Ағын

Ағын – табиғаттағы су айналымы процесінің нәтижесінде судың жер бетімен және оның астымен ағуы. Беткі және жер асты ағыны болып екіге бөлінеді:

Беткі ағын өз алдына беткейлік және арналық болып ажыратылады. Ағын мөлшері және режимі жауын-шашын мен булану мөлшеріне, ауа температурасы, жер бедері, геологиялық құрылысы, топырақ пен өсімдік сипатына байланысты қалыптасады.

Ағынның келесі екі мағысы бар:

• өзендегі немесе өзге де су арналарындағы сумассасының көлденең кеңістікті түгел қамтитын қозғалысы;
• жалпы қозғалысты бейнелейтін түсінік (мысалы, су ағыны, ауа ағыны, т.б.)

Ағын аймақтың климат жағдайына тәуелді. Ағынның жалпы шамасы – су шығымы, ағын модулі, ағын коэффициенті және ағын су қабатының қалыңдығы деп аталатын элементтер арқылы анықталады.

Су шығымы

Белгілі бір уақыт ішінде арнамен ағып өтетін ағын мөлшері (м³/с не л/с-пен өлшенеді).

Ағын модулі

Cу жиналатын алаптың 1 км² жерінен 1 с-та жиналатын ағын көлеміне .

Ағын модулі (лат. тосіиіиз - өлшем) - су жиналу аудан бірлігінен уақыт бірлігі ішінде өтетін ағынның көлемі. Су шығынын су жиналу ауданына болу арқылы есептеледі; әдетте л/с кмг немесе м/с кмг-мен өлшенеді. Ағын модулі кез келген кезең үшін: 1) жалпы жиынтығына; 2) беткі ағынға; 3) ; 4) ең аз немесе ең көп ағынға қатысты есептеледі.

Ағын коэффициенті

Жалпы жауын-шашынның ағынға айналған бөлігін көрсететін проценттік шама.

Ағын су қабатының қалыңдығы

Ағын коэффициентінің мм-мен не см-мен өлшенген қалыңдығы. Қазақстанның ішкі, өзіндік Ағынның көлемі 59 км³.

Ағын нормасы

Көп жылдық кезендегі ағын шамасының орташа мәні. Ағынның жылдық, айлық шамаларының орташа (жылдық, айлық ағын нормасы) ретінде есептеледі.

Ағын су

1) анық көрінетін екі бірдей жаға арасындағы арнамен (өзеннің, өзеншенің) немесе ойпаң жермен еңіс бағытта тұрақты және уақытша ағып өтетін табиғи су ағыны; 2) табиғи және жасанды ағын сулардың жалпы аталуы.

Ағынды пайдаланудың коэффициенті

Су қоймадан тұтынушыларға жеткізілетін жылдық орташа су көлемінің (Ж) өзеннің қалыпты ағынының көлеміне (V) катынасы: у = IV/ У0

Ағынның жыл бойғы бөлінісі

Ағынның жыл бөліктері (маусымдар, айлар, онкүндіктер) бойынша бөлінуі; әдетте, ол жылдық ағын мөлшерінен үлес немесе пайыз есебімен анықталады.

Ағынның көп жылдық тербелістері

Көп жылдық кезең ішінде өзен сулылығының көп жылдық, орташа шамасынан едәуір ауытқуына сәйкес өзгеруі. Олар өзеннің көп сулы және аз сулы циклдерінің ауысымы түрінде байқалады.

Ағынсыз алаң

Өзен мен көлдің су жинау алабындағы беткі ағын суы жок аумақ.

Ағынсыз алап

Ағынсыз атыраптарда тараған өзен мен көл алаптары (мысалы, орналасқан Еділ, Жайық, Әмудария мен Сырдария өзендерінің алаптары).

Ағынсыз атырап

Өзен жүйелері арқылы мұхитпен байланысы жоқ материктік ішкі ағынсыз атырап. Мұнда өзендер мұхиттармен байланыспайтын теңіздер мен көлдерге құяды немесе құмдарға келіп жоғалады. Ағынсыз атыраптың аумағы жағынан ең ірісі — Еділ, Жайық, Әмудария мен Сырдария өзендері құятын .

Ағынсыз көлдер

Дала мен шөлейт зоналардың (Қазақстанның) және мәңгі тоңды аймақтардың (Батыс Сібір мен Саха Республикасының) ағынсыз атыраптарында тараған немесе жер асты суы көрші су жиналу атырабына етпейтін көлдер.

Дереккөздер

1. "Қазақ Энциклопедиясы"
2. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007 жыл. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6