оны жер алмұрты деп атап кеткен. Шикі қалпында салаттарда, пісірілген қалпында және картоп сияқты қуырылған қалпында да қолдануға болады. Францияда жералмұрт түйнектері салаттардың әдепкі құрамдасы. Германияда жералмұрт негізінде жасалған, «Жералмұрт брендиі» деп аталатын арақ та бар, өсімдік құрамындағы алкоголь түрлі алкоголь сусындарын даярлауға мүмкіндік туғызады.
Үндістердің құнарлы түйнектері
Ежелгі заманнан жералмұрттың жерасты түйнектері үндістер үшін тек қорек қана емес, әрі дәрі-дәрмек болған. Ең соңғы зерттеулер оның ағзадағы холестерол деңгейін төмендетіп, қан қысымын әрі ас қорыту жүйесін реттеп, иммунитетті күшейтіп, күш-қуат беретінін көрсетті. Әсіресе шажырқай безінің ауруына шалдыққан адамдарға аурудың бастапқы кезеңінде қолдануға ұсынылған. Құрамына жералмұрт кіретін диеталардың несеп айдағыш қасиеті бар, сондықтан ол бүйрек ауруына шалдыққан кезде өте пайдалы. Жералмұрт тағамдары мен дәрі- дәрмектеріне ағзадан уыттар мен ауыр металдарды шығарған кезде оны сүйейтін қорғау қасиеттері таңылады.
Солтүстік лимоны
Жералмұрт тілімшесі қосылған ыстық шайда лимон қосылған шайдың ерекшеліктері бар. Сондықтан жералмұртты «Солтүстік лимоны» деп атайды.
Ас қорыту үшін
Америкада жералмұрт құтаю өнерімен әуестенетін адамдар үшін өте маңызды. Сонымен қатар ол Америкадағы алғашқы еуропалық қоныстанушылардың да өмірлерін құтқарған.
Дереккөздер
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру.— Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 232 бет.ISBN 9965-36-414-1
- Қазақ тілі терминдер сөздігі I том
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zher almurty nemese Topinambur lat Helianthus tuberosus astralylar tukymdasyna zhatatyn tamyr zhemisti kop zhyldyk osimdik Otany Soltүstik Amerika Zher almurtyDүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Қos zharnaktylar unranked AsteridsSaby Tukymdasy AsteraceaeKishi tukymdasy Tajpasy Kishi tajpasy Tegi HelianthusTүri H tuberosusHelianthus tuberosus Karl LinnejHelianthus esculentus Warsz Helianthus serotinus Tausch Helianthus tomentosus Michx Helianthus tuberosus var subcanescens A GrayZher almurtynyn gүlderiZher almurty Zher almurtynynnyn sabagy zhapyragy kүnbagyska uksajdy birak zhapyragynyn kolemi odan kishileu sabagy zhinishke bolady Biiktigi 1 5 m Tamyr sabaktarynan koptegen 5 6 kejde 30 40 ak sary kүlgin kyzyl tүjnekter damidy Olardyn pishini uzynsha sopaksha domalak bolady Қuramynda protein fosfor temir S1 V1 vitaminderi bar Tүjnegi tagamga malga zhem retinde spirt zhәne fruktoza aluga pajdalanylady 100 kg tamyr tүjnegi 25 27 azyk olshemine ten onda 1 5 kg sinimdi protein bar Zher almurtyn koktemde nemese kүzde egedi 1 ga dan 200 250 c tүjnek 350 500 c kok shop aluga bolady Topinamburda 20 inulin 1 5 3 azotty zattar 2 5 saharoza bar Topinamburdy malga zhem retinde 1 spirt inulin alu үshin zhәne kuyryp tagam retinde koldanylady Tamyr tүjnekterin topyrak astynda saktap kazhet kezde kazyp aluga bolady Zher almurty mal azyktyk dakyl retinde Қazakstannyn barlyk audandarynda osiriledi Zher almurtynyn 100 grammynda 306 kkal bar Қuramynda A B1 B2 B6 C zhәne E dәrumenderi bar Kuramynda kremnij kalij әk fosfor temir zhәne cinkpen katar fruktoza pektin ozegi men aminkyshkyldary bar Kartoptyn bәsekelesiҮndister zheralmurtty Kolumbtyn Amerikany ashpas buryn kop zhyldar bojy ondegen Tүjnekteri azdap kartop tәrizdi birak kishkene oskinderi zimbirge de uksas Dәmi borikgүl nemese almurt dәmderine uksajdy sondyktan ony zher almurty dep atap ketken Shiki kalpynda salattarda pisirilgen kalpynda zhәne kartop siyakty kuyrylgan kalpynda da koldanuga bolady Franciyada zheralmurt tүjnekteri salattardyn әdepki kuramdasy Germaniyada zheralmurt negizinde zhasalgan Zheralmurt brendii dep atalatyn arak ta bar osimdik kuramyndagy alkogol tүrli alkogol susyndaryn dayarlauga mүmkindik tugyzady Үndisterdin kunarly tүjnekteriEzhelgi zamannan zheralmurttyn zherasty tүjnekteri үndister үshin tek korek kana emes әri dәri dәrmek bolgan En songy zertteuler onyn agzadagy holesterol dengejin tomendetip kan kysymyn әri as korytu zhүjesin rettep immunitetti kүshejtip kүsh kuat beretinin korsetti Әsirese shazhyrkaj bezinin auruyna shaldykkan adamdarga aurudyn bastapky kezeninde koldanuga usynylgan Қuramyna zheralmurt kiretin dietalardyn nesep ajdagysh kasieti bar sondyktan ol bүjrek auruyna shaldykkan kezde ote pajdaly Zheralmurt tagamdary men dәri dәrmekterine agzadan uyttar men auyr metaldardy shygargan kezde ony sүjejtin korgau kasietteri tanylady Soltүstik limonyZheralmurt tilimshesi kosylgan ystyk shajda limon kosylgan shajdyn erekshelikteri bar Sondyktan zheralmurtty Soltүstik limony dep atajdy As korytu үshinAmerikada zheralmurt kutayu onerimen әuestenetin adamdar үshin ote manyzdy Sonymen katar ol Amerikadagy algashky europalyk konystanushylardyn da omirlerin kutkargan DerekkozderҚazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi K54 Қogamdyk tamaktandyru Almaty Mektep baspasy 2007 232 bet ISBN 9965 36 414 1 Қazak tili terminder sozdigi I tomBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet