Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Халықаралық тiлдер — халықаралық қарым-қатынас үшін арнайы жасалған жоспарлы тілдер.
Мұндай бейтарап тіл ұлттық тілдерге қарағанда қарым-қатынасқа жеңіл болады және белгілеріне қарамай ұлтаралық күмәнды сейілтеді деп сенеді. Халықаралық ұйымдарда, конференцияларда қолданғанда ол аудармаға жұмсалатын қыруар қаржыны үнемдейді. Барлығы 1000 аса халықаралық тілдер жобалары ұсынылды. Жоспарлы тілдер теориясын XVII ғасырдың өзінде Р. Декарт, Я. А. Коменский, Г. В. Лейбниц және өзгелері жасады. Бастапқыда мұндай тілдерді жасау мақсаты тіл егер қатаң логикалық принциптерге сүйенетін болса ("философиялық тілдер"), адам ойлау жүйесін жетілдіруге бағытталады деген пікір қалыптасты, алайда, XIX ғ. қарай мұндай талпыныстардан түк шықпады. Халықаралық тілдер не a priori (лексикасы мен грамматикасы толықтай жоба авторымен жасалды) принципіне, не а posteriori (лексикасы мен грамматикалық принциптері осы күнгі ұлттық тілдерден алынды).
Апостериорлық тілдер, өз кезегінде, натуралистік болып келеді (түпнұсқа-тілдердің ережелерін бұлжытпай орындайды, мысалы, мен Интерлингвадағыдай) немесе автономды (өзіндік ішкі ережелеріне ғана бағынады, мысалы, Эсперанто немесе Идо). Алайда бұл халықаралық тілдер жобасының ешқайсысы да XIX ғ. соңына дейін байланыс құралына айнала алған жоқ. 1880 ж. неміс католик діндары И.М. Шлейер волапюк тілінің жобасын жариялады (volapük - ағылш. world speak - әлемдік тіл), ол аса танымал болып, әлемнің бірнеше елдерінен қолдау тапты. Бірақ тіл аралас априорлық- апостериорлық негізде құрылғандықтан, үйренуге өте қиын түсті, сондықтан 20 жылдан кейін волапюктік қозғалыстар толығымен құрыды. Бұдан кейін халықаралық тілдердің апостериорлық тұрдегі жобалары ұсынылды, олардың ішінен бірнешеуі жүзеге асырылып, байқалды: Эсперанто (esperanto, 1887, Л. М. Заменгоф), Идиом неутраль (Idiom neutral, 1893, В. Розенбергер), Латино сине флексионе (Latino-sine-flexione, реформаланған латын, 1903, С. Реапо), Идо (Ido, реформаланған эсперанто, 1907-1908, L. de Beaufront және т.б.), Оксиденталь (Occidental, 1922, Е. von Wahl), Интерлингва (Interlingua, 1951, A. Gode). Бұл тілдерден тек Эсперанто, Идо және Интерлингуа бірнеше ұрпақ бойына жалғасып келеді, соңғы екеуі - өте шектеулі қауымдастықтарда (шамамен 1000 адам), ал Интерлингуа көбіне ауызекі сөйлесу тілі емес, жазба тілі ретінде басым түсуде. Тәжірибе көрсеткеніндей, байланыс құралы ретінде тек апостериорлық автономды жоспарлы халықаралық тіл ғана өмір сүре алады. Эсперанто құрылымының лингвистикалық ерекшеліктерінің, мақсатты мәдени дамуының және ол тілде сөйлейтін қауымдастықтың идеялық ұйымшылығының арқасында (бірнеше миллион тіл үйренгендер мен әлемнің әр елінде миллионға жуық белсенді қолданатындар) дамыған тіл деңгейіне көтеріліп, ғаламдық ауқымда қолданылуға әзір.
Халықаралық тілдің белгілері
Халықаралық деп саналатын тілдердің келесі ерекшеліктері бар:
- көптеген адамдар бұл тілді өздерінің ана тілі деп санайды;
- бұл тіл ана тілі болып табылмайтындардың арасында оны шет тілі немесе екінші тілі ретінде білетін адамдар көп;
- бұл тіл көптеген елдерде, бірнеше құрлықтарда және әртүрлі мәдени ортада сөйлейді;
- көптеген елдерде бұл тіл мектепте шет тілі ретінде оқытылады;
- бұл тілді халықаралық ұйымдар, халықаралық конференциялар мен ірі халықаралық фирмаларда ресми тіл ретінде қолданады.
