Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Эсперанто тілі (Esperanto немесе Lingvo Internacia, 
Эсперанто | |
| Өз атауы: | Esperanto, La Lingvo Internacia |
|---|---|
| Реттейтін мекеме: | Эсперанто академиясы |
| Сөйлеушілер саны: | 2-ші тіл — шамамен 2 млн адам |
| Жазуы: | латын әліпбиі негізінде |
| : | эсп 845 |
| ISO 639-1: | eo |
| : | epo |
| : | epo |
| Тағы қараңыз: | |
Эсперанто әлемдегі ең кең таралған, әрі ең көп жетістікке жеткен жасанды тіл. 10 жыл бойы құрастырылған жасанды тіл бойынша алғаш жарыққа шыққан кітап «Бірінші кітап» (Unua libro) деп аталады. «Бірінші кітаптың» жарияланған күні эсперантоның «туған күні» саналады.1905 жылы Заменгофтың Fundamento de Esperanto («Эсперанто негізі») еңбегі жарияланып, тілдің негізгі ережелері бекітілді.
Эсперанто қарапайымдылығымен және ықшамдығымен ерекшеленеді. Тілдің бұл қасиеттері волапюк деп аталатын басқа жасанды тілге үлкен қауіп төндірді. Эсперантоның грамматикасы жеңіл болғанымен, бұл тілдің кей ерекшеліктері сынға ұшырады. Эсперантоның негізін өзгертуге мүмкіндік болмағандықтан, бұл тілді реформалау да мүмкін емес еді. Бұл жағдаймен келіспегендер эсперантоның негізінде жаңа жасанды тілдер құрастыра бастады. Бұндай тілдерді эсперантоидтар деп атайды. 1907 жылы эсперантоның негізінде идо тілінің пайда болуы эсперантошылардың арасына жік салды, олардың бір бөлігі идоға ауысып кетті. 1928 жылы тап осындай жағдайға идо тілінің өзі душар болды — новиал деп аталатын «жақсартылған идо» пайда болды.
1908 жылы негізі қаланған эсперантошылардың ең ірі халықаралық бірлестігі Жалпыға ортақ эсперанто ассоциациясының (Universala Esperanto-Asocio, UEA) әлемнің 83 елінде мүшелері бар, эсперанто ұлттық қауымдастықтарының саны 50 жетті, эсперанто тілін қолданатын 22 халықаралық кәсіби қауымдастық бар. Жыл сайын Дүниежүзілік эсперанто конгрессі өткізіледі.
Қазіргі таңда 100 астам эсперантоша мерзімді басылымдар бар, бұл тілде 30 мыңнан астам кітап жарияланды. Эсперантоға Библия, Вергилийдің «Энеидасы», Уильям Шекспирдің «Гамлеті», Гётенің «Фаусты», Александр Пушкиннің «Евгений Онегині», Владимир Маяковскийдің «Во весь голос» поэмасы және т. б. көптеген әдеби шығармалар тәржімаланған. Библияның аудармасын (La Sankta Biblio) Людвиг Заменгофтың өзі жасаған, 1970 жылы Копенгагенде Құранның аудармасы шықты (La Nobla Korano). Эсперантоға баһаи дінінің, жапондық оомото ілімінің, вон-буддизмнің қасиетті кітаптары тәржімаланған. 2024 жылдың 5 қарашаына сәйкес эсперанто тіліндегі Уикипедияда 360 568 мақала бар. Бұл көрсеткіш бойынша ол Уикипедияның бірқатар бөлімдерінен, оның ішінде Қазақша Уикипедиядан (238 097 мақала) асып түседі. Бір кездері волапюк тіліндегі Уикипедия бөлімі эсперантоша Уикипедияны басып озғанмен, қазіргі таңда эсперанто тіліндегі бөлім өзінің бәсекелесін екі есеге озып түсті (волапюкше Уикипедияда 38 382 мақала бар).
