Қаржылық саясаттың мазмұны, міндеттері және қағидаттары

Қаржылық саясаттың мазмұны, міндеттері және қағидаттары. Кез келген қоғамда мемлекет қаржыны өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін, белгілі бір мақсаттарға жету үшін пайдаланады. Қойылған мақсаттарды іске асыруда қаржылық саясат маңызды рөл атқарады. Оны жасап, жүзеге асыру үдерісінде қоғам алдында тұрған міндеттерді орындаудың шарттары қамтамасыз етіледі; ол экономикалық мүдделерге ықпал жасаудың белгілі бір құралы болып табылады.

Елдің қаржы заңнамасының негізінде қаржылық ресурстарды жұмылдыру, бөлу және пайдалану жөніндегі мемлекеттің және басқа экономикалық агенттердің іс-шаралары қаржылық саясат деп аталады. Ол мемлекеттің экономикалық саясатының кұрамды бөлігі болып табылады. Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің қаржылық саясатына негізделеді.

Материалистік диалектика жүйесінде түрлі басқа саясат сияқты қаржылық саясат қондырмаға жатады, ал қаржылық саясатта білінетін және өндірістік қатынастардың, белгілі бір экономикалық формацияның бір бөлігі ретінде көрінетін қаржылық қатынастар базистік болып табылады.

Қаржылық саясат қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі болып табылады.

Таңдап алынған қаржылық саясаттың дұрыстығы, сөзсіз, елде қалыптасып отырған экономикалық жағдайды сыни бағалауға, экономикалық теорияның «алтын ережесін» сақтауға - болжамдар мен ұсыныстарды әзірлеу кезінде экономикалық жағдайды объективті бағалауға байланысты болады. Оның үстіне бұл аса маңызды, өйткені дамудың жалпы үрдісі қаржы жүйесі арқылы, атап айтқанда, әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі бағдарламаларға, табыстардың орташа деңгейін қолдауға, денсаулық сақтауға, т.с.с. жұмсалатын мемлекеттің басым шығыстары арқылы ұлттық экономиканы реттеуде мемлекеттің жоғары рөлі болып табылады.

Қаржылық саясатты жасау үдерісінде елдің алдына қойылған міндеттердің орындалуы үшін материалдық жағдайлар қамтамасыз етіледі. Тап сондықтан қаржылық саясат экономика мен әлеуметтік сфераға ықпал жасаудың белсенді тетігі болып табылады. Демек, қаржылық саясат қаржылық ресурстарды іздестірудің, шоғырландырудың және жинақтаудың және экономикалық саясатпен жасалынатын дамудың бағыттары бойынша оларды бөлудің міндеттерін шешеді.

Қаржы жалпы экономикалық категория ретінде абстракцияның аз дәрежесі болатын (салықтардың, бюджеттің және т.б.) жеке қаржылық қосалқы категориялардан тұратындықтан, дербестіктің белгілі дәрежесімен саясаттың түрлерін: салықтық, бюджеттік, шаруашылық жүргізуші субъектілер, мемлекеттік қарыз алу саясатын және оларға сай келетін салықтық, бюджеттік, шаруашылық жүргізуші субъектілердің, мемлекеттік кредиттік, қаржылық жоспарлау, қаржыны басқару, қаржылық құқықтық, сақтық механизмдерін бөлуге болады.

Мемлекеттің каржылық саясаты қаржылық стратегия және қаржылық тактика болып ажыратылады және олар қаржылық саясаттың құрамдас бөліктері болып табылады.

Қаржылық стратегия - экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып, перспективаға есептелген және ірі ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын қаржылық саясаттың ұзақ мерзімді курсы. Ол макроэкономикалық үдерістер дамуының ұзақ кезеңіне бағытталған, ал оның шеңберіндегі күнделікті міндеттер басты стратегиялық мақсатқа жетудің кезеңдері ретінде жүзеге асырылып отырады. Сөйтіп, қаржылық саясаттың мазмұны экономикалық жүйеде қаржыны пайдаланудың стратегиялық бағыттылығылық үнемі анықталып отырады.