Халықаралық тілдердің тарихы
Вэньянь ұзақ уақыт бойы Шығыс Азияда халықаралық тіл болды. Үндістанда бұл позицияны санскрит иеленді. Таяу Шығыста аккад тілі және оның орнына халықаралық тілдер болды. ежелгі грек тілі халықаралық тіл мәртебесін алды. Содан кейін мың жылдан астам уақыт ішінде алдымен Жерорта теңізінде, содан кейін католиктік Еуропада латын тілі адам өмірінің барлық саласында халықаралық қатынас үшін қолданылатын ең маңызды халықаралық тіл болды. Онда келіссөздер жүргізілді, сауда мәмілелері жасалды, ғылыми еңбектер жазылды. Таяу Шығыста арамей тілінің орнын араб тілі басты. Орталық және Батыс Азияда, сондай-ақ Үндістанның солтүстігінде араб пен санскрит бірнеше ғасырлар бойы парсы тілінен ығыстырылды.
XVI—XVII ғасырларда испан тілі халықаралық тіл ретінде қолданылды. XVIII ғасырдың басында француз тілі Еуропадағы халықаралық қарым-қатынастың маңызды тіліне айналды. XIX ғасырда неміс тілі де сол кездегі неміс ғалымдарының жоғары жетістіктерінің арқасында үлкен маңызға ие болды. Сонымен қатар, әлемнің әр түкпіріне шашыраған осы елдердің колонияларының арқасында халықаралық тіл ретінде ағылшын және испан тілдерінің дамуы болды. XX ғасырдың аяғында ағылшын тілі өзін ең маңызды халықаралық тіл ретінде танытты. Социалистік лагерь елдерінде орыс тілі социалистік жүйенің барлық елдерінің мектептерінде оқылатын ең маңызды халықаралық тілге айналды.
Әлемдік маңызы бар тілдер
Бірнеше елде екінші тіл ретінде сөйлеушілер саны көп ірі тілдердің тізімі:
| Дәрежесі | Тіл | Ана тілі | Екінші тіл | Сөйлеушілердің жалпы саны | Елдер |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Қытай тілі | 1,311 миллиард; — 918 миллион | мандаринше — 20 миллион | 1,3 миллиардқа жуық; мандарин — 1,12 миллиард | 39 |
| 2 | Ағылшын тілі | 379 миллион | 505 миллион | 1,13 миллиард | 137 |
| 3 | Испан тілі | 460 миллион | 90 миллионға дейін | 534 миллион шамамен 577 миллион | 31 |
| 4 | Француз тілі | 77 миллион | 87 миллион 132 миллион | 280 миллион шамамен 300 миллион | 54 |
| 5 | Араб тілі | 319 миллион | 21 миллион | 274 миллион | 59 |
| 6 | Орыс тілі | 154 миллион | 125 миллион | 258 миллион | 19 |
| 7 | Португал тілі | 221 миллион | 28 миллион | 234 миллион | 15 |
| 8 | Неміс тілі | 76,1 миллион | 27 миллион | 132 миллион | 28 |
Біріккен Ұлттар Ұйымының ресми тілдері
Араб, ағылшын, испан, қытай, орыс және француз тілдері БҰҰ-ның ресми тілдері болып табылады.
Халықаралық тілдердің таралу картасы
Карталарда әрбір халықаралық тілдің таралуы көрсетілген.
Дереккөздер
- Summary by language size (ағыл.). . Тексерілді, 28 ақпан 2019.
- Сөйлеушілердің жалпы саны шамамен алынған; ол, әдетте, жолдағы бірінші және екінші санның қосындысы емес, бірақ көрсетілген дереккөзден алынған
- 1997 жылға: Languages of the World Мұрағатталған 14 шілденің 2017 жылы. (ағыл.)
- What are the top 200 most spoken languages? (ағыл.). . Тексерілді, 23 қараша 2019.