Эсперанто тіліне алғаш назар аударған қазақ қоғам қайраткерлерінің бірі — Міржақып Дулатұлы. Ол «Айқап» журналының 9 нөміріндегі (1913) «Эсперанто тілі» мақаласында жақында пайда болған жасанды тіл туралы баяндап, оны оқып-үйренуге үгіттеген: «Оқыған һәм оқып жүрген, білімге дарынды қазақ жастарының эсперанто тілі хақында үйренулеріне мәслихат беремін», — дейді ол.
Ethnologue сайтының 1999 жылғы дерегі бойынша әлемде 2 млн жуық эсперанто тілін меңгерген адам бар екен, оның ішінде 200—2000 адамға эсперанто ана тілі болып табылады. Бұл деректер америкалық эсперантошы Сидни Кулберттің зерттеуіне негізделген, бірақ олардың қандай әдіспен анықталғаны белгісіз. Британника энциклопедиясының дерегі бойынша эсперантошылардың саны 100 мың адамнан асып түседі. Эсперантошылардың көбісі Еуропа одағында тұрады, эсперанто тіліне байланысты іс-шаралардың да көбісі Еуропада өткізіледі. Жалпыға ортақ эсперанто ассоциациясы (UEA) мүшелерінің көп бөлігі Бразилия, Германия, Франция, Жапония және АҚШ мемлекеттерінде өмір сүреді.
Эсперанто әліпбиі латын әліпбиінің негізінде жасалған. 5 дауысты, 2 жартылай дауысты және 21 дауыссыз дыбысты білдіретін 28 әріп бар. Көп әріптердің айтылуын арнайы дайындықсыз ақ білуге болады, ал басқаларының (C, Ĉ, G, Ĝ, H, Ĥ, J, Ĵ, L, Ŝ, Ŭ) оқылуын арнайы үйрену керек. Әріптердің оқылуы олардың сөздегі орнына еш байланысы жоқ. Екпін әрдайым соңғы буынның алдындағы буынға түседі.
Эсперанто әліпбиі:
| А а | B b | C c | Ĉ ĉ | D d | Е е | F f | G g | Ĝ ĝ | H h |
| Ĥ ĥ | I i | J j | Ĵ ĵ | K k | L l | M m | N n | O o | P p |
| R r | S s | Ŝ ŝ | T t | U u | Ŭ ŭ | V v | Z z |
Эсперанто сөздігінің көп бөлігі роман және герман түбірлерінен құралған, сонымен қатар грек және латын тілдерінен енген интернационализмдер де баршылық. Біршама сөздер славян тілдерінен (орыс және поляк) алынған. Кірме сөздер эсперантоның дыбысталуына ыңғайластырылып, олардың әу бастағы жазылуы сақталмайды. Жалпылай алғанда эсперанто басқа тілдерден жаңа түбірлерді қабылдауға құштарлық танытпайды. Жаңа түсініктер үшін бұрынғы сөздердің негізінде жаңа сөздер құрылады. Тілдің бұл ерекшелігі эсперантоны меңгеруге керекті түбір сөздер мен қосымшалардың санын азайтуға көмектеседі.
Дереккөздер
- Esperanto (ағыл.). Ethnologue.
- Григорьев В. П. Эсперанто // Үлкен совет энциклопедиясы.
- Esperanto // Encyclopædia Britannica — Encyclopædia Britannica Inc., 2015.
- Булич С. К. Всемирный или международный язык // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона.
- Бердалы Оспан М. Дулатұлының Лондондағы қолжазбасы қайтарылуы тиіс… // Қазақ үні. — 15 ақпан 2013.
Қосымша әдебиет
- Міржақып Дулатұлы Эсперанто тілі // Айқап. — 1913. — № 9.
- Гүлназ Тұрлыбаева Эсперантоның пайда болуы және даму тарихы
Сыртқы сілтемелер
- Эсперанто халықаралық тілі үшін қозғалыстың манифесті (1996) — Esperanto en Kazaĥlando.
- Эсперантоның жалпы оқулығы — Esperanto en Kazaĥlando.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Esperanto tili Esperanto nemese Lingvo Internacia espeˈranto 1887 zhyly polshalyk evrej okulist Lyudvik Lazar Zamengof pol Ludwik Lazarz Zamenhof 1859 1917 zhasap shygargan halykaralyk katynaska arnalgan zhasandy til Zamengoftyn lakap aty Esperanto Үmittenushi az uakytta zhana tildin atauyna ajnaldy Esperantoshy esperantisto dep esperanto tilin mengerip ony koldanyp zhүrgen adamdy atajdy EsperantoEsperanto tuyӨz atauy Esperanto La Lingvo InternaciaRettejtin mekeme Esperanto akademiyasySojleushiler sany 2 shi til shamamen 2 mln adamZhazuy latyn әlipbii negizinde esp 845ISO 639 1 eo epo epoTagy karanyz Esperanto әlemdegi en ken taralgan әri en kop zhetistikke zhetken zhasandy til 10 zhyl bojy kurastyrylgan zhasandy til bojynsha algash zharykka shykkan kitap Birinshi kitap Unua libro dep atalady Birinshi kitaptyn zhariyalangan kүni esperantonyn tugan kүni sanalady 1905 zhyly Zamengoftyn Fundamento de Esperanto Esperanto negizi enbegi zhariyalanyp tildin negizgi erezheleri bekitildi Esperanto karapajymdylygymen zhәne ykshamdygymen erekshelenedi Tildin bul kasietteri volapyuk dep atalatyn baska zhasandy tilge үlken kauip tondirdi Esperantonyn grammatikasy zhenil bolganymen bul tildin kej erekshelikteri synga ushyrady Esperantonyn negizin ozgertuge mүmkindik bolmagandyktan bul tildi reformalau da mүmkin emes edi Bul zhagdajmen kelispegender esperantonyn negizinde zhana zhasandy tilder kurastyra bastady Bundaj tilderdi esperantoidtar dep atajdy 1907 zhyly esperantonyn negizinde ido tilinin pajda boluy esperantoshylardyn arasyna zhik saldy olardyn bir boligi idoga auysyp ketti 1928 zhyly tap osyndaj zhagdajga ido tilinin ozi dushar boldy novial dep atalatyn zhaksartylgan ido pajda boldy 1908 zhyly negizi kalangan esperantoshylardyn en iri halykaralyk birlestigi Zhalpyga ortak esperanto associaciyasynyn Universala Esperanto Asocio UEA әlemnin 83 elinde mүsheleri bar esperanto ulttyk kauymdastyktarynyn sany 50 zhetti esperanto tilin koldanatyn 22 halykaralyk kәsibi kauymdastyk bar Zhyl sajyn Dүniezhүzilik esperanto kongressi otkiziledi Қazirgi tanda 100 astam esperantosha merzimdi basylymdar bar bul tilde 30 mynnan astam kitap zhariyalandy Esperantoga Bibliya Vergilijdin Eneidasy Uilyam Shekspirdin Gamleti Gyotenin Fausty Aleksandr Pushkinnin Evgenij Onegini Vladimir Mayakovskijdin Vo ves golos poemasy zhәne t b koptegen әdebi shygarmalar tәrzhimalangan Bibliyanyn audarmasyn La Sankta Biblio Lyudvig Zamengoftyn ozi zhasagan 1970 zhyly Kopengagende Қurannyn audarmasy shykty La Nobla Korano Esperantoga baһai dininin zhapondyk oomoto iliminin von buddizmnin kasietti kitaptary tәrzhimalangan 2024 zhyldyn 5 karashayna sәjkes esperanto tilindegi Uikipediyada 360 568 makala bar Bul korsetkish bojynsha ol Uikipediyanyn birkatar bolimderinen onyn ishinde Қazaksha Uikipediyadan 238 097 makala asyp tүsedi Bir kezderi volapyuk tilindegi Uikipediya bolimi esperantosha Uikipediyany basyp ozganmen kazirgi tanda esperanto tilindegi bolim ozinin bәsekelesin eki esege ozyp tүsti volapyukshe Uikipediyada 38 382 makala bar Esperanto tiline algash nazar audargan kazak kogam kajratkerlerinin biri Mirzhakyp Dulatuly Ol Ajkap zhurnalynyn 9 nomirindegi 1913 Esperanto tili makalasynda zhakynda pajda bolgan zhasandy til turaly bayandap ony okyp үjrenuge үgittegen Okygan һәm okyp zhүrgen bilimge daryndy kazak zhastarynyn esperanto tili hakynda үjrenulerine mәslihat beremin dejdi ol Ethnologue sajtynyn 1999 zhylgy deregi bojynsha әlemde 2 mln zhuyk esperanto tilin mengergen adam bar eken onyn ishinde 200 2000 adamga esperanto ana tili bolyp tabylady Bul derekter amerikalyk esperantoshy Sidni Kulberttin zertteuine negizdelgen birak olardyn kandaj әdispen anyktalgany belgisiz Britannika enciklopediyasynyn deregi bojynsha esperantoshylardyn sany 100 myn adamnan asyp tүsedi Esperantoshylardyn kobisi Europa odagynda turady esperanto tiline bajlanysty is sharalardyn da kobisi Europada otkiziledi Zhalpyga ortak esperanto associaciyasy UEA mүshelerinin kop boligi Braziliya Germaniya Franciya Zhaponiya zhәne AҚSh memleketterinde omir sүredi Esperanto әlipbii latyn әlipbiinin negizinde zhasalgan 5 dauysty 2 zhartylaj dauysty zhәne 21 dauyssyz dybysty bildiretin 28 әrip bar Kop әripterdin ajtyluyn arnajy dajyndyksyz ak biluge bolady al baskalarynyn C Ĉ G Ĝ H Ĥ J Ĵ L Ŝ Ŭ okyluyn arnajy үjrenu kerek Әripterdin okyluy olardyn sozdegi ornyna esh bajlanysy zhok Ekpin әrdajym songy buynnyn aldyndagy buynga tүsedi Esperanto әlipbii A a B b C c Ĉ ĉ D d E e F f G g Ĝ ĝ H hĤ ĥ I i J j Ĵ ĵ K k L l M m N n O o P pR r S s Ŝ ŝ T t U u Ŭ ŭ V v Z z Esperanto sozdiginin kop boligi roman zhәne german tүbirlerinen kuralgan sonymen katar grek zhәne latyn tilderinen engen internacionalizmder de barshylyk Birshama sozder slavyan tilderinen orys zhәne polyak alyngan Kirme sozder esperantonyn dybystaluyna yngajlastyrylyp olardyn әu bastagy zhazyluy saktalmajdy Zhalpylaj alganda esperanto baska tilderden zhana tүbirlerdi kabyldauga kushtarlyk tanytpajdy Zhana tүsinikter үshin buryngy sozderdin negizinde zhana sozder kurylady Tildin bul ereksheligi esperantony mengeruge kerekti tүbir sozder men kosymshalardyn sanyn azajtuga komektesedi DerekkozderEsperanto agyl Ethnologue Grigorev V P Esperanto Үlken sovet enciklopediyasy Esperanto Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica Inc 2015 Bulich S K Vsemirnyj ili mezhdunarodnyj yazyk Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona Berdaly Ospan M Dulatulynyn Londondagy kolzhazbasy kajtaryluy tiis Қazak үni 15 akpan 2013 Қosymsha әdebietMirzhakyp Dulatuly Esperanto tili Ajkap 1913 9 Gүlnaz Turlybaeva Esperantonyn pajda boluy zhәne damu tarihySyrtky siltemelerEsperanto halykaralyk tili үshin kozgalystyn manifesti 1996 Esperanto en Kazaĥlando Esperantonyn zhalpy okulygy Esperanto en Kazaĥlando