Қаржылық стратегияны мемлекет қоғам дамуының ірі тарихи кезеңдеріне үйлестіре отырып жасайды. Оны жасау үдерісінде қаржыны дамытудың негізгі үрдістері болжанады, оны пайдаланудың тұжырымдары қалыптасады, қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың қағидаттары белгіленеді. Ұзақ мерзімді мақсаттарды таңдап алу және қаржылық саясатта мақсатты бағдарламаларды жасау қаржылық ресурстарды экономикалық және әлеуметтік дамудың басты бағыттарында шоғырландыруды қажет етеді.

Қаржылық тактика қаржылық байланыстарды ұйымдастыруды дер кезінде өзгертіп отыру, қаржылық ресустарды қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың нақтылы кезеңінің мәселелерін шешуге бағытталған. Ол назарды кезек күттірмейтін міндеттерді шешуге, пайда болған үйлесімсіздіктерді қаржылардағы және елдің, өңірдің, саланың экономикасындағы ауытқушылықтарды жоюға шоғырландыра отырып, стратегиялық нұсқаманы нақтылайды. Қаржылық стратегияның біршама тұрақтылығы кезінде қаржылық тактика орамдылығымен (икемділігімен) ерекшеленуі тиіс, ол экономикалық жағдайлардың, әлеуметтік факторлардың және басқалардың ширақтылығымен алдын ала анықталады.

Қаржылық саясаттың стратегиясы мен тактикасы өзара байланысты. Стратегия тактикалық есептерді шешу үшін қолайлы жағдайлар жасайды. Экономика мен әлеуметтік сала дамуының шешуші учаскелері мен басты проблемаларын анықтай отырып, тактика әдістерді өзгерту, қаржылық байланыстарды ұйымдастырудың нысандары арқылы неғұрлым қысқа мерзім ішінде ысырап пен шығындарды өте аз жұмсап, қаржылық стратегия белгіленген міндеттерді шешуге мүмкіндік береді.

Қаржылық саясат - шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық саясатын, қаржы рыногының, сақтандырудың саясатын қоса алғандағы саясаттың жалпы бағыты.

Қаржылық саясат мемлекет қызметінін. салық салу және экономикаға ықпал ету мақсатымен мемлекет шығыстарының кұрылымын реттеу саласындағы (фискалдық саясат) және бюджетті реттеу саласындағы екі өзара байланысты бағыттарынан тұрады. Қаржылық саясаттан фискалдық саясат - яғни мемлекет- тің салықтық-бюджеттік саясаты бөліп көрсетіледі.

Мемлекеттің салыктық-бюджеттік саясатының және экономикалық үдерістерде оны іске асыру механизмінің кешенді ұғымы деп түсінілетін «фискалдық саясат» термині батыс теориялық тұжырымдамалары мен практикасынан алып пайдаланылған. Фискалдық саясатты ең маңыздысы мемлекеттік бюджет болып табылатын орталықтандырылған мемлекеттік қорларды толықтырумен байланысты. Фискалдық саясат салық төлемдерін алу, «қоғамдық тауарларды» өндіру кезінде ресурстарды орналастыру, оларды бөлу, ақшалай қаражаттардың трансферттік ағындарының қозғалысы жөніндегі бөлу және қайта бөлу әрекеттерін, үкімет пен жергілікті органдардың экономикалық және әлеуметтік сфераларда қаржыны пайдалану жөніндегі басқа іс-қимылдарын қамтиды.

Фискалдық саясат дискредициялық саясат ретінде, яғни ұлттық өндірістің нақтылы көлемін, жұмыспен қамтылуды (жұмыстылықты) өзгерту, инфляцияны бақылау, экономикалық өсуді тездету мақсатымен мемлекеттің салықтарымен және шығыстарымен саналы айла-шарғы жасау ретінде жүргізіледі. Экономикалық циклдің сипатына қарай ынталандырушы немесе тежеуші фискалдық саясат жүргізілуі мүмкін. Дискредициялық емес фискалдық саясат автоматты немесе «кіріктірме тұрақтандырғыштың» (кіріктірме тұрақтылық») іс-әрекетін қажет етеді. Бұлай деп экономикалық циклдің түрлі фазаларындағы - өрлеу немесе кұлдырау фазаларындағы ұлттық өнім көлеміне теңбе-тең түрде мемлекет шығындарының және салық алудың түрленуі ұғынылады.

Қаржылык саясаттың бағыттары экономикалық үдерістерді реттеумен бай- ланысты болатын экономикалъщ саясатты да кіріктіреді. Сондай-ак бюджет тапшылығына қатысты фискалдық саясатты айырады (бұл мәселелер оқулықтың 14 және 20 тарауларында толығырақ баяндалған).