- English — Ethnologue
- Spanish — Ethnologue
- шет тілі ретінде меңгеретін адамдармен бірге: El español será la segunda lengua de comunicación internacional (исп.)
- French — Ethnologue
- шет тілі ретінде оқитындармен бірге: La francophonie — La Francophonie en chiffres (ағыл.)
- German, Standard — Ethnologue
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Halykaralyk tilder halykaralyk karym katynas үshin arnajy zhasalgan zhosparly tilder Mundaj bejtarap til ulttyk tilderge karaganda karym katynaska zhenil bolady zhәne belgilerine karamaj ultaralyk kүmәndy sejiltedi dep senedi Halykaralyk ujymdarda konferenciyalarda koldanganda ol audarmaga zhumsalatyn kyruar karzhyny үnemdejdi Barlygy 1000 asa halykaralyk tilder zhobalary usynyldy Zhosparly tilder teoriyasyn XVII gasyrdyn ozinde R Dekart Ya A Komenskij G V Lejbnic zhәne ozgeleri zhasady Bastapkyda mundaj tilderdi zhasau maksaty til eger katan logikalyk principterge sүjenetin bolsa filosofiyalyk tilder adam ojlau zhүjesin zhetildiruge bagyttalady degen pikir kalyptasty alajda XIX g karaj mundaj talpynystardan tүk shykpady Halykaralyk tilder ne a priori leksikasy men grammatikasy tolyktaj zhoba avtorymen zhasaldy principine ne a posteriori leksikasy men grammatikalyk principteri osy kүngi ulttyk tilderden alyndy Aposteriorlyk tilder oz kezeginde naturalistik bolyp keledi tүpnuska tilderdin erezhelerin bulzhytpaj oryndajdy mysaly men Interlingvadagydaj nemese avtonomdy ozindik ishki erezhelerine gana bagynady mysaly Esperanto nemese Ido Alajda bul halykaralyk tilder zhobasynyn eshkajsysy da XIX g sonyna dejin bajlanys kuralyna ajnala algan zhok 1880 zh nemis katolik dindary I M Shlejer volapyuk tilinin zhobasyn zhariyalady volapuk agylsh world speak әlemdik til ol asa tanymal bolyp әlemnin birneshe elderinen koldau tapty Birak til aralas apriorlyk aposteriorlyk negizde kurylgandyktan үjrenuge ote kiyn tүsti sondyktan 20 zhyldan kejin volapyuktik kozgalystar tolygymen kurydy Budan kejin halykaralyk tilderdin aposteriorlyk turdegi zhobalary usynyldy olardyn ishinen birnesheui zhүzege asyrylyp bajkaldy Esperanto esperanto 1887 L M Zamengof Idiom neutral Idiom neutral 1893 V Rozenberger Latino sine fleksione Latino sine flexione reformalangan latyn 1903 S Reapo Ido Ido reformalangan esperanto 1907 1908 L de Beaufront zhәne t b Oksidental Occidental 1922 E von Wahl Interlingva Interlingua 1951 A Gode Bul tilderden tek Esperanto Ido zhәne Interlingua birneshe urpak bojyna zhalgasyp keledi songy ekeui ote shekteuli kauymdastyktarda shamamen 1000 adam al Interlingua kobine auyzeki sojlesu tili emes zhazba tili retinde basym tүsude Tәzhiribe korsetkenindej bajlanys kuraly retinde tek aposteriorlyk avtonomdy zhosparly halykaralyk til gana omir sүre alady Esperanto kurylymynyn lingvistikalyk erekshelikterinin maksatty mәdeni damuynyn zhәne ol tilde sojlejtin kauymdastyktyn ideyalyk ujymshylygynyn arkasynda birneshe million til үjrengender men әlemnin әr elinde millionga zhuyk belsendi koldanatyndar damygan til dengejine koterilip galamdyk aukymda koldanyluga әzir Halykaralyk tildin belgileriHalykaralyk dep sanalatyn tilderdin kelesi erekshelikteri bar koptegen adamdar bul tildi ozderinin ana tili dep sanajdy bul til ana tili bolyp tabylmajtyndardyn arasynda ony shet tili nemese ekinshi tili retinde biletin adamdar kop bul til koptegen elderde birneshe kurlyktarda zhәne әrtүrli mәdeni ortada sojlejdi koptegen elderde bul til mektepte shet tili retinde okytylady bul tildi halykaralyk ujymdar halykaralyk konferenciyalar men iri halykaralyk firmalarda resmi til retinde koldanady Halykaralyk tilderdin tarihyVenyan uzak uakyt bojy Shygys Aziyada halykaralyk til boldy Үndistanda bul poziciyany sanskrit ielendi Tayau Shygysta akkad tili zhәne onyn ornyna halykaralyk tilder boldy ezhelgi grek tili halykaralyk til mәrtebesin aldy Sodan kejin myn zhyldan astam uakyt ishinde aldymen Zherorta tenizinde sodan kejin katoliktik Europada latyn tili adam omirinin barlyk salasynda halykaralyk katynas үshin koldanylatyn en manyzdy halykaralyk til boldy Onda kelissozder zhүrgizildi sauda mәmileleri zhasaldy gylymi enbekter zhazyldy Tayau Shygysta aramej tilinin ornyn arab tili basty Ortalyk zhәne Batys Aziyada sondaj ak Үndistannyn soltүstiginde arab pen sanskrit birneshe gasyrlar bojy parsy tilinen ygystyryldy XVI XVII gasyrlarda ispan tili halykaralyk til retinde koldanyldy XVIII gasyrdyn basynda francuz tili Europadagy halykaralyk karym katynastyn manyzdy tiline ajnaldy XIX gasyrda nemis tili de sol kezdegi nemis galymdarynyn zhogary zhetistikterinin arkasynda үlken manyzga ie boldy Sonymen katar әlemnin әr tүkpirine shashyragan osy elderdin koloniyalarynyn arkasynda halykaralyk til retinde agylshyn zhәne ispan tilderinin damuy boldy XX gasyrdyn ayagynda agylshyn tili ozin en manyzdy halykaralyk til retinde tanytty Socialistik lager elderinde orys tili socialistik zhүjenin barlyk elderinin mektepterinde okylatyn en manyzdy halykaralyk tilge ajnaldy Әlemdik manyzy bar tilderBirneshe elde ekinshi til retinde sojleushiler sany kop iri tilderdin tizimi Dәrezhesi Til Ana tili Ekinshi til Sojleushilerdin zhalpy sany Elder1 Қytaj tili 1 311 milliard 918 million mandarinshe 20 million 1 3 milliardka zhuyk mandarin 1 12 milliard 392 Agylshyn tili 379 million 505 million 1 13 milliard 1373 Ispan tili 460 million 90 millionga dejin 534 million shamamen 577 million 314 Francuz tili 77 million 87 million 132 million 280 million shamamen 300 million 545 Arab tili 319 million 21 million 274 million 596 Orys tili 154 million 125 million 258 million 197 Portugal tili 221 million 28 million 234 million 158 Nemis tili 76 1 million 27 million 132 million 28Birikken Ұlttar Ұjymynyn resmi tilderi Arab agylshyn ispan kytaj orys zhәne francuz tilderi BҰҰ nyn resmi tilderi bolyp tabylady Halykaralyk tilderdin taralu kartasyKartalarda әrbir halykaralyk tildin taraluy korsetilgen Agylshyn tili Francuz tili Ispan tili Orys tili Arab tili Portugal tili Қytaj tili Nemis tiliDerekkozderSummary by language size agyl Tekserildi 28 akpan 2019 Sojleushilerdin zhalpy sany shamamen alyngan ol әdette zholdagy birinshi zhәne ekinshi sannyn kosyndysy emes birak korsetilgen derekkozden alyngan 1997 zhylga Languages of the World Muragattalgan 14 shildenin 2017 zhyly agyl What are the top 200 most spoken languages agyl Tekserildi 23 karasha 2019 English Ethnologue Spanish Ethnologue shet tili retinde mengeretin adamdarmen birge El espanol sera la segunda lengua de comunicacion internacional isp French Ethnologue shet tili retinde okityndarmen birge La francophonie La Francophonie en chiffres agyl German Standard Ethnologue Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet Sayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3