Қаржылық саясат экономикалық қатынастардан туындайды, өйткені қоғам қаржылық саясатты жасауда ерікті емес, ол өзінің мүмкіндіктеріне, объективті шындықтың шарттарына сүйенеді. Қаржылық қатынастар дамуының өзінің айрықшалықты заңдары болады. Қаржының логикасы дамуға өзара кері ықпал жасай алады: экономиканы тездетеді немесе оған кедергі жасайды.

Мемлекеттің қаржылық саясатының мазмұны экономикалық заңдардың іс-әрекетін ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сәйкес қаржыны жоспарлы ұйымдастыру болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде қаржылық саясаттың өзіне тән белгілері болады, ол экономиканың жай-күйін, қоғамның материалдық және мәдени өмірінің толғағы жеткен қажеттіліктерін және басқа факторларды ескере отырып, түрлі міндеттерді шешеді.

Мемлекеттің қаржылық саясатының мазмұны айтарлықтай күрделі, өйткені ол шаралардың ауқымды кешенін, оны дәйекті жүзеге асыру стадияларын қамтиды, олар:

1. қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізінде ұзақ және таяу перспективаларға арналған қаржының ғылыми негізделген тұжырымдамасын жасау;
2. экономикалық саясаттың тиісті мақсаттары мен міндеттерін негіздей отырып, қаржылық саясаттың стратегиялық және тактикалық шараларын тұжырымдау;
3. қойылған мақсаттарға жету үшін белгіленген практикалық іс-қимылдарды қаржылық механизм арқылы (экономикалық қайта құрудың түбегейлігіне қарай оны жаңғырта және түзете отырып) жүзеге асыру.

Осы негізгі үш буынның (бөліктің) бірлігі мемлекеттің қаржылық саясатының мазмұнын анықтайды. Егер бұл буындардың ең болмағанда бірі жоқ болса, онда қаржылық саясат қазіргі жағдайларды қанағаттандыра алмайды.

Қазақстан жағдайларындагы қаржылық саясаттың мақсаты іс-шаралар әзірлеу және оларды индустриялық-инновациялык дамудың, ұлттық шаруашылықтың құрылымын қайта құрудың, елдің экономикасын әлемдік шаруашылыққа ұтымды біріктіру жолымен сыртқы экономикалық қызметті жандандырудың негізінде экономикалық өсуді қамтамасыз ету, әлеуметгік бағдарламаларды үздіксіз және ұлғаймалы қаржыландыру жөніндегі қаржылық механизм аркылы іске асыру болып табылады. Бұл ретте қаржылық саясат пен қаржылық механизм рыноктық үдерістерде инфляциядан, жұмыссыздықтан, табыстарынан айырылудан халықты әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуі тиіс.

Қазақстан Республикасында тиісті қаржылық саясатты және оны жүзеге асыру механизмін жасау мен айтылған бағыттарды кіріктіретін рыноктық реформаларды тереңдету жөніндегі бағдарламаларды жүзеге асыру жалғастырылуда.

Қазіргі кезеңде қаржылық саясаттың көмегімен шешілетін басты міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:

1. елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері негізінде қаржылық ресурстардың неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын қамтамасыз ету;
2. қаржылық ресурстарды қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық шаруашылықтың секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды белгілі бір мақсаттарға бағыттау;
3. экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті қаржылық механизмді жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.

Қаржылық саясатты жүргізгенде оның мына қағидаттарын жүзеге асырудың зор маңызы бар:

• қолда бар нақты қаржылық ресурстарды негіздей отырып, бюджеттерді жасау, және атқару кезінде қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының әлеуметтік, ұлттық және кәсіби топтардың мүдделерін сақтау;
• қаржылық қатынастардың жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
• қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен шығыстардың теңгерімділігі;
• қаржылық резервтерді жасау (бюджет жүйесінде кірістердің шығыстардан және салалық қаржыларда қаржылық резервтердің асып түсуі);
• мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасында қаржылық ресурстарды оңтайлы бөлу.

Дереккөздер

1. Құлпыбаев С., Ынтыкбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы: Оқулық / - Алматы. Экономика, 2010- 522 бет ISBN 978-601-225-169